بیرەوەریەکانی فەقێیەکی گوومڕا…16…شەماڵ بارەوانی
بەشی شانزەهەم/
هەرچەند ئێمە لە پاڵ کتێبەکەی زەنەدانی، چەند کتێبێکی تری ئەقیدەشمان دەخوێند، بەڵام ئێمە بە گشتی لە بواری ئەقیدە دا، ئەقیدەی ئەشعەریمان دەخوێند لە حوجرە و قوتابخانە ئایینیەکان، گەرچی ئەشعەریەکان هێندەی موعتەزیلەکان، ئەقڵانی نین و لۆژیکیانە و ئەقڵانیانە مامەڵەی تێکستەکانی ئایین ناکەن، وەلێ لە هەمبەر حەمبەلیستەکان و وەهابیزمەکاندا، زۆر ئەقڵانی ترن.
ئەقڵ لە لای ئەشعەریەکاندا، تاڕەیەک ڕۆڵی هەیە و پێش ڕووکەشى تێکستەکان دەکەوێت، وەلێ ئەشعەریەکانیش ئەقڵیان کردووەتەوە پاشکۆی نەقڵ، جیاواز لە موعتەزیلەکان، کە ئەقڵ پێش نەقڵ دەخەن.
ئەشعەریەکان دەڵێن لە ڕێگاى ئەقڵەوە بە مانا و مەغزاو مەبەستەکانى تێکستەکان دەگەین. بە تایبەت هەندێک لەو تێکستانەى کە مانایەکى ڕوون و ئاشکرا و دیاریان نییە لە بارەى سیفاتەکانی خوداوەندەوە، لەو کاتەدا، لێکدانەوەى (تەئویلگەرایانە)یان بۆ دەکەن.
ئەشعەریەکان بۆچوونیان وایە کە قورئان کۆنە، سیفەتى (کەلام)ى خودایە، پێچەوانەی موعتەزیلەکان، کە، دەیانگووت: قورئان مەخلوقە و کەلامی خوداوەند نییە.
موعتەزیلەکان بۆچوونیان وابوو کە ئەقڵ بە ڕەهایى پەى بە تێکستەکانی ئایین و ناوەڕۆکى ئایین دەبات و دەتوانین بە ئازادانە پشت بە ئەقڵ ببەستین.
دەتوانین بڵێین ئەشعەریەکان وەک خۆیان دەیڵێن، نێوەندگیری و هاوسەنگیەک لە نێوان نەقڵ و ئەقڵدا دروست دەکەن.
ئەوان، نە هاوشێوەی حەنابیلە و سەلەفیزمە ڕووکەشگەراو دەقگەراکان، ئەقڵ پشت گوێ دەخەن و، نەیش هاوشێوەی موعتەزیلەکان هێندە ئەقڵ پیرۆز دەکەین و پێش نەقڵی دەخەین.
جا ئێمە ڕاستە لە ئەقیدە ئەشعەری بووین، وەلێ لە فیقهدا: شافیعی مەزهەب بووین و مەزەهەبی شافیعیمان دەخوێند. لە بەشی دواتر دێینەوە سەر قسەکردن لە سەر شافیعی و مەزهەبەکەی…
لە بەشەکانی پێشوو باسم لەوەکرد و ئاماژەم کرد، کە لە حوجرە و قوتابخانەی ئایینی، ئەشعەریمان دەخوێند لە ئەقیدە، وەلێ من زۆر کاریگەر بووم بە موعتەزیلەکان، تاڕۆشتم بۆ کۆلێژی زانستە ئیسلامیەکانیش، من و کۆمەڵەک خوێندەکاری کۆلێژی زانستە ئیسلامیەکان زۆر موعتەزیلەکانمان خۆ دەویست و سەرسام بووین پێیانەوە.
هەڵبەت بەر لەوەی ببم بە قورئانی، زۆر کاریگەربووم بە موعتەزیلەکان.
موعتەزیلە گروپێکی ئاڕاستە ئەقڵانین و لە دەستە کەلامیەکانی نێو بازنەی ئیسلامن.
موعتەزیلەکان باوڕیان بەوەیە کە ئەقڵ ڕێنوێنێکی باشترە لە شەرع و دەڵێن ئەگەر ئایین و شەرع و پەیامبەریش نەهاتبوا و نەبوا، ئەوە ئێمە لە ڕێگەی ئەقڵەوە دەمانزانی(حسن و قبح)،چاکە و خراپەی شتەکان بزانین و باشەو خەراپە لێکتری جیابکەینەوە و پەی بە کرۆکی شتەکان بەرین و خۆداوەندیش هەر بە ئەقڵ بناسین.
هاتنی پەیامبەرانیش دووپاتکردنەوەیە لە سەر ئەوەی ئەقڵ دەیڵێت.
موعتەزیلەکان هاوشێوەی سەلەفیگەراکان ڕوکەشانە شوێن تێکستەکان نەدەکەوتن، بیروباوەری ئیسلامیان بە ئەقڵ و لۆژیک لێک دەدایەوە.
هەر ڕیوایەت(فەرمودەیە)یەک لە دژی لۆژیک بوایەو لەگەڵ ئەقڵ دژایەتی هەبوایە، ئەوە وەریان نەدەگرت و لە کاتی تێکگیرانی ئەقڵ و نەقڵدا، ئەقڵیان پێشدەخست.
ئەقڵ لای موعتەزیلەکان پێوەر و بنەمابوو. ئەقڵ فەرمان ڕەوا و هەڵسەنگێنەر و کۆتا بڕیاربوو.
موعتەزیلەکان پێنج بنەمایان ھەیە کە قوتابخانەکەیان لەسەری دامەزراوە، ئەوانیش(التوحيد، العدل، الوعد والوعيد، المنزلة بين المنزلتين، الأمر بالمعروف والنهي عن المنكر.).
بێگوومان ئەگەر فیکر و بیرو باوەڕی موعتەزیلەکان هەر بەزاڵی بمابوایەتەوەو لە لایان سەلەفیزم و حەمبەلیستە فێندەمێنتالیستەکانەوە، ڕوبەڕووی ئەو کوشتارو لەناو چوون و ئیبادەکردنە جەستەیی و فیکری و مەعریفی و ڕۆشنبیریە نەبوانایەوە، ئەوە ئێستا ئەوەی پێی دەڵێن(جیهانی ئیسلامی) شتێکی تر دەبوو، ڕەنگبوو پێش ئەوروپاش بکەوتباین، لە کومەلێک بابەتی وەکو تۆلەرانس و پلۆرالیزمی ئایین و ئەقڵانیەت و دیموکراسیەت و مافەکانی مرۆڤ و جیاکردنەوەی ئاین لەسیاسەت و کاروباری دەوڵەت و ژیانی گشتی و زۆر شتی تریش.
هەرچەند ئەوانیش لەڕووی سیاسیەوە کەوتنە هەڵەو بەرامبەرەکانیان دەچەساندەوە، گەر مەسەلەی میحنەی خەڵقی قورئان و چیرۆکی ئەحمەدی کوڕی حەمبەڵ ڕاست بێت و فێندەمێنتالستەکان ترش و خوێیان پێدانەکردبێت و بە مقەستی بوهتان و ئایدلۆلۆژیی فێندەمێنتالیستانەی خۆیان شتیان لێ نەبڕی بێت و بە دڵی خۆیان کەم و زیادیان نەکردبێتن و، عەیب نەبیت زۆریان پێوە نەنابێت، وەک عادەتی هەمشەییان(٭)
وەلێ لەڕووی فیکری و ڕۆشبیری ئەقڵانییەوە، بەڕاستی گرنگ و پۆیستن بوون موعتەزیلەکان.
ئەفسوس کە نەیان هێشت گەشە بکەن و زوو فێندەمێنتالیستەکان، بە پشتیوانی خەلیفە موتەوەکیل جێنۆسایدی هەموو شتێکی کردن و لەناوی بردن.
موعتەزیلەکان،
( بەهۆی ئەو شاڵاوە تیرۆرە جەستەیی و فیکری کرایه سەریان، هەموو کتێب و توراس و داندراوەکانیان سوێندران و لەنێوبردران و شتێکی زۆر کەمیان لەدووا جێ ما و مێژوویان شێوێندراو ،سەلەفیگەراکان تابۆیان کرا کەمتەرخەمیان نەنواند لەناشیرین کردن وبەدێوەزمەکردن و ئەهریمەنکردن ناشیرینیان
کە موعتەزیلە لەسەر دەستی ئیبن حەنبەلدا شکستی خوارد، ئیدی نەقڵ جێی بە عەقڵ لێژ کرد و ئیدی لەو وەرچەرخانە بەدواوە، بایەخێک بۆ عەقڵ و بۆ فەلسەفە نەمایەوە و باڵادەستیی کۆنخوازی و لێکدانەوەی ڕووکەش و حەرفیی بۆ دەق، شاباڵی ڕەشی خۆیان بەسەر لێکدانەوەدا کێشا، ئیدی جێیەک بۆ ڕۆچوون بەناو دەقدا و بۆ تێڕوانینی نوێ لە ئارادا نەمان. ئیدی سەلەفیزم لە ئیبن تەیمییە و موحەممەد عەبدولوەهابەوە، تا ئیخوان و ئەستێرەکانی تیڤی و یوتیوب درێژەی کێشا. (٭)
…
(٭) سەبارەت بەو چەواشەکاریەی چیرۆکی:(میحنەتە)کە،
بەڕێز:محەمەد هەریری نووسەر،
بە بەڵگەوە ئەوە ڕەتدەکاتەوە، کە موعتەزیلەکان ئەحمەدی کوڕی حەنبەلیان ئازاردابێت.
من بەشێکی نووسینەکەی
لە پەراوێزی ئەو بەشەی بیرەوەرییەکانی فەقێیەکی گوومڕا دادەنێم، لە ژێر ناونیشانی(موعتەزیلەکان هۆکاری میحنەتی کوڕی حەنبەل نەبوون!
سەلەفیەت و ئازادی بیروڕا کووجا مەرحەبا):
چەندین کورتە نوسینی سەلەفیەکم بەرچاو کەوتوە کە وادیارە بە زنجیرە لەسەر موعتەزیلەکان دەنووسێت،
کە لە میژووی ئایین و مرۆڤایەتیدا هیچ تەرزە بیریک تا ڕادەی بیری سەلەفیەت نەیارانی نەکوشتوە ونەچەوساندۆتەوە، و دێت باسی دژایەتی موعتەزیلە دەکات بۆ ئازادی بیروڕا!!
سەیرە سەلەفیەکان کە لە مێژوودا کەس نەماوە تەکفیری نەکەن ودەری نەکەن لەبازنەی ئیسلام، هەزاران تاوانیان کردوە بە کوشتن و ئەشکەنجەدانی زانایانی موسڵمان، کەچی ئەدەبیاتى سەلەفیەت وبەڵکو ئەدەبیاتى ئەوەى ناوى دەنێن بە ڕابوونى ئیسلامی، زۆر بە شێوەیەکى چەواشەکارانە تەنها باسی ئەحمەدى کوڕی حەنبەل وچەند زانایەکی تری وەك احمدی کوری نەسری خوزاعی دەکەن، کە هاوزیندانی ابن حنبل بوو، وەک قارەمانێکى خۆڕاگرى ئەشکەنجەدان وئازادی بیر نیشانیان دەدەن!
دەیەها وتار وکتێب وچیرۆکم خوێندۆتەوە لەسەر ئەشکەنجەدانى موعتەزیلەکان بۆ ئەحمەدى کوڕی حەنبەل، وخۆڕاگرى ئەو لەبەرامبەر ئەو هەموو ئەشکەنجە وفشارەى لەسەرى بوو، لەو کێشەیەى کە ناوى دەنێن بە میحنەى خەڵقى قورئاندا!!
جارێ سەلەفی نازانێت وناشیەوێ بزانێت، ئەو هۆکارانە چین کە بوونە هۆی ڕوودانی میحنەکە، وپاشینەی خودی ئەحمەدى کوڕی حەنبەل چۆن بوو لە هەڵسوکەوت لەگەڵ نەیارانی! ئایە ئەحمەدى کوڕی حەنبەل فەتوای تەکفیری زانایانی تری نەدەدا و بۆی تێنەدەچاندن لای سوڵتان بۆ کوشتنیان وەك لەگەڵ [ضرار بن عمرو] وکەسانی تر وایکرد؟!
چۆن کەسێك وا ڕەفتار بکات لەگەڵ نەیارانی، دوایی ئەگەر نەیارانی وایان کرد لەگەڵی دەبێتە قارەمانی ئازادی بیروڕا؟!
ئینجا پێویستە پێمان بڵێت کێ بوون ئەوانەی میحنەی خەڵقکردنى قورئان دروست کرد، وئایە موعتەزیلە بەگشتی بەژداربوون لەو کێشەیەدا؟! نەخێر ئەوەی ئەو کێشەیان دروست کرد گروپێکی بچوکی کەلامیەکانی یان موتەکەلیمەکانی بەغدا بوون بە سەرۆکایەتی احمد بن ابي دٶاد، کە خودی احمد بن ابي دٶاد خۆی گومان دەکرێت لە موعتەزیلەبوونی بە پێی ڕای ئیمامی هەرەگەورەی سەلەفیان وسەلەفیەت، کە ابن تیمیە یە!!
زۆر لەو موتەکەلیمانە یان زۆربەی هەرەزۆریان موعتەزیلی نەبوون، بشر المریسي موعتەزیلی نەبوو، بەڵکو نەجاریەکانیان تێدابوو، بەرغوث یان تێدابوو، و ضراریة ی شوێن کەوتەی ضرار بن عمرو یان تێدابوو. مورجیئەیان تێدابوو کە بشر المریسي لەوان بوو، مورجیئەی ڕووتیان تێدابوو، موعتەزیلەشیان تێدابوو، “(مجموع الفتاوى 17: 299)
ئینجا میحنەی خەڵقکردنى قورئان لەسەر دەستی احمد بن ابي دٶاد دەستی پێنەکرد هەتا ئەگەر موعتەزیلیش بێت، هەرچەندە ابن تیمیەش ڕەتیدەکاتەوە کە موعتەزیلی بوو بێت.
ئایە دەکرێت ئەو هەڵوێستەی احمد بن ابي دٶاد لە دژی ئیمام ئەحمەدى کوڕی حەنبەل لەسەر موعتەزیلە حسێب بکرێت، کە ابن تیمیە خۆی دەڵیت احمد بن ابي دٶاد موعتەزیلی نەبوو؟!
هەر ابن تیمیە دەڵێت: ” زۆر لە پاشینەکان – لە شوێنکەوتەکانی ئەحمەد وغەیری ئەویش- وادەزانن نەیارانی ئەو موعتەزیلە بوون، وادەزانن بشر المریسي، هەرچەندە پێش میحنەتەکە مرد، وهەروەها احمد بن ابي دٶاد وئەوانی تر موعتەزیلە بوون، کە ئەوەش ڕاست نیە”
” (مجموع الفتاوى 14: 352، طبعة دار الوفاء المصرية)
بەڵکو لە کۆنترین سەرچاوەی هەواڵی میحنەت کە کتێبی برازای ئەحمەدى کوڕی حەنبەلە، حنبل بن إسحاق بن حنبل، هیچ باسی زانایەکی موعتەزیلی نەهاتوە لەوانەی کە مونازەرەیان کردبێت لەگەڵ ئەحمەدى کوڕی حەنبەل.
ئینجا شاراوە نیە لە کەسیك کەمێك لە مێژوو بزانێت، کە مەسەلەی تۆقاندنی فیکری و جەستەیی لەسەر دەستی سەلەفیەکان دەستی پێکرد بە یەك سەدە پیش میحنەی خەڵقکردنى قورئان، کاتێك غەیلانی دیمەشقی لە پاش مونازەرەیەك لەگەڵ الاوزاعي بە دزێوترین شێوە کوژرا، کاتێ هەردوو دەست و هەردوو پێیان بڕی و لە خاچیان دا لە ساڵی ١٠٦ کۆچی!
ئەوە چەند سەرباسێکە بۆ ئەو زانایانەی ناو نەخوێندەوارانی سەلەفی، چاکتر وایە باشتر بخوێننەوە، نەك هەر خەریکی خۆدەرخستن وڤیدیۆ خستنە یوتیوب بن، باشترە باسی بیدعە وقەبر و ڕیشی بێ ئیش بکەن، نەك باسی ئازادی بیروڕا، چونکە سەلەفیەت ئاخیرکەسن باسی ئازادی بیروڕا بکەن، و هەموو دەزانین کە دەستی سەلەفەکانی سورە بە خوێنی نەیارانیان.).
(٭)حەمەسەعید حەسەن.
