پەرلەمانێكی داماو، بۆ ؟.. دكتۆر نوری تاڵەبانی

دەستێوەردانی حیزبە دەسەڵاتدارەكانی كوردستان لەكاروباری دامەزراوەو دەزگاكانی هەرێمی كوردستان نكوڵی لێ ناكرێت. دەستێوەردانی ئەو حیزبانە ئەگەر لەرێگای نوێنەرانیان لەناو ئەو دامەزراوانەدا بووایا ئاسایی بوو و لە وڵاتانی دیموكراسیدا روودەدات، بەڵام لە وڵاتی ئێمەدا ئەو دامەزراوانە كە پێویست بوو بەشێوەی دامەزراوەیی كاروباری هاوڵاتیان بەرێوەبەرن بەبێ جیاوازی، لای ئەو حیزبانە جیاناكرێنەوە چونكە باڵادەستە بەسەریاندا. بۆ سەلماندنی ئەم بۆچوونە لەچوارچێوەی قانوونی هەڵبژاردنی پەرلەمانی هەرێمی كوردستان و پێرەوی ناوخۆی ئەو پەرلەمانە دەرناچم.
لە مانگی یەكی 2005 دوو هەڵبژاردن لە عێراق و سێ هەڵبژاردن لە هەرێمی كوردستان ئەنجامدران، لە شوباتی ئەو ساڵەدا ئاكامەكانیان لەلایەن كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكان لە عێراق راگەیاندران. هەڵبژاردنی خولی دووەمی پەرلەمانی هەرێمی كوردستان یەكێك بوو لەو سێ هەڵبژاردنەو هاوڵاتیانی كوردستان بە گەرمەوە بەشداریان تێداكرد بە هیوای ئەوەی پەرلەمانی تازە هەڵبژێراو دەستبەكاربێت بۆ چارەسەركردنی كێشەكانیان و چاككردنی باری گوزەرانیان، بەڵام كێشەی نێو هەردوو حیزبی دەسەڵاتدار بووە هۆی دواخستنی كردنەوەی كۆبوونەوەی ئەو پەرلەمانە، ئەوەش سەلماندی كە ئەو دوو حیزبە لە پەرلەمان بەتواناو دەسەڵاتدارترن و دەتوانن رێگا لە كۆبوونەوەی بگرن، هەتا ئەگەر بەپێی قانوون و لەناو خەڵكدا بە نوێنەری خەڵكی كوردستان پێناسە بكرێت. پاش نزیكەی چوار مانگ ئەوجا پەرلەمانی تازە هەڵبژێراوی كوردستان توانی كۆببێتەوە، ئەو چوار مانگە بۆ ئەو دەمەی عێراق پێیدا تێدەپەری لە چوار ساڵی ئێستا بۆ كورد لەبارتربوو بۆ چەسپاندنی داواكاریەكانی لەچوارچێوەی ئەو دەوڵەتە كە بە قۆناغی دامەزراندنا تێدەپەری. پەرلەمانی كوردستان شەرعیەتی لەسەر ئاستی عێراق و نێودەوڵەتی وەرگرتبوو، چونكە بە پێی قانوونێكی عێراقی لەلایەن دەزگاێكی عێراقی نێودەوڵەتییەوە هەڵبژێرابوو، بۆیە دەیتوانی بەبێ كۆسپی قانوونی بریارو قانوون دەربكات بۆ پتەوكردنی ئەو قەوارە سیاسیەی لە هەرێمی كوردستان دەمێك بوو هەبوو. بە پێچەوانەوە، حكومەتی عێراق و پەرلەمانەكەی، لەبەر باری نائەمنی و شەروشۆرو كوشتن لەبەشی زۆری ناوچەكانی عێراقدا كەم دەسەڵات بوون، بەشی زۆری هێزە سیاسیەكانی عێراقی بەشداربوون لە شەرو پێكدادانا، حوكمی قانوون لەو ناوچانەدا جارێ جێگیر نەبووبوو. رێگەنەدان بە كردنەوەی پەرلەمانی كوردستان بووە هۆی ئەوە هەلێكی باش لەدەست كورد بچێت، ناكۆكی نێوان ئەو دوو حیزبە بەهۆی دەستێوەردانیان لە كاروباری پەرلەمان بووە هۆی دواخستنی كۆبوونەوەی ئەو دامەزراوە سەرەكییەی كوردستان. لەماوەی ئەو چوار مانگەدا تەنیا (3) پەرلەمانتاری هەڵبژێراو چووینە بەردەم باڵەخانەی پەرلەمان بۆ نارەزایی دەربرین، لەو ماوەدا دوو كۆبوونەوە ئەنجامدران بە ئامادەبوونی ژمارەیەك لەو پەرلەمانتارانەی بە مەبەستی هەڵوێست وەرگرتن بوو، بەڵام لە كۆتاییدا هەر ئەو سێ پەرلەمانتارە چووینە بەردەم باڵەخانەی پەرلەمان.
لە سەرەتای حوزەیرانی 2006دا بەهۆی تێپەربوونی ساڵێك بەسەر دەستبەكاربوونی پەرلەمان كۆبوونەوێكی داخراو سازكرا بۆ هەڵسەنگاندنی كارەكانی لەو ماوەدا، لەگەڵ هەوڵدان بۆ دیاریكردنی شێوەی ئەنجامدانیان، ئایا پەرلەمان بە پێی پێرەوی ناوخۆی كارەكانی ئەنجامداوە، یان پێشێلی ئەو پێرەوەی كردووە؟ لێرەدا باس لە پێرەوەی ناوخۆی پەرلەمان دەكرێت چونكە ئەركەكانی پەرلەمان و چۆنیەتی ئەنجامدانیان لەوێدا دیاری كراون، لادان لەو پێرەوە لادانبوو لەو قانوونە. ئەو پرۆسەیە دەبوو بە نهێنی ئەنجام بدرێت، بەڵام بەو شێوەیە نەكرا. پەرەگرافی یەكەمی مادەی (14)ی ئەو پێرەوە چۆنیەتی ئەنجامدانی ئەو پرۆسەی دیاری كردووە، “هەر ئەندامێكی ئامادەبوو لە دانیشتنەكە كاغزێكی مۆركراو بە مۆری ئەنجومەنی پێدەدرێ و ناوی ئەو ئەندامانەی لەسەر دەنووسێ كە ئارەزوو دەكا بۆ هەركام لە پایەكانی دەستەی هەڵیانبژێراو”. ئەگەر پەرلەمان رێز لەو قانوونە نەگرێت كە خۆی پەسەندی كردبوون چۆن دەتوانێ داوا لە وەزارەت و دەزگاكان و هاوڵاتیان بكات رێز لە قانوون بگرن؟ سەروەری قانوون هەر دروشمێكی سیاسی نییە، بەڵكو پرەنسیپێكی دەستووری و قانوونیە پێویستە هەموو كەس و لایەنێك رێزی لێبگرێ، لەسەروی هەموویانەوە پەرلەمان. لەو رۆژانەدا باس لە هەڵبژاردنی سەرۆكی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق دەكرا بەهۆی دەست لەكاركێشانەوەی سەرۆكی پێشووی لە پۆستەكەی. ئەو پرۆسەیە لە ساڵی 2005 و ئێستاش بەپێی پێرەوی ناوخۆی ئەو ئەنجومەنە ئەنجامدەدرێت. پێشترو ئێستاش چەند كەسێك خۆیان بۆ ئەو پۆستە كاندیدكردبوو، ئەندامانی ئەو ئەنجومەنە بە نهێنی دەنگیان بۆ دەدەن، بەڵام هەڵبژاردنی دەستەی سەرۆكایەتی پەرلەمانی كوردستان لە ماوەی چەند دەقیقەیەكدا كۆتایی پێهات، بێ ئەوەی سیمایەكی هەڵبَژاردنی پێوە دیاربێت، چونكە هەردوو حیزبی دەسەڵاتدار ماوەیەك پێش هەڵبژاردنی پەرلەمان سەرۆك و جێگری سەرۆكیان دیاری كردبوون.
بەرێوەبردنی كۆبوونەوەكانی پەرلەمان پێویستە بەپێی پێرەوی ناوخۆ بەرێوەبچن، بەڵام زۆر جاران بەو شێوە نەبووە. بۆ نموونە بەپێی پەرەگرافی یەكەمی ماددەی (20)ی پێرەوی ناوخۆ، “دانانی بەرنامەی كاری هەریەكێ لە كۆبوونەوەكانی ئەنجومەن لەگەڵ ئەو پرۆَژەو پێشنیازو راپۆرتانەی گفتوگۆیان لەسەر دەكرێ، بەلانی كەمەوە پێش دوو رۆَژ لە بەستنی ئەنجومەن بە ئەندامانی پەرلەمان دەبێ رابگەیەندرێ”، ئەم پەرەگرافە كەم جار كاری پێكراوە. كۆبوونەوەكانی پەرلەمان بەپێی مادەی (51)ی پێرەوی ناوخۆ دەبێ لەكاتی دەستنیشانكراودا ئەنجامبدرێن، بەڵام زۆر جاران ئەندامانی دەستەی سەرۆكایەتی سەعاتێك یان زیاتر لەو ماوە ئەوجا هاتوونەتە ناو هۆڵی پەرلەمان. چەند جارێك ئەو “گلەییە” لەلایەن چەند پەرلەمانتارێكەوە لە دەستەی سەرۆكایەتی كراوە. سەبارەت بە چۆنیەتی بەرێوبردنی كۆبوونەوەكانی پەرلەمان، دەستەی سەرۆكایەتی دەبوو ریگا بە ئەندامان بدات بیرورای خۆیان ئازادانە دەربرن، بەڵام چەند جارێك ریگا بە چەند ئەندامێك نەدراوە راو سەرنجی خۆیان دەربرن، بە تایبەتی لە كاتی ئامادەبوونی میوانانی بیانی، یان لەكاتی گوفتوگۆكردن لەسەر چەند بابەتێكی زۆر گرنگ، بەڵام سەرۆكی پەرلەمان لە بەشی زۆری دانیشتنەكاندا راوسەرنج و”روونكردنەوەی”خۆی دەردەبڕێ و بە ئارەزووی خۆی قسەی كردووە، كۆنووسی كۆبوونەوەكانی پەرلەمان، كە بەهەڵە بە ” پرۆتۆكۆلەكان” ناودەبرێن ئەو راستیە دەسەلمێنن.
ئەركی سەرەكی پەرلەمان تاوتوێكردنی پرۆژەی ئەو قانوونانەیە دەخرێنە بەردەمی بەمەبەستی پەسەندكردنیان، لەگەڵ لێپێچینەوە لە ئەدای حكومەت و وەزارەت و چۆنیەتی سەرفكردنی ئەو بودجەی ساڵانە بەقانوون پەسەند دەكرێن. پرۆسەی تاوتوێكردنی پرۆژەی قانوونی بودجە هەموو ساڵێك دووبارە دەبێتەوە، بۆیە پەرلەمان ساڵانە لێپێچینەوە لەگەڵ حكومەت و وەزارەتەكان دەكات تا بزانێ چەند لەو كارو پرۆژانەی لە بودجەدا پارەیان بۆ تەرخان كراوە جێبەجێ كراون و بە چ شێوەیەك سەرفكراون. لە ناوەراستی ساڵی 2007 پرۆژەی قانوونی بودجەی هەرێمی كوردستان خرایە بەردەم پەرلەمان، بەڵام لەبەر چەند هۆیەك لەو ساڵە گوفتوگۆی جیددی لەسەر نەكرا، پرۆژەی قانوونی بودجەی ئەو ساڵە بە پەڵە پەسەندكرا. پەرلەمان لەو قانوونەدا چەند ڕاسپاردەیەكی چەسپاند تێیدا داوا لە حكومەت كرابوو بودجەی ساڵی 2008 لە مانگی یانزەی 2007دا ئامادەبكات و ڕوونی و شەفافیەتی تێدابێت. ڕاسپاردەیەكی دیكەی پەرلەمان تایبەت بوو بە یەكگرتنەوەی ئەو وەزارەتانەی یەك نەخرابوون. لە یەكەم كۆبوونەوەی پەرلەمان بۆ تاوتوێكردنی پرۆژەی قانوونی بودجەی ساڵی 2008 چەند پرسیارێك لە نوێنەری حكومەت و هەردوو وەزیری داریی كران دەربارەی هۆی جێبەجێ نەكردنی ئەو ڕاسپاردانە. دەستەی سەرۆكایەتی پەرلەمان تەنیا دوو دەقیقە مافی قسەكردنی بە ئەندامان دا بۆ دەربڕینی ڕاو بۆچوونیان. هەڵبەتە لەو ماوە كورتەدا كەسێك ناتوانێ ڕاو سەرنجی خۆی لەبارەی پرۆژە قانوونێكی گرنگی وەك بودجە دەربڕێ، كە بەقەد پرۆسەی متمانەدان بە حكومەت گرنگی هەیە. چەند پەرلەمانتارێك داوایان لە سەرۆكایەتی پەرلەمان كرد وەزیرە پەیوەندیدارەكان ئامادەبن لە كاتی تاوتوێكردنی بودجەی وەزارەتەكانیان، چەند پەرلەمانتارێكی دیكە داوای ڕوونكردنەوەیان كرد دەربارەی یەك نەخستنەوەی ئەو سێ وەزارەتە، كە دەبوو لەكۆتایی ساڵی 2007 یەكبگرنەوە. لە موداخەلەێكدا وتم ئەو سێ وەزیرەی ئامادەی كۆبوونەوەی ئەو رۆژە بوون (23 نیسانی 2008) ئەوان و حكومەتیش ناتوانن وەڵامی ئەو پرسیارە بدەنەوە، چونكە بڕیاری یەكخستنەوەی ئەو چەند وەزارەتە لە دەسەڵاتی ئەواندا نییە، ئەوە لە دەسەڵاتی مەكتەبی سیاسی هەردوو حیزبی سەرەكی دایە. هەموو دەزانین چەندین كۆبوونەوە بۆ ئەو مەبەستە ئەنجامدراون، بەڵام تا ئێستا نەگەیشتوونەتە دوا بڕیار. بە داخەوە واقیع و قانوون لە وڵاتی ئێمەدا دوو شتی جیاوازن، بەپێی قانوون یەكخستنەوەی ئەو چەند وەزارەتە دەبوو بە هەماهەنگی لەنێو حكومەت و پەرلەماندا بڕیاری لەسەربدرێت. لەم سێ ساڵەدا ئەو كارە ئەنجام نەدراوە، ئەوەش كەم دەسەڵاتیی پەرلەمانی كوردستان دەردەخات. لە كاتی تاوتوێكردنی بودجەی وەزارەتەكان دەبوو وەزیرە پەیوەندیدارەكان ئامادەبن تاكو پەرلەمان ئاگادار بكەنەوە لە ڕاوبۆچوونیان دەربارەی ئەو بڕە پارەی بۆ وەزارەتەكانیان تەرخانكراوە. بەشی زۆری وەزارەتەكان داوای تەرخانكردنی پارەی زیاتریان كردبوو، بەڵام لەلایەن هەردوو وەزارەتی دارییەوە كەمكرابوونەوە. ئەو وەزیرانە ئەگەر لە پەرلەماندا ئامادەبوونایا دەیانتوانی وەڵامی پرسیاری پەرلەمانتاران بدەنەوە، بە بۆچوونی دەستەی سەرۆكایەتی پەرلەمان پێڕەوی ناوخۆی پەرلەمان هەر وەزیری دارایی ناچار دەكات بە ئامادەبوون لەكاتی تاوتوێكردنی پرۆژەی قانوونی بودجەدا. لەو كۆبوونەوەدا دوو پرسیارم ئاراستەی هەردوو وەزیری دارایی كرد دەربارەی بودجەی وەزارەتەكانیان، یەكەمیان، ئایا بوونی ئەو دوو وەزارەتە لەڕووی قانوونی و واقیعەوە ئەوە ناگەێنێ، كە ئەو پارەی بۆ بودجەی هەرێم دەستنیشانكراوە دابەش دەكرێت لەنێو ئەو دوو وەزارەتەدا؟ ئایا دەكرێ ئاگاداری پەرلەمان بكەنەوە لە شێوازی ئەو دابەشكردنەدا؟ ئایا وەك جاران كە دوو ئیدارە هەبوو بەهەمان رێژە دابەش نەكراوە؟ پرسیاری دووەمم دەربارەی چۆنیەتی یەكخستنەوەی ئەو (دوو) وەزارەتە بوو لە ئایندەدا، ئایا میكانیزمی یەكخستنەوەیان لەئێستاوە دیاری كراوە؟ داوایەكی دیكەی لیژنەكانی پەرلەمان و چەند پەرلەمانتارێك وەك ڕاسپاردە لە قانوونی بودجەی 2008دا چەسپێندرابوو پەیوەندیان بەو بڕە پارەیەوە هەبوو بریاربوو لە بودجەی تەواكەری (تەكمیلی) لە مانگی حوزەیرانی 2008دا حكومەتی بەغدا بیداتە حكومەتی هەرێم بە رێژەی 17% و بخرێتە سەر بودجەی هەرێمی كوردستان. ئەو راسپاردانە هەموویان تا ئێستا جێبەجێ نەكراون. راسپاردەی پەرلەمان بە پەسەندكردنی بودجەی ساڵی 2009 پێش كۆتایی ساڵی 2008، ئەویش تا ئێستا ئەنجامنەدراوە. ئەمانە چەند نموونەیەكن، دەتوانین نموونەی دیكە بخەینە بەرچاو سەبارەت بەكاری لیژنەكان، بە تایبەتی لیژنەی ئامادەكردنی پرۆژەی دەستووری هەرێمی كوردستان، كە بەداخەوە بەشی زۆری كارەكانی بەشێوەێكی قانوونی ئەنجام نەداوەو پرۆژەكەش تا ئێستا بڵاونەكراوەتەوە، باس لەوە دەكرێت لەم نزیكانە دەخرێتە بەردەم پەرلەمان بۆ پەسەندكردنی بێ ئەوەی مافی ئەوەی هەبێ لێی بكۆڵێتەوە.

دكتۆر نوری تاڵەبانی

————————-

ئەم بابەتە لە ڕۆژنامەی (رۆژنامە) ژمارەی (391)ی یەكشەممەی 2009-01-25 بڵاوكراوەتەوە، بەڵام لەبەر ئەوەی ئێستاش هەرێمی كوردستان بەم بارودۆخەدا تێپەڕدەبێت بۆیە پێم باش بوو دووبارە بڵاوی بكەینەوە.

Dengekan

دەنگەکان وەک رۆژنامەیەکی ئەلکترۆنی لەپێناوی فەراهەمکردنی سەکۆیەکی ئازاد بۆ دەنگە جیاوازەکان لە ١ی حوزەیرانی ٢٠٠٢ دەستی بەکارکردن کردووە لە شاری تۆرنتۆ. دەنگەکان بە رۆژنامەی خۆتان بزانن و لەرێی ناردنی بابەتەکانتانەوە بەرەو پێشی بەرن لەپێناوی بنیاتنانی کۆمەڵگەیەکی هۆشیار و ئازاد و یەکساندا.