بەکورتی31: شت.. بەشتبوونی هەریەکەمان بەڕێوەیە.. ئازاد حەمە

لەمیانەی ئەم دوو پرسیارەوە ڕۆدەچینە ناو چەمکی شتەوە: شت چۆن پێکدێت؟بەشتبوون Thingnessی شت مانای چییە؟ دیارە پێویستمان بەوەیە،کە شتThing وەک شت لێیتێبگەین نەک ناشت no thing. شت دەبێتە شت، شتیش شتی لەدوادێت. ڕۆژانەش لێرە و لەوێ ڕووبەڕووی شتەکان دەبینەوە، لەو ڕووبەڕووبوونەوەیەشدا دەکرێت خۆشمان ببین بە شت. چونکە کۆمەڵگەی نوێ، لە هەر کوێبین و هەرکێشبین، خەریکی بەشتکردنمانە.
زۆربە دەخوازێت ببێتە پزیشک، سەرمایەدار تادەگاتە دادوەر و پرۆفیسۆر، لێ بەشتبوون ئەوانیشی، بگرە زۆر بەسەختی، گرتووەتەوە. کەوابێت لەژێر ستەمی زیرەکی دەستکردا بەشتبوون لە گشت کاتەکانیتر خێراتر کاری خۆیدەکات. لەناو ئەو پرۆسەیەشدا سیاسەت، سێکس، پارە تادەگاتە خودی زانست کار لەسەر بەشتبوونمان دەکەن. بەمجۆرەبێت، بەشتبوون چارەنووسمانە.
کەدەڵێین: ویستم بۆ هیچ شتێک نییە، لێرە شت بە مانای چی دێت؟ بەمانای ئەوە دێت، کە ویست جارێ نەبووەتە شت، کە ویست نەبێتە شت، شت بوونێکی کۆنکرێتی نییە. کەوابێت دەبێت بپرسین: بنەچەی شت چییە؟باشە مێژووی شت هەر شتە؟هەموو شتەکان هەمانن؟شت وەک خۆی دەمێنێتەوە؟هەموو شتێک شوێنێکی نییە؟ ئەی شت خاوەنی هەیە؟ مان و نەمانی شتەکان بەدەست کێیە؟ ئیمانوێل کانتانە بیربکەینەوە دەڵێین: شت لە خودی خۆيدا چ شتێکە؟ سیاسەت یان کوردبوون دەبێتە شت؟ لالەزار شت بوو؟سێکس یان ئەڤینداری دەبێتە شت؟ ئایا بەشتبوون قەدەرمانە؟
شت چییە؟ شت ئەوەیە،کە بوونێکی کۆنکرێتی یان ئەبستراکتی هەیە. شت بابەتە، ئۆبژەیە، دەتوانیت ڕووداو بێت یان بوونێک بێت، بوونێکی فیزیکی. گومانیناوێت، بابەت لە شتەوە سەرچاوەدەگرێت و شتیش ڕەچەڵەکی بابەتە. واتە تا شت نەبێت بابەت بوونی نییە.
بۆ ئەوەی بزانیین شت چییە؟ دەپرسین: شت دەردەکەوێت؟واتە خۆیمان نیشاندەدات؟ باشە، شت تەنیا ئەوکاتە شتە،کە دەردەکەوێت؟ بەڵێ شت لەدوای بەشتبوونییەوە ناوی پێدەبەخشرێت. شت، کە هێشتا نەبووە بە شت ناشتە. ناشت بوونێکی فیزیکی نییە. سروشتی شت لە شتبوونەکەیدایە. شتیش بەبوونەشت ناوێکی لێدەنرێت و بەدەرکەوتنیشی شتبوونی خۆی دەسەلمێنێت.
وێڕایئەوە، زۆرجار دەڵێین: شتێک شت بێت وایلێنایەت.ئەو گوتنە بۆخستنەژێرپرسیاری ماهیەتی شتەکەیە و گومانیشە لە شتبوونی شتەکە. دەکرێت ئەو شتەی لە شتبوون کەوتووە دەرگایەک بێت، یان بورغویەک. دەشڵێین: گەر دەرگاکە یان بورغوەکە تۆکمەبایە وایبەسەرنەدەهات. لەڕاستییدا، باسی شتبوون هەر ئەوە نییە. چونکە کاتێک دەرگاکە یان بورغوەکە لە بەکاربردن دەکەوێت، هێشتا تایبەتمەندییە شتییەکانی لەدەستنەداوە. لێرەوە دەڵێێن:””کاتێک بوونێک(کیانێک)دەبێتە شتێک،کە جیهان لە دەوری خۆی کۆدەکاتەوە، لە پەیوەندی دەبێت بە زەوی و ئاسمان و خواوەند و مرۆڤەوە””.
هەروەها گوتنی شتێک، بوونی شتێک بە دیاردە، بردن یان وەرگرتنی شتێک وشەی شتمان لادەکاتەبابەت. کاتێک باس لە ڕووداوێک یان دیاردەیەک دەکەین، خودی ڕووداو یان دیاردەکە بەرەو ئەوە دەبەین، کە ئەو رووداوە یان دیاردەیە شتی تریشی تیایە. بۆنموونە کوشتنی کەسێک، سەرنگومبوونی فڕۆکەیەک هەر ئەوە نییە کە دەیبیستیین، بەڵکو خودی ڕووداوەکە شتی تریشی تیایە، کە پێویستە پەیپێبەرین.
لەبەرئەوەی دەپرسین: ئایا دیاردەی گەردوون شتە؟ باشە خودی گەردوون شت نەبێت چییە؟ گەردوون شتە و بەرجەستەیە، لێوانلێویشە لە گۆڕان و جوڵە، بەبێگومانەوە ئەوەش سروشتی شتەکان دەگۆڕێت.
ئەو کورسیەی لەسەری دادەنیشین، سیسەمەی لەسەری دەخەوین شتن، شتگەلێکن رۆژانە بەکاریاندەبەین، کە ناو و شوێن، پانتایی و ئەندازە و رووبەریشیان هەیە. گشت ئەو شتانەش ڕەهەند و دوورییان هەیە. شت شتە،لێ دەشکرێت لە شتبوونبخرێت. ئۆتۆمۆبیلەکەمان شتە، بەڵام لەگەڵ تێکچونی بەهۆی ڕووداوێکەوە سکراپدەکرێت، پڕۆسەی هەڵوەشانەوەی بەسەردێت و دەبێتە پارچە بۆ شتی تر. واتە وەک شت دەخرێتە خزمەتی شتی ترەوە، جا ئامێری تر بێت یان هەر شتێکیتر.
لە هایدیگەرەوە فێری ئەوەدەبیین، کە””ڕێگا زۆرە (فەلسەفیی یان زانستیی)بۆ پرسیارکردن لەسەر ئەسڵی شت””. هایدیگەر””شت وەک بوونێکی بەهێز و خۆدەرخەر دەبینێت، ئەرکی ئەم شتە تەنها ئەوە نییە بابەتێک خۆینیشاندات، ئەوەشە، کە شت دەتوانێت تێگەیشتنمان بۆ جیهان رێکخات، کۆکاتەوە””.
بە بڕوای هایدیگەر، “شت” بریتییە لە بوونێک، کە جیهان کۆدەکاتەوە و ئاشکرای دەکات، وەک لە نموونەی تابلۆی جووتە پێڵاوەکەی ڤان گۆخ. چونکە “”تابلۆی پێڵاوەکان “شتبوون”ی پێڵاوەکان ئاشکرا دەکات، نەک وەک کەرەستەیەک بۆ ڕۆیشتن بەڵکو وەک پەیوەندییەک لە نێوان دژواریی ژیانی جوتیار و زەوی و ئەو جیهانەی، کە تێیدا نیشتەجێیە””.
دوا قسەمان لەسەر شت و شتبوون ئەوەیە، کە ئێمە ئێستا لە کۆمەڵگەیەک دەژین شتگەرایی تیایا لە لوتکەدایە؛ ئاگات لەخۆت نەبێت دەتکاتە شت و پرۆسەی بەشتبوونیش لە هەنووکەدا زۆر پەلە دەڕوات. سەرباری ئەوە، دەڵێین، کە شتبوون Thingness و چیبوون Whatness هاومانان. ئەو شتەی دەبێتە شت لە چیبوونێکەوە هاتووە، واتە بوونێکی فیزیکیی یان بابەتیی شتەکەی کردوەتە شت.
بۆنموونە لالەزار شت بوو و بووشە هۆکاری بەشتکردن، چونکە ڕووداوی خوڵقاند. لەبەرئەوەی لالەزار لە چیبوونێکەوە هاتبوو و ئەو چیبوونەش مانای لە پشتەوە بوو، ئەمە وایکرد زەبر شتەکە لەناوبەرێت. هاتنی زەبرەکە بۆلێدانی مانایەک بوو، کە شتێک(ساختمانێک) بوو، شتەکەش لالەزار بوو؛ ناوێکبوو. ئەمەش رووداوی دروستکرد، وەک ڕووداوی لێدانی دوو تاوەرەکەی گۆڕەپانی مانهاتان، کە یانزەی سێپتەمبەریان سازاند.

ئازاد حەمە
پرۆفیسۆر لە فەلسەفە لە زانکۆی سلێمانی

Azad Hama

دکتۆر ئازاد حەمە وانەبێژ بە بڕوانامەی دکتۆرا لە فەلسەفە( فەلسەفەی کۆمەڵایەتی و فەلسەفەی مێژوویی)، وانەوتنەوە لە قوتابخانەی پەروەردەی بنەڕەتی لە زانکۆی سلێمانی.