پێگەی ئەخلاق لە سیاسەت و حیزبایەتیدا ، هەڕەشە و ترس وەک بەشێک لە ژیانی حیزبایەتی.. گۆران هەڵەبجەیی

ئەوەی زانراوە سیاسیەکان لەهەموو جیهاندا گرنگیەکی ئەوتۆ بەئەخلاق نادەن و زۆرجار دەیکەنە قوربانی مەرامە سیاسیەکانیان. مکافیللی{١٤٦٩-١٥٢٧} لەبارەی ئەخلاقی دەسەڵاتدارانەوە دەڵێت[گەر بە سیاسیەکت گووت تۆ بێ ئەخلاقیت،ئەوە سوکایەتی نیە بەڵکو پیاهەڵدانە]، یاخود لە شوێنێکی تردا دەڵێت{سیاسەت هیچ پەیوەندی بە ڕەوشتەوە نیە} ،مەبەستی ئەوەیە کە ئەودوو دەستەواژەیە پێکەوە هەڵناکەن. لەڕۆژهەڵاتی نێویندا ژینگەکە زۆر لەبارە بۆ وەلانانی پرەنسیپەکانی ئەخلاق و پێشێلکردنی مافی مرۆڤ. هەرێمی کوردستان ئەو دەڤەرەیە کە بەقێزەوەنترین شێوە ئەخلاق لەژێرپێ دەنرێت.
گەر ئەخلاق ، ڕەوشت ، مۆراڵ بخەینە نێو چوارچێوەیەکی گونجاو و پێناسەیەکی شایستەی بکەین بەبەردا، ئەو دەمە وێنەکە ڕوونتر دەردەکەوێت، وەک ئەم نمونانەی خوارەوە:

• دەمێک سیاسیەک، سەرۆکی حیزبێک بەر لەهەڵبژاردن کۆمەڵێک بەڵێنی ڕەنگاوڕەنگ بەخەڵک دەدات و پاشان هیچی لێ جێبەجێ ناکات،کەواتە ئەمە بێ ئەخلاقیە.
• حیزبێک سەرکردەیەک داهاتی وڵات بدزێت و خۆیی و دەورووبەری شاهانە بژین و خەڵکیش نغرۆی هەژاری بێت ،بەدڵنیاییەوە ئەمە بێ ئەخلاقیە.
• گەر حیزبێک بەهەڕەشە یا دەسکەوت و مووچەی چەور ئەندامەکانی ڕاگرتبێت ئەوە بێ ئەخلاقیە.
• سەرکردەیەک لەبەردەم میدیاکاندا هەڕەشەی قورس لە لایەنەکەی تربکات ،بەڵام لەژوورەداخراوەکاندا لەسەرهەموو شتێک ڕێبکەون،ئەمەش بێ ئەخلاقیە.
• سەرکردەیەک نەتوانێت شارستانیانە لەگەڵ موخالیفەکانی خۆی ڕەفتار بکات و بۆ یەکاڵاکردنەوەی کێشەکان پەنا بۆ هێزبەرێت،ئەوە بێئەخلاقیە.
• حیزبێک بەرەگەی ڕەخنەی هاوڵاتیان نەگرێ و بەشێوەیەکی دڕاندانە پاش فڕاندیان بیانکووژن، ئەمەش دەچێتە خانەی بێ ئەخلاقیەوە.
• دەنگ کڕینی کەسانێک کە سوور دەزانن فڕیان بەسەر دڵسۆزی و بیروباوەڕەوە نیەو تەنها پارە هۆکارە،بەمەش دەوترێت بێ ئەخلاقی.
• حیزبێک تەنها بیر لە دزی بکاتەوەو ژیانی هاوڵاتیانیش هیچ بایەخێکی نەبێت لەکنیان ،گەر ئەمە بێ ئەخلاقی نەبێت چیە؟
• گەر دوو حیزب دەستیان نابێتە بینەقاقای کۆمەڵگاو سەرجەم دام و دەزگاو دامەزراوەکان لەژێر هەژموونی حیزب و سەرکردەکانیانابن، بێگومان ئەمەش جۆرێکە لە بێ ئەخلاقی.
• لە دامەزراندنی فەڕاشێکەوە تا وەزیرێک بە ڕەزامەندنی حیزب بێت ئەمەش بێ ئەخلاقیە.
• حیزبێک لە کردنەوەی دوکانێکی شەربەت فرۆشیەوە تا دەگاتە مۆڵ و کۆمپانیاکان پشکی هەبێت دیارە بێ ئەخلاقیە.
• حیزبێک سامانی وڵات بە ژێر زەوی و سەرزەوی و هەوایی لەسەر خۆی تاپۆبکات بێئەخلاقیە.
• نەوەی سێیەمی سەرکردە باڵاکانی حیزبێک، ملیۆنێرو ملیادیارو خاوەنی زانکۆ،کەناڵی تێڤێ،هەزارەها دۆنمی زەوی ،ڕێکخراوی هەمەجۆر و فڕۆکەی تایبەتبن،ئەوە ئەوپەڕی بێئەخلاقیە.
  +بۆهەر شکستیەک کە خەڵک باجەکەی دەدات، بێ شەرمانە پاساوی بۆ بهێننەوە،تەنها وەک بێئەخلاقی پێناسەی بۆدەکرێت.
• تەزویر لەهەڵبژاردنەکاندا بەخەبات حساب بکرێت بێگومان بێئەخلاقیە.
• فەرمانی دراوسێ دوژمنەکانت جێبەجێ بکەیت بەڵام ئامادەنەبیت بچوکترین داوای خەڵکەکەت جێبەجێ بکەیت،ئەمەش ترۆپکی بێ ئەخلاقیە.
• منداڵانی جیلی سێی سەرکردەکانی بنەماڵە کە هیچ پۆستێکی ئیداری و حیزبیان نیە ، دەستیان لە زۆرێک لەسەرکردەکانی هەمان حیزب و هەر وەزیرێک زیاتر دەڕوات ولەسەردانەکانیاندا فەرشی سوریان بۆرادەخەن و ئەفسەرە پلەدارەکان سڵاوی سەربازیان بۆدەکەن.ئەمەش دیسان بێئەخلاقیە.
• گچەکەترین خزمەتگوزاریان پێشکەش نەکردوە، کەچی شکستیەکانیان بەنرخی سەرکەوتن دەفرۆشنەوە.
  +تادوێنی ئەوانە بەشێک بوون لە جەستەی هێزە بێبەزەیی و داپڵۆسێنەرەکەت کەچی بەهۆی ناکۆکیتەوە لەگەڵ ئامۆزاکەت بەقێزەوەنترین و دڕندانە ترین شێوە ڕەفتارت لەگەڵیان کرد ،لە کووشتن، ئەشکەنجە ،سوکایەتی،ڕووتکردنەوە،سووتاندن و تاد،بەم کارانەتان ئەخلاقتان لەسنوور تێپەڕاند.
  [هەڕەشە و ترس وەک بەشێک لە ژیانی حیزبایەتی]
  لەکن یەکێتی و پارتی ئەندام هیچ بەهاو مەکانەیەکی نیە بەڵکو ئەندامان بریتین لە جەستەیەکی بێ بزاوت و مێشکێکی زەوت کراو،ئەندامان کۆیلەی گوێڕایەڵن ،هەردەم لە ئامادەباشیدان بۆ جێبەجێ کردنی فەرمانی سەرەوەیان . لەدۆخێکی پڕ لەترس و دەڵەڕاوکێدا دەژین.ئەندامانی ئەم دووحیزبە هەرگیز ناتوانن ئاسوودە بژین، ئەویش بەهۆی ئەو فشارە دەرونیەی لەسەریانە. ئەم ڕەوشەی نێو ئەم دووحیزبە دەلالەت لە ئەوپەڕی بێ متمانەیی دەکات لەسەرەوە بە ئەندامەکانیان. دەمێک لەسەرەوە هەڕەشە لە ئەندامانیان دەکەن کە لەکاتی دەنگداندا وێنەی دەنگدانەکە بگرن،گەر ئەوکارەنەکەن دەبێ چاوەڕێی یەکێک لەم سزایانە بکەن،دەرکردن لەکار،بڕینی مووچەی بندیوار،گواستنەوی بۆشوێنێکی دوور،دابەزاندنی پلەی حیزبی و وەزیفی و سزای دیکەش.جا ئەمە نمونەیەکی حاشاهەڵنەگرە لە بێ متمانەیی.
  هەرحیزبێک گەر نەیتوانی کەشێکی لەبار بۆ ئەندامەکانی فەراهەم بکات ،ئەو ئازادیەیان پێنەدات ڕەخنەبگرن یا ڕای جیاوازی خۆیان دەرببڕن ،کەواتە ئەوە حیزب نیە بەڵکو بەندیخانەی ئەقڵە.

Goran Halabjai