نامه بۆ كچه‌كه‌م ڕۆمانی ئازاره قوڵه‌كانی تاراوگه‌نشین … شاخەوان سدیق
“خوداوه‌ند بۆیه ئازار ده‌خوڵقێنێت، تا شاعیران بۆ نوسینی سروده‌كانیان ئاتاجیان به بابه‌ت نه‌بێت” (هۆمیرۆس)
ڕه‌نگه كه‌م گه‌ل و نه‌ته‌وه هه‌بن له‌سه‌ر ڕووی زه‌وی، چ له‌سه‌ر ئاستی گشتی و چ له‌سه‌ر ئاستی تاك هێنده‌ی ئێمه وه‌ك كورد، له ئازاره سه‌خت و تاڵه‌كانی مه‌نفاو ئاواره‌ی و دوركه‌وتنه‌وه له نیشتمان تێبگه‌ن، بۆیه كاتێك به‌رهه‌مێكی ئه‌ده‌بی تایبه‌ت به‌م بابه‌ته ده‌خوێنینه‌وه خێراترو فراوانتر له هه‌ر خوێنه‌رێكی دی له وڵاتانی تری دونیا لێی تێده‌گه‌ین و ده‌ست و په‌نجه له‌گه‌ڵ دیڕبه دێڕی چیرۆكه‌كه‌و ڕوداوه‌كانی ناویدا نه‌رم ده‌كه‌ین. چونكه به‌درێژای مێژوو نه‌وه دوای نه‌وه ئاواره‌ی و دوركه‌وتنه‌وه‌و هه‌ڵهاتن له نیشتمان به‌شێك بووه له ژیانمان، جا بۆ هه‌ر بیانویه‌ك بوبێت وه‌ك تاراوگه نشینێك خۆمان وێناكردووه،هۆكاری ئه‌م كرداره‌ش ئه‌گه‌ر زۆرجار له‌لایان نه‌یاره‌كانمانه‌وه بووبێت، ئه‌وا هه‌ندێك جار له‌لایان خۆمانه‌وه كراوه، وه‌ك خێزان و حزب و حكومه‌تی خۆماڵی خۆمان، هه‌ربۆیه هه‌ندێك جار ئه‌م حاڵه‌تی تاراوگه نشینیه لامان بۆته حه‌زوو ڕۆشتن و هه‌ڵهاتن له نیشتمان لامان بۆته خه‌ونێكی گه‌وره و چیتر (ماغوت) وته‌نی” ئه‌وه‌ی به نیشتمانی به‌ستوینه‌ته‌وه ته‌نها پێڵاوه‌كانمان بووه” به‌ڵام ئه‌وه‌ی جێگای داخه كه هه‌موو ئه‌م ڕووداو چیرۆكانه‌ی جێهێشتن و دوركه‌وتنه‌وه له نیشتمان كه‌تا ئێستاش به‌رده‌وامه، نه‌مانتوانیوه بیانكه‌ینه كه‌ره‌سته‌ی ئه‌ده‌بی و له فراوانبونی دۆزی نه‌ته‌وه‌ی خۆماندا سودیان لێببینین، وه‌ك ئه‌وه‌ی نوسه‌رانی ئه‌فغانی (له‌تیف و خالید حوسه‌ینی و عتیق ڕه‌حیمی )ه له ڕۆمانی (ڕوخساره به‌ندكراوه‌كه و كۆلاره‌بازو خاك و خۆڵه‌مێش)دا بۆ ناساندنی دڕنده‌یه‌تی تاڵیبانه‌كان له ئه‌فغانستان كردویانه، یان ئه‌وه‌ی (مسته‌فا خه‌لیفه) له ڕۆمانی (قه‌پلیك)دا ده‌رباره‌ی ترسناكی زیندانه‌كان و شێوازی سزادانی به‌ندكراوان له سوریا كردویه‌تی. ئه‌گه‌رچی ناكرێت له ئه‌ده‌بیاتی خۆشماندا (ده‌ربه‌ندی په‌پوله‌و گۆڕستانی چراكان)ی (شێركۆ بیكه‌س) وچه‌ند هه‌وڵێكی دیكه له به‌رچاو نه‌گرین.
ئێستا ئه‌وه‌ی وا ده‌كات ڕۆمانی (نامه بۆ كچه‌كه‌م) ببه‌ستینه‌وه به كۆی ڕوداوه‌كانی مێژووی خۆمانه‌وه سود وه‌رگرتنه له دیارده و ئازاری تاراوگه نشینی وه‌ك تیماو كه‌ره‌سته‌یه‌ك بۆ به‌ده‌ب كردنی مێژوو، هه‌روه‌ك ئه‌وه‌ی (شۆپنهاوه‌ر) ده‌ڵێت” چیرۆكی هه‌موو ژیانێك، چیرۆكی ئازارێكه”
چیرۆكی ڕۆمانه‌كه
ڕۆمانی (نامه بۆ كچكه‌م) یه‌كێكه له به‌رهه‌مه چاپكراوه‌كانی ناوه‌ندی ئه‌ندێشه، كه له نوسینی نوسه‌ری یۆنانی (تیۆدۆر كالیفاتیدێس) و نوسه‌رو وه‌رگێڕ(دلاوه‌ر قه‌ره‌داغی)به زمانێكی پاراو و جوان وه‌ریگێراوه بۆ كوردی. كه پێشتریش هه‌مان وه‌رگێڕ ڕۆمانی (ژنێك بۆ خۆشویستنی) ئه‌م نوسه‌ره‌ی بۆ كوردی وه‌رگێڕاوه.
ئه‌م ڕۆمانه باسكردنه له ئازاره قوڵ و تاڵه‌كانی تاراوگه، كه هه‌میشه مرۆڤ په‌یوه‌ست ده‌كه‌نه‌وه به ڕابردویانه‌وه‌و هه‌میشه‌ش گه‌رانه‌وه بۆ نیشتمانی دایك بۆیان ده‌بێت خه‌ونی گه‌وره. كاره‌كته‌ری سه‌ره‌كی ئه‌م ڕۆمانه ناوی(پابلیۆس ئۆڤیدیۆس)ه كه به (ناسۆ)ی شاعیر ناسراوه و له شاری ڕۆما ژیان به‌سه‌ر ده‌بات، دوای ئه‌وه‌ی ئه‌م شاعیره ده‌كه‌وێته داوی خۆشه‌ویستی كچێكه‌وه‌و شیعری ئاشقانه بۆ ئه‌و كچه ده‌نوسێت، قه‌یسه‌ر بڕیاری ده‌ركردنی له ڕۆما ده‌دات و به‌ناچاری ڕووده‌كاته وڵاتی یۆنان.
پاش گرسانه‌وه‌ی، (ناسۆ) له وڵاتی یۆنانه‌وه ده‌ست ده‌كات به ناردنی نامه بۆ كچه‌كه‌ی، كه له ڕاستیدا كچی خۆی نیه‌و كچی كه‌سێكی تره، به‌ڵام ناسۆ له‌كچی خۆی زیاتر خۆشی ده‌وێت، ڕۆژانه‌و به‌رده‌وام له ڕێگه‌ی ئه‌و كه‌شتیانه‌ی كه له ڕۆماوه ڕوده‌كه‌نه كه‌ناراوه‌كانی یۆنان ده‌كه‌وێته سۆراخكردنی ئازیزانی له نیشتمان، به‌ڵام بێسود ده‌بێت و به‌درێژای ژیانی ته‌نها دوو نامه‌ی له نیشتمانه‌وه پێده‌گات.
ئه‌م شاعیره له نامه‌یه‌كدا ده‌نوسێت” كچه‌كه‌م ئێستا كه بای خۆرئاوا هه‌ڵی كردووه، ده‌بێت خۆم فێربكه‌م كه ئه‌م ژیانه بێڕوحمه‌م خۆش بوێ، نابێ هه‌رگیز گله‌وگازه‌نده له سه‌رما بكه‌م، گله‌و گازه‌نده له‌ماڵی سارد، له‌بای ته‌زێنه‌ر، له ته‌خته‌خه‌وی ناخۆش، له شه‌رابی به‌ستوو، له ڕۆشتنی ژنان و له بێده‌نگی پیاوان هه‌موو به‌یانییه‌ك ده‌بێ ده‌ستێكم بنێمه سه‌ر دڵم و هه‌ست به لێدانی بكه‌م، چما دڵێك له‌ماوه‌ی ژیاندا چه‌ند جار لێده‌دا؟ ئه‌وه له یاده‌وه‌ریمدا هه‌ڵبگرم و بزانم كه هێنده‌ی ژماره‌ی ئه‌و لێدانانه پاساو بۆ به‌خته‌وه‌ری هه‌ن”.
نوسه‌ر له‌م ڕۆمانه‌دا ته‌نها نایه‌وێت خوێنه‌ر له به‌رده‌م پرسیاری مه‌نفادا ڕابگرێت، به‌ڵكو قوڵتر له ته‌نهای مرۆڤ له نیشتمان ده‌ڕوات و پرسی مه‌نفای ڕۆحی و تاراوگه‌نشینی ناخی مرۆڤ ده‌كاته پرسێكی جدیترو پێی وایه كێشه‌ی ئینسان له مه‌نفاكانی ناو ڕۆحی خۆیه‌وه سه‌ره‌تا ده‌ستپێده‌كه‌ن و دواتر بۆ به‌شه‌كانی تری ژیان ده‌گوازرێنه‌وه، وه‌ك ئه‌وه‌ی له نامه‌یه‌كی تردا ده‌نوسێت” مه‌نفا ته‌نها ئه‌وه‌نییه كه بنیاده‌م له وڵاته‌كه‌ی خۆی وه‌ده‌ر ده‌نرێ، به‌ڵكو ئه‌وه‌شه كه بنیاده‌م له خودی خۆشی وه‌ده‌ر ده‌نرێ بۆیه ده‌بوو هیچ كه‌سێك ده‌سه‌ڵاتی ئه‌وه‌ی به‌سه‌ر كه‌سی تردا نه‌شكایه”
ئه‌وه‌ی نوسه‌ر له‌م ڕۆمانه‌دا به‌قوڵی كاری له‌سه‌ر ده‌كات به‌ستنه‌وه‌ی خۆشه‌ویستی ڕه‌گه‌زییه به خۆشه‌ویستی خاكه‌وه، هه‌ڵهاتن له نیشتمان له پێناو عه‌شقدا، ئه‌و چاره‌نوسه‌یه كه ئه‌م شاعیره ڕوبه‌ڕوی بۆته‌وه بۆیه (ناسۆ) چه‌ند بیری خۆشه‌ویسته‌كه‌ی ده‌كات هێنده‌ش هی نیشتمانه‌كه‌ی، من له‌كاتی خوێندنه‌وه‌ی ئه‌م ڕۆمانه‌دا یه‌كڕاست خه‌یاڵم بۆ قسه به‌ناوبانگه‌كه‌ی (حه‌مزا تۆڤ) نوسه‌ری كتێبی (داغستانی من) چوو، كه ده‌ڵێت” له دونیادا دووشت شایه‌نی ئه‌وه‌ن ململانێی گه‌وره‌یان له‌سه‌ر دروست ببێت، ئه‌وانیش(نیشتمانێكی خۆشه‌ویست و ئافره‌تێكی قه‌شه‌نگ) ن قه‌شه‌نگی و شۆخ و شه‌نگیی ئافره‌ت بوونی نییه، ئه‌گه‌ر له‌گه‌ڵ خۆشه‌ویستی و به‌های نیشتیماندا هاوسه‌نگ نه‌بێت” نوسه‌ری ئه‌م ڕۆمانه خۆی یه‌كێكه له تاراوگه نشینه‌كان و له وڵاتی یۆنانی زێدی خۆی ئاواره بووه، بۆیه له خوێندنه‌وه‌ی چیرۆكه‌كه‌یدا هه‌ست ده‌كرێت كه باش ڕۆچۆته ناو ناخی مرۆڤی ئاواره‌وه، زۆر جار مرۆڤ بۆئه‌وه‌ی له‌شتێك تێبگات پێی خۆشه خۆی ئه‌زمونی ئه‌و شته‌بكات، وه‌ك ئه‌وه‌ی (فرۆخ) ده‌ڵێت” بۆ ئه‌وه‌ی هه‌ست به ڕه‌قێتی به‌رد بكه‌م پێم خۆشه سه‌رم بشكێت” بۆیه نوسه‌ریش له‌م ڕۆمانه‌دا خۆی ئه‌زمونی هه‌ڵهاتن له نیشتمانده‌كات و وا له خوێنه‌ر ده‌كات هه‌مان هه‌ستی تێدا دروستبێت، ئه‌و به‌خوێندنه‌وه‌ی چیرۆكی تاراوگه‌نشینی خۆی ئازاره‌كانی مه‌نفا ده‌گوازێته‌وه. وه‌ك ئه‌وه‌ی له نامه‌یه‌كی تردا ده‌نوسێت” كچه‌كه‌م لێره له‌م به‌شه چۆڵو هۆڵه‌ی دونیادا كه منی لێم، زه‌مه‌ن ناڕوا، ڕۆژدوای ڕۆژ، له جێگه‌ی خۆیدا ڕه‌واح ده‌كا، لێره ناتوانم هیچم له بیر بچێته‌وه، لێره هیچ برینێك ساڕێژ نابێ، تاقه كارێك كه ده‌توانم بیكه‌م ئه‌وه‌یه، شته‌كان وه‌یادی خۆم بهێنمه‌وه، ئه‌و زه‌مه‌نه چیی دی بونی نییه كه تێده‌په‌ڕێ، به‌ڵكو ته‌نها ئه‌و زه‌مه‌نه هه‌یه كه تێپه‌ڕیوه”.
به‌م شێوه‌یه چیرۆكی غه‌مگینی ئه‌م شاعیره عاشقه له تاراوگه به‌رده‌وام ده‌بێت، تا له كۆتایداو پاشمانه‌وه‌ی (ناسۆ)له مانفا و وڵاتی غه‌ریبدا بۆ ماوه‌ی زیاتر له هه‌شت ساڵ سه‌ره‌نجام به‌خه‌می دوری له نیشتمان و مه‌عشوقه‌كه‌ی سه‌رده‌نێته‌وه‌و بۆیه‌كجاری كۆچی دوای ده‌كات.
ته‌كنیك و زمان وه‌ك دوانه‌ی به‌هێزی ڕۆمانه‌كه:
یه‌كێك له خاڵه به‌هێزه‌كانی ئه‌م ڕۆمانه كه هه‌ر له سه‌ره‌تاوه وا ده‌كات خوێنه‌ر له‌گه‌ڵ خۆیدا بهێڵته‌وه و نه‌توانێت واز له خوێندنه‌وه‌ی بهێنێت، بوونی ئه‌و زمانه پاراو شیعریه‌یه‌تی كه زۆر شاعیرانه گه‌مه به وشه‌و ڕسته‌كان ده‌كات، ئه‌مه جگه له‌لكاندن و كوت ده‌ربڕینی ڕسته‌كان به شێوه‌ی گرێچنی ورد، ئه‌مه‌ش له ڕێگه‌ی بوونی ئه‌و ته‌كنیكه به‌رزه‌ی كه نوسه‌ر بۆ ڕێكخستنی شێوازی نوسینی نامه‌كان به‌كاری هێناوه، نوسه‌ر ئه‌گه‌رچی هه‌وڵیداوه له ڕێگه‌ی نوسینی نامه‌كانه‌وه چیرۆكی ژیان و نه‌هامه‌تیه‌كانی خۆی وه‌ك نمونه‌یه‌ك له مرۆڤ، بۆ ڕای گشتی بخاته‌ڕوو، به‌ڵام فره ده‌نگیه‌كی وای خوڵقاندوه كه تێمای چیرۆكه‌كه‌ی فره‌لایه‌ن و فره ڕووداو بێت. هه‌ر ئه‌مه‌شه وای كردوه ئه‌م ڕۆمانه ببێته ڕۆمانێكی سه‌ركه‌وتوو، وه‌ك ئه‌وه‌ی (به‌ختیار عه‌لی)ش ده‌ڵێت” ڕۆمان هونه‌ری ئاماده‌كردنه‌وه و هێنانه قسه و ناساندنی مرۆڤه بێده‌نگه‌كانه، بۆ ئه‌وه‌ی مرۆڤیش بناسیت، بیهێنیته قسه و بیناسێنیت، پێویستیتت به دونیابینیه‌كی گه‌وره و خۆشه‌ویستیه‌كی گه‌وره هه‌یه، كه ئه‌و دوانه‌ت ونكرد ناتوانیت ڕۆمانی فره‌ده‌نگ بنوسیت”
ڕۆمانی نامه‌ی: (نامه بۆ كچه‌كه‌م) وه‌ك نمونه:
ڕۆمانی نامه‌یی یه‌كێكه له شێوازه هه‌ره كۆنه‌كانی نوسینی ڕۆمان، كه هه‌ندێك بۆچوون پێی وایه، سه‌ره‌تای نوسینی ڕۆمانی ئه‌وروپی به‌م ته‌كنیكه نوسراوه، ئێستا بۆ ئه‌وه‌ی له ڕۆمانی نامه‌یی تێبگه‌ین په‌نا بۆ پێناسه باوه‌كه‌ی (ده‌یڤید لاچ) ده‌به‌ین كه ده‌ڵێت” ڕۆمانی نامه‌ی جۆرێك له گێڕانه‌وه‌یی یه‌كه‌م كه‌سییه، به‌ڵام خاوه‌نی كۆمه‌ڵێك تایبه‌تمه‌ندی دیاریكراوه، كه‌له شێوه‌ی ناسراوتری ژیاننامه‌یدا به‌دی ناكرێت، له كاتێكدا چیرۆكی ژیاننامه‌یه‌ك به‌ر له ده‌ستپێكردنی بۆ گێڕه‌ره‌وه ناسراوه” ئه‌م جۆره له نوسین له ناو ئه‌ده‌بی دونیادا ناسراوه‌و چه‌ندین ڕۆمان به‌م شێوازه نوسراون له‌وانه (هه‌ژارانی دۆستۆیڤسكی و ڕۆمانه نامه‌یه‌كانی پامیلاو كلارسیای سامۆئیل ریچارسۆن) له ئه‌ده‌بی كوردیشدا چه‌ند نمونه‌یه‌ك به‌دی ده‌كرێت له‌وانه ڕۆمانی(نامه‌كانی فێرنادۆی ئه‌ژین عه‌بدوالخالق و نازیلای یاسین بانی خێڵانی) كه بێگومان ڕۆمانی تریش هه‌ن. بێگومان ئه‌م شێوازه له نوسین به ڕێگایه‌كی گرنگی گێڕانه‌وه داده‌نرێت كه نوسه‌ر له ڕێگه‌ی گێڕانه‌وه‌ی خودیه‌وه ته‌واوی چیرۆكه‌كه ده‌گێڕێته‌وه، بۆیه خوێنه‌ر له كاتی خوێندنه‌وه‌ی ئه‌م جۆره ڕۆمانانه‌دا ته‌نها له زاری كه‌سی نامه نوسه‌وه ئاگاداری ته‌واوی ڕوداوه‌كان ده‌بێت كه زۆرجار ئه‌و كه‌سه به ڕاوی هه‌موو شتزان ناو ده‌برێت.
دواسه‌رنج له‌سه‌ر ڕۆمانه‌كه:
ڕۆمانی (نامه بۆ كچه‌كه‌م) یه‌كێكه له‌و ڕۆمانه گرنگ و پڕچێژانه‌ی كه له‌ماوه‌ی ڕابردوودا خوێندمه‌وه، كه نوسه‌ر به‌سه‌لیقه‌یه‌كی وردو له ڕێگه‌ی هونه‌ری گێڕانه‌وه‌وه و له دوتوێی چه‌ند سه‌د لاپه‌ڕه‌ڕه‌یه‌كدا ده‌مانخاته به‌رده‌م چه‌ند پرسێكی جدی وه‌ك (عه‌شق و خۆشه‌ویستی خاك و شیعرو مه‌نفاوه) نوسه‌ری ئه‌م ڕۆمانه قسه‌یه‌كی بۆ گێڕانه‌وه هه‌یه، “قسه‌یه‌ك وه‌ك ده‌ڵێن له دڵه‌وه بۆ دڵانه” هه‌ر ئه‌مه‌ش له مرۆڤه‌كانی تر جیای ده‌كاته‌وه، (عه‌تا محه‌مه‌د) پێی وایه” مێژووی مرۆڤ له‌وكاته‌وه ده‌ستپێده‌كات كه توانی به‌سه‌رهاتێك بگێڕێته‌وه، هه‌ر ئه‌مه‌ش وای كرد له جیهانی ئاژه‌ڵان دایببڕێت” ئه‌م ڕۆمانه وه‌ك زۆرێك له نوسراوه‌كانی دیكه بێكێشه نیه‌و له زۆر شوێندا درێژ دادڕی له شێوازی گێڕانه‌وه‌كه‌یدا كراوه، كه به‌لابردنی چه‌ند به‌شێك هیچ له ناوه‌ڕۆكی ڕۆمانه‌كه ناگۆڕێت. به‌ڵام به‌گشتی ئه‌م ڕۆمانه شیاوی خوێندنه‌وه‌یه، به‌تایبه‌ت بۆ كه‌سانێك كه خۆیان مرۆڤی تاراوگه نشینن، یان ئه‌زمونی مه‌نفایان كردووه. (ناسۆ) له‌نامه‌یه‌كی دیكه‌دا به‌حه‌سره‌ته‌وه ده‌نوسێت” به‌بێده‌نگی به‌ڵێن به‌خۆم ده‌ده‌م، به‌هێزبم و هه‌رچی له توانامدا هه‌بێت بیكه‌م، تا ڕۆژێك له ڕۆژان بگه‌ڕێمه‌وه بۆ ئه‌و شوێنه‌ی كه نیشتمانی منه، جا ئه‌گه‌ر نه‌شتوانم تیایدا بژیم ئه‌وا لانی كه‌م، بتوانم لێی بمرم”. له‌دواجاردا جێگه‌ی خۆیه‌تی سوپاسی وه‌رگێڕی به‌توانا(دلاوه‌ر قه‌ره‌داغی) بكه‌ین بۆ وه‌رگێڕانی دووبه‌رهه‌می ناوازه‌ی ئه‌م نوسه‌ره به زمانێكی جوان وپاراو و ناساندنی به دونیای ئه‌ده‌بی و كتێبخانه‌ی كوردی.
بۆ ئه‌م نوسینه سودم له‌م كتێبانه وه‌رگرتووه.
به‌ره‌و ڕۆمانی كوردی_ ئارام سدیق_ نوسین
كیمیاگه‌ری ووشه_ یاسین عومه‌ر_ وه‌رگێڕان
وه‌ك باڵنده‌ی ناو جه‌نگه‌ڵه ترسناكه‌كان_به‌ختیار عه‌لی_دیداری ئه‌ده‌بی
