تێڕامانێك بۆ كتێبی (ئافرەت لە شانۆی كوریدا).. كامەران حاجی ئەلیاس
ئەگەر ئاوڕێك لە رابردووی كلتوری هونەری وئەدەبی و رۆشنبیری خۆمان بدەیینەوە گومانی تێدانییە ،كەخاوەنی چەندین چالاكی و ئەدەبی وهونەرین ،خاوەن ئەرشیفێكی دەوڵەمەندین دەتوانین هەمیشەشانازی بەرابردووی خۆمانەوە بكەین ..بەڵام یەكێك لەو گرفتانە كە رووبەرمان دەبێتەوە بریتییە لەوەی، لە كاتی ئەنجام دانی هەر چالاكییەك نەبوونی دەزگایەك یان فەرمانگایەكی فەرمییە كە پەیوەست بێت بە تۆمار كردن بە دۆكیۆمێنتكردنی و كۆكردنەوەی سەرجەم ئەو چالاكیانەی كە ئەنجام دراون وە ئەوەی ئەنجام دەدرێن، بۆ ئەوەی وەكو بەڵگە لە داهاتوو ئاماژە پێبدرێت لە هەمان كات دا لە ناچوون بپارێزدرێن ،ببێتە سەرچاوە بۆ ئەوەی ببێتە فاكتەرێك بۆ تۆماركردنی مێژوویەكی راست و دورست چونكە وەكو ئاشكرایە دورستكردنی مێژوویەكی راست و دورست و بێ گوماناوی لەرێگەی بەڵگەو دۆكیۆمێنت و شوێنەوار دەبێت لەبەر ئەوە وڵاتان گرنگی زۆریان بە ئەرشیفكردن داوە هەر لەرێگەی بەڵگەشەوە دەبنە خاوەن شارستانییەتی تایبەت بەخۆیانەوە پارێزگاری لە مێژووی خۆیان دەكەن.
ئێمە لە كوردستان بەداخەوە هیچ دەزگایەكی ئەوتۆمان نییە بۆ تۆماركردنی سەرجەم چالاكییەكان راستە لێرەو لەوەێ چ لە ئاستی كەسی بێت یان رێكخراو یان كۆمەڵە بێت هەوڵدراوە بەڵام ئەمەنە كارێكی فەرمی و گشتگیر نین تەنیا بوارێك لە خۆ دەگرن وەكو دەزگایەكی فەرمی نین هەموو لایەنێكی ئەدەبی و هونەری وگشتی لە خۆبگرێت بۆئەوەی لە هەركاتێك كەسێك یاخود لایەنێك پێویستی پێبێت راستەوخۆ پەیوەندی بەو دەزگایەوە بكات و سوودی لێوەرگرێت ،كە بەداخەوە ئەوەش كەلێنێكی گەورەیە لە ئەنجام دا دەبێتە هۆكاری لە ناوچوون یان تۆمارنەكردنی چالاكییەكان بەشێوەكی راست دورست .
كتێبی(ئافرەت لە شانۆی كوردیید) لە نووسین و ئامادەكردنی نووسەری دیاری كورد (مەغدید حاجی) لەساڵی 1989 چاپی یەكەمی بڵاوكرایەوە.. بەهۆی ئەوەی كتێبەكە زۆر گرنگ بوو لە هەمان كاتیشدا لەكتێبخانەكانی كوردستان نەمابوو، لە ساڵی 2024 لەسەر ئەركی مەكتەبی راگەیاندنی یەكێیەتی لە هەولێر بۆجاری دووەم چاپ و بڵاوكرایەوە ..لەوانەیەپێش چاپ كردنی ئەم كتێبە لەسەر رۆڵی ئافرەت لە شانۆی كوردیدا لە رۆژنامەو گۆڤارەكان وەكو وتار لێرەو لەوێ نووسرابێت بەڵام وەكو كتێب بەو تێروتەسلە لە چوارچێوەی كتێب نەنووسراوە بۆیە كتێبی (ئافرەت لە شانۆی كوردیدا) یەكێكە لەو كتێبانەی كە بۆتە ئەرشیفێكی دەوڵەمەند بۆ شانۆی كوردی بەجۆرێك بۆتە سەرچاوە بۆ چەندین تێزی نامەی ماستەر و دكتۆرا..كارێكە دەبوایە لەلایەن دەزگایەكی گەورەی حكومەتەوە جێبەجێ كرابا و بودجەیەكی شایستەی بۆ تەرخان كرابا نووسەر زیاتر لە چوار ساڵ خەریكی ئەم كتێبە بووە هیلاكی و ماندووبوونی زۆری كردووە لەسەر ئەركی خۆی چاپی یەكەمی لە شاری بەغدا چاپ كردووە…نووسەر بۆ ئامادەكردنی كتێبەكە سەردانی شار و شارۆچكەكانی كوردستانی كردووە چەندین دیدار و هەڤپەیڤینی لەگەڵ چەندین هونەرمەند ئەنجام داوە بۆئەوەی بەشێوەیەكی راست و دورست كتێبەكە بخاتە بەردەم خوێنەران نووسەر بۆ راست و دورستی مێژوەكان زۆربەی دیدارەكانی لەرێگەی ریكۆدەر یان بەشێوەی نووسین دیدارەكانی ئەنجامی داون تائێستا وەكو بەڵگە لەلای خۆی پارستوویەتی.. تۆ بیر بكەوە لە ساڵانی هەشتایەكانی سەدەی رابردوو ئەوهەموو كارە لەسەر خەرجی خۆت ئەنجام بدەیت دەبێ چ ئەركێكی زەحەمەت بووبێت چونكە هۆكارەكانی پەیوەندی كردن وەكو ئێستا ئاسان نەبووە بۆیە ئەم كتێبە بەئاسانی لەدایك نەبووە .
ئەگەر رامانێك بە ناوەڕۆكی كتێبەكەشدا بكەین سەرەتا مامۆستا (ئەحمەد سالار) پێداچوونەوەو پێشەكی بۆكتێبەكە نووسیوە ..راستە ناونیشانی كتێبەكە لە ژێر ناوی (ئافرەت لە شانۆی كوردیدا) یە پشكی شێر بە رۆڵی ئافرەت لە شانۆی كوردی بەركەوتووە بەڵام هەر لە نێو كتێبەكەدا نووسەر باسی بزووتنەوەو مێژووی شانۆی كوردی ناوی سەرجەم ئەو ئافرەتانەی تۆماركردووە كە وەكو ئەكتەر رۆڵیان بینیوە لە سەرتەختەی شانۆ و دراماكان دا لە هەمان كات ئاماژەی بەناوەی ئەو پیاوانەی داوە كە رۆڵی ئافرەتیان بینیووە ئەمەش سەرچاوەیەكی گرنگە بۆ هونەرمەندان و نووسەران.. نووسەر ئاوڕێك لە مێژووی شانۆی كوردی دەداتەوە باس لە یەكەم دەقی شانۆی كوردی دەكات بە ناوی (مەمی ئالان) كە لە ساڵی 1919 لەلایەن نووسەری دیاری كورد (عەبدولرەحیم رەحمی هەكاری) نووسراو لە هەمان كاتدا باس ناوەرۆكی شانۆگەرییەكە دەكات نووسەر مەغدید حاجی دەڵێت”ئەم شانۆگەرییە(مەمی ئالان) بەهیچ شێوەیەك باسی ئەوینداری (مەم و زین) ناكات بەڵكو چەمكی شانۆگەریەكە باس لە رۆحی هاوكاری نەتەوەی كورد دەكات بەتایبەتی وەكو گەلێكی موسڵمان هاوكاری گەلی فەڵستین دەكات لە پێناوی رزگار كردنی شاری قودس هەروەها باس لە رۆڵی ئافرەت دەكات لەوسەردەمەدا”.
ئەوەی زانراوە شانۆگەری (مەمی ئالان)ی عەبدولرەحیم رەحمی هەكاری چیرۆكی شانۆگەرییەكە باس لە ساتی رۆیشتنی مەمی كوردان بۆ غەزای رزگاركردنی قودس دەكات. كاتێك (مەم) خۆی ئامادە دەكات بچێت بۆ شەڕ، چاوڕەشی دایكی و غەزالی ژنی بە تەنیا جێدێڵێت، دوای چەندین ساڵ، وەك قارەمانێك لە غەزا دەگەڕێتەوە و دەچێتە لای ژنەكەی، سەرەتا ژنەكەی نایناسێتەوە. دواتر كە خۆی ئاشكرا دەكات، دەیناسێتەوە و هەردووكیان لێك دەئاڵێن و باوەش بە یەكتردا دەكەن.
نووسەر كتێبەكەی بۆ چوار بەش داش كردووە لە بەشی یەكەم باس لە ئافرەت لە دەقی شانۆی كوردی دەكات وباس لە نووسەرەكان دەكات كە چۆن وەكو بابەت مامەڵەیان لەگەڵ ئافرەت كردووە لەنێو دەقە شانۆییەكانیدا.
لە بەشی دووەم باس لەو هونەرمەندانە پیاوانە دەكات كە وەكو پیاو رۆڵی ئافرەتیان بینیووە هەر لەسەرەتایی چلەكان و پەنجاكان تا حەفتاییەكانی سەدەی رابردووە باس لەچۆنییەتی پركردنەوەی ئەو كەلێنە دەكات لە نێوە شانۆی كوریدابوونی هەبوو ئاماژەی بە ناوەكانیان دەكات.
لە بەشی سێییەمدا مەغدید حاجی باس لەو ئافرەتانە دەكات كە رۆڵیان بینیووە لەسەر تەختەی شانۆ و لە نێو درامای كوریییدا هەرلەو بەشدا نووسەر باس لە دامەزراندنی تیپەشانۆییەكان دەكات بە تایبەتی لە دوای شۆرشی14ی تەموزی ساڵی 1958 بەجۆرێك باس لەم تیپە هونەریانە دەكات كە كاریگەری ئەرێنیان هەبووە لە پێشڤەچوونی رەوتی شانۆ بەگشتی بەشداریكردنی ئافرەتان زیاتر بوو.
لەبەشی چوارەم نووسەر مەغدید حاجی ئاماژەی بە ناوی زیاتر لە 402 لەو خانمانەی داوە كە وەكو ئەكتەر رۆڵیان بینیوە لەسەر تەختەی شانۆ و لە نێو درامای كورییدا هەریەكەو بەپێی قۆناغ و بەپێی شارەكەی خۆی ناویان لە نێو كتێبەكەدا نووسراون چەندین دیداری لەگەڵ بەشێك لە ئەو ئافرەتانە ئەنجام داوە كە رۆڵیان بینیوە لەسەر تەختەی شانۆ وە لە نێو درامادا.
لە كۆتاییش نووسەر چەندین وێنەی شانۆیی وەكو بەڵگە بڵاوكردۆتەوە هەندێك لە وێنەكان ئەو هونەرمەند پیاوانە لە خۆ دەگرێت كە رۆڵی ئافرەتیان بینیوە هەندێكی تریش وێنەی ئەو ئافرەتانن كە لەشانۆگەرییەكان وەكو ئەكتەر بەشداربوون.
هەرچەندە ناوی كتێبەكە بەناوی (ئافرەت لە شانۆی كوردیدا)-یە بەڵام ناوەرۆكەكەی تەنیا ئاماژە بەناوی ئەو ئافرەتە هونەرمەندانە دراوە كە لە كوردستانی باشوور بەشداری لە شانۆ درامایان دا كردووە بەهیچ شێوەیەك ئاماژە بە ئافرەتانی پارچەكانی تری كوردستان نەدراوە ،ئەگەرچی من دڵینام ئەمە كارێكی زۆر زەحمەتە هەروەكو لە سەرەتا ئاماژەمان پێدا دەبێت ئەم كارە لەلایەن دەزگایەكی فەرمی حكومی بكرێت لە هەمان كات ساڵانی هەشتاكانیش ئەستەم بوو ئاماژە یان پەیوەندی بەپارچەكانی تری كوردستان بدەیت، بەڵام دەكرا لە ناونیشانەكەی نووسرابا (ئافرەت لە شانۆی كوریدا لە باشووری كوردستان یان لە كوردستانی عێراق دا)
لە كۆتاییدا دەست خۆشی لە برای ئازیزم مامۆستا مەغدید حاجی دەكەم بەوەی كارێكی زۆر باشی كردووە ،لە هەمان كاتیشدا بەباشی دەزانم لایەنەكانی پەیوەندار بەتایبەتی وەزارەتی رۆشنبیری لاوانی حكومەتی هەرێمی كوردستان رێورەسمێكی شایستەی رێزلێنان بۆ نووسەر (مەغدید حاجی) سازبكات دووبارە دەستی خۆشی لێدەكەم.
