Skip to Content

هاوچەرخ چييە ؟ ئەدەبی هاوچەرخ چييە؟.. نووسينی شاعير و ڕەخنەگری تونسی: مونسيف ئەلوەهايبی.. وەرگێران: سەردار جاف

هاوچەرخ چييە ؟ ئەدەبی هاوچەرخ چييە؟.. نووسينی شاعير و ڕەخنەگری تونسی: مونسيف ئەلوەهايبی.. وەرگێران: سەردار جاف

Closed
by كانونی دووه‌م 27, 2025 General, Literature

ئەوەی بە هزردا بێت ڕەنگە ئەوە بێت کە ( ئەدەبی هاوچەرخە ) ئەو ئەدەبەيە کە سەر بە ئەمێستاکە، يا نها، ياخود ئەم کاتەيە، هەروەک پەيکەرتاشە عارەبەکان وای ناوزەد دەکەن، بە واتا کە ئەدەبی ئەم سەردەمە يان ئەو ماوە زەمەنە دياريکراوەيە، لای رۆژئاواييەکانيش لە سەر ئەم حاڵە وا کۆکن کە چل و سييەکانی سەدەی ڕابردوو بوو بێت، ئەو دەمانەيە کە جەنگی دووەمی جيهانی بە خۆوە ديتووە، هاوکات بووە لە گەڵ سەرەتای بزاڤی رزگاريخوازە نيشتيمانييەکانی ئەفريکا و ئاسيا لە پێناو کۆتاییهاتن بە داگيرکاری، وەلێ ئەو سەردەمە بەوەيش ناسراوە کە شەڕی ساردی نێوان دوو بلۆکی سەرمايەدار و کۆمۆنيستی يان مارکسی ( سۆسياليستی ) تێدا بەرجەستە ببوو، هەروەها سەردەمی گەشەی ئابووری جيهان و، ئەدەب و هونەری مۆدێرنێتە بە هەموو جۆر و شێوازێکيانەوە وەکوو سوريالی و دادایی و ….. و پيشەسازی چاپکردنی کتێب و پاشان بە { بە هەژمارکردنی } وکاری ديکەيش لەوانە گۆڕانکاری جيۆسياسی و سياسی و کۆمەڵايەتی و ئابووری و تەکنۆلۆژی بوو.
هەندێک وای دەبيننەوە کە دەشێ ئەدەب و هونەری هاوچەرخ بە سەر سێ قۆناغی سەرەکی جيابکرێتەوە بە ((تايبەتی لە فەڕەنسا)) :
يەکەميان لە نيوەی يەکەمی سەدەی ڕابردوو دەست پێ دەکات لە گەڵ نووسەرانی وەک سارتەر و کامی و سيلين …. دووەميان لە ناوەڕاستی سەدەی ڕابردوو دايە ئەويش بزاڤەکانی پێشڕەوی و سوريالی و ڕۆمانی نوێ و شانۆی عەبەسی ، سێيەميانيش لە هەشتاکانەوە دەست پێ دەکات بە واتا کاتی گلۆباليزەيشن( عەولەمە) دروست کردنی ئەدەب و کتێبی خەياڵی زانستی و ئەدەبی” خەياڵی خود “ . {{ وەرگێڕی عارەبييەکە بۆ خۆيشی ڕاڕايە لە سەر ئەم دەستەواژەيە }}.
لە ڕاستيدا ئەم شرۆڤە ڕەنگە ورد نەبێت،چونکێ چەمکی هاوچەرخ ، جياوازی بە پێی جياوازی وڵات و کەلتوورەکانيانە، مێژوونووسە فەڕەنسی و ئاوروپاييەکان جگە لە ئينگليزەکان، دەيگەڕێننەوە بۆ ساڵی ١٧٨٩ ( سەرەتای شؤڕشی فەڕەنسا) و ساڵی ١٧٩٢ ( هەڵوەشاندنەوەی پاشايەتی و ڕاگەياندنی کۆماری ) شؤڕشی ١٨٤٨ و کۆمۆنەی پاريس کە تەمەنێکی زۆری نەخاياند، پاشان شؤڕشی پيشەسازی تا بە کاتی ئێستا دەگات.
لە جيهانی ئەنگلۆسکسۆنی بە تايبەتی، دەستەواژەی ( هاوچەرخ ) بەرفراوان دەبێتەوە بۆ نزيکەی هەشتا ساڵ بەر لە رۆژگاری ئەمڕۆمان، يا ماوەکە لە ١٩٤٥ دەست پێدەکات بۆ ئێستا، بە وردی ئەم ماوەيەيش زێتر بە ماوەی هاوچەرخی ئەتۆمی و چەرخی کۆمپيوتەر و ژيری دەست کرد دادەنرێت.
ئا ئەم ( مێژووی هاوچەرخە ) دەشێ ئەوانەی لەم سەردەمەدا و لە ڕووداوە جياوازەکانی مێژوویی و سياسی و ئابووری و کۆمەڵايەتی و کەلتووریان بينيوە و ژياون و ماون، کە لە يادەوەرييەکانيان پارێزراون، دەتوانن دەماودەم يان بە نووسين بيگێڕنەوە.
کە فەڕەنسا لە سێ يەکی سەدەی نۆزدەدا دەستی بە سەر زۆربەی ئەفريکا و وڵاتانی عارەبی لە رۆژئاوا دا گرت، بەريتانيايش لەولاوە دەستی بە سەر زۆربەی ئاسيادا گرت بە تايبەت هيندستان و رۆژهەڵاتی ناوەڕاستيش، ئەوەی مەبەستمانە بيڵێين پێمان خۆش بێت يان نا کە هەموو جيهان “ ئاوروپایی “ يان “ رۆژئاوایی “ بوون.بە درێژایی سەد ساڵ يان زياتری داگيرکاری. کە کەلتووريش بەشێک بووە لەو ڕەوتە و کاريگەری بە سەر ئەدەب و هونەرەوە هەبووە. بە تايبەت لە کەلتووری وەک کەلتووری عارەبی . {{ ئەڵبەتە ئێمەی کورديش لەم کەلتوورە دانەبڕاوين و بە دوور نەبووين ئێمەيشی گرتەوە بەو پێيەی رووداوەکانی ئەو ماوەيە باس دەکرێ خاکی کوردستان و نەتەوەی کورديشی گرتۆتەوە. سەردار}}، کە لە سێ يەکی سەدەی رابردوودا ڕەگەزی نووسێنی ناسەردەمی وەک ( ڕۆمان ) و ( شانۆ ) و ( کورتە چيرۆک ) ە واتايەکی روونتر لە رۆژئاواوە هاوردەکراوە، ئەمەيش جياواز بووە لە رەگەزەکانی گێڕانەوەی خوازراو، وەک هەواڵ و رووداو و ناوازە و پێگە…. لەم نێوەندەدا شيعر بە بێوەیی قورتاری نەبووە، ئەويش ( ديوانی العرب ) و ( العرب ) کە ئازارجێژی کاريگەری شاعيرە رۆمانتيکی و هێمایی و سوريالیيەکان بوو… (( پەخشانە شيعر )) لە گەڵ ئەمين ئەلڕەيحانی لە سەرەتای سەدەی رابردووەوە سەری هەڵدا، بەر لە شيعری تازە لە چلەکانی هەمان سەدەدا لە سەر دەستی شاعيرانی ئێراق وەک بەدر شاکر ئەلسياب و نازيک ئەلمەلائيکە و بەياتی و بڵند حەيدەری ……
لێرەدا پرسيارێک سەر هەڵدەدات،کە ناکرێ خۆمانی لێ قورتار بکەين و گەرەکە بيخەينەڕوو، ئەويش ئەوەيە چەمکی “ هاوچەرخی “ چييە؟ جؤن دەتوانين ئەم “ هاوچەرخي” يە عارەبييە دياری بکەين.{{ بە پێويستی دەزانم بەندە وەک وەرگێڕی ئەم باسە لێرەدا ئەوە بڵێم، ئێمەی کورديش پێويستە پێ داگری لە سەر شرۆڤەی دەستەواژەی “ هاوچەرخی “ بکەينەوە و خۆ بە ئەدەبی دەورووبەر هەڵنەواسين، کە ئەمە زێتر دەکەوێتە ئەستۆی بيرمەندانی بواری ئەدەبی کوردی و رووبەرووی ببنەوە}} تاوەکو بتوانين دەستەواژەی “ هاوچەرخی “ مان بگونجێنين.
بگوترێت “ قەسيدەی هاوچەرخ “ چی دەگەيەنێت ؟ و شاعيرەکە هاوچەرخە ؟ لە کاتێکدا ئەو دەقانە زۆر کەم دەچنەوە سەر ڕابردوو، سڕاونەتەوە، کە زەمەنی بوون تێ دەپەڕێنن. دەکارێ لێمانەوە نێزيک بێت، لە دەقی هاوچەرخدا لە ڕووی زەمەن و شوێنەوە، چەمکی قووڵتر بۆ “ هاوچەرخ “ ڕەنگە ئەوە بێت کە داهێنەر لە ڕووی ئاوێتە بوونەوە پەيوەندييەکی دەگمەنی لە تەک رۆژگاری خۆيدا هەبێت. دەبێت “ هەست “ يا “ سووسەکردن “ ياخود “ سەرپەرشتی “ هەبێت، کە وای لێ بکات خۆی لە خودی ئێستای دووربکاتەوە بە واتا “ لێرە “ و “ لەوێ “ بێت.لە نها و دادێ . ڕەنگە جياوازييە مێژووييەکە سەخت بێت وا پێشبينی دەکەين “ ناوکی “ هاوچەرخی بێت.
لێرەدا داهێنەرەکە بە تەواوی هاوتەريبە لە تەک بەها و ديدگا و رێباز و بنەماکانی بە بێ مەترسی خستنە سەر ڕەخنە يا لێڵ کردنی لێوارەکانی و ئاوێتەکردنی بە سياسی ، کۆمەڵايەتی، کەلتووری.دەشێ تەمومژی لە بەر دييەکاندا بخوڵقێنێت، يان ئەو لە سەردەمێکی خۆيدا دەژی بە بێ ئەوەی تێيدا ژيا بێت.
شاعيری مۆدێرنێتە گەرەکە خودی خۆی تێڕوانينی بۆ سەردەمەکەی خۆی جێگير بکات، تاوەکوو بزانێت نەک رۆشنایی وەلێ تاريکاييە، کەواتە هۆدێرنێتە دەشێ ئەوە بێت کێ لەو تاريکاييە تێ دەگات، هەروەک “ جۆرجۆ ئاگامبينی “ ئيتاڵيایی وای بۆ دەچێت و لەمبارەيەوە دبێژێت : ( هاوچەرخی ) بۆ خۆی ئەوەيە سيمای پێشوازی لە تۆپەڵێک تاريکایی لە زەمەنی خۆتدا بکەی “ جی ڕوو دەدات کاتێک خۆمان لە ژينگەيەکی ياساغ لە ڕووناهی دەبينينەوە، يان کە چاومان دەنوقێنين؟ کەواتە ئەو تاريکييە چييە کە دەيبينين ؟ زانايانی فسيۆلۆژی دەمارگرژی ڕوونی دەکەنەوە نەبوونی ڕۆشنایی زنجيرەيەک خانە لە دۆراندۆری تۆڕی چاودا هان دەدات، پێی دەگوترێت خانە ناتەواوەکان، کە دەکەوێتە چالاکی و ئەم جۆرە تێڕوانينانە دروست دەکات کە پێی دەڵێين تاريکی، يان کەمی ڕووناکی بوونی نامێنێ.
ئەمە وا دەخوازێت داهێنەر توانايەکی تێدا بێت ڕۆشناييەکان کوێری نەکەن کە مۆدێرنێتەی تێدا هەڵدێت، لە سەر ئاشکرا کردنی ديوەکەی ديکە، کە تاريکی يا سێبەرە، ئەو کات تەنها دەتوانين دەستەواژەی مۆدێرنێتەی بۆ دەرببڕين، هەر کاتێ لە خوێندنەوەی دەقەکانيدا هەستمان کرد ئەو لە سەردەمێکی تايبەت و دياريکراودا دەژیت، کە دەگاتەوە بە ئێستا و لێشی جودا دەبێتەوە، بە پێی ديفاکتۆی خۆی ياخود نا، بە پێی بوون کە ئامادەیی نييە واتا ڕابردوو، ئەم پەيوەندييە تايبەتييە بە ڕابردوو بۆ خۆی روويەکی ديکەی هەيە، ئێمە هەميشە بە جياکردنەوە لە ڕابردوو ئێستا دەبينين، کۆن لەم ڕوانگەوە ڕابردوو يان لە بنەڕەتدا نزيکە، بەوەی بنەڕەت ناکەوێتە رابردووی زەمەنی خۆی، بەڵکوو مۆدێرنێتەی دادێی مێژوویی دەکات، لە ناويدا لە ڕەفتارکردن ناوەستێتەوە، بەو ئاراستەی کە کۆرپەڵەکە لە ژيندا دەژی لە نێو شانە زيندەوەرييەکاندايە، ڕەنگە هاوچەرخ بنەماکانی لەم نزيکی بنەڕەتييە بدۆزيتەوە، دووريش لێی، خودی ئێستايە، مێژوونووسانی ئەدەب و هونەر وای دەبيننەوە کە “ پێک گەيشتن “ لە نێوان کۆن و تازەدا هەيە، بە هۆی ئەوەوە نييە کە شێوە کۆنەکان زياتر خۆی وا نيشان بدات وەک ئەوەی جادوويەک بە سەر ئێستای تايبەتدا دەسەپێنێت، چونکە “ کليلی نوێخوازی “ بۆ خۆی لە کۆندا شاراوە بووە، تازەيش هاوشانی بووە، بە هۆکارگەلێ لێی بێ ئاگا بووين، ئەوەی پەيوەست بێ بە شيعرەوە ئەوەيە کە زمان بۆ خۆی “ کەلتوورێکە “ ئێمە وەک خۆی لە ڕووی ڕێزمانی و پێکهاتتەکەيەوە بە ميراتی دەگرينەوە، وەلێ دەوڵەمەندی دەکەين، بە هەر شتێکی نوێ و نوێکاری پێشهاتيش، هەر وەک ئەوەی کە داهێنەر ڕێگاکە دەبڕی بۆ ئێستاکە ئەوەيە “ شيعر ميراتييە “ ياخود شێوەيەک لە زانستی شوێنەواری هەيە، مەبەست لەوەيش گەڕاندنەوە نييە بۆ ڕابردووی نزيک بەڵکوو نزيکايەتی بۆ ڕەسەنايەتييە، بە واتای ببورێ کە لە ئێستادا دەژين .
لە ڕاستيدا ئەم دەستپێشخەرييە چەشەيەکە وا دەکات داهێنەر مۆدیرن و ‌هاوچەرخ بێت، يانی بەم زەمەنەوە لوولی کردووە و پێچاويەتييەوە، جا لە بەر ئەوە پێويستە زۆر بە دڵنياييەوە بڕيار بدەين کە “ مۆدێرنێتە “ چەمکێکی مێژووييە لە ڕۆژئاوادا پەيوەستە بە ئەو کەسانەی ئەم دياردەيە بە پێی رێکخستنی زەمەنیی بە هونەری مۆدێرنە و بە دياريکراويش بە هونەرمەندانی پەيکەرتاشی کە لە ساڵی ١٩٤٥ بەرهەميان هەبووە، رێکی دەخەن، ئەمە جياوازە لە هونەری نوێخوازی ساڵانی نێوان ١٨٦٠ – ١٩٤٥ .
لە راستيدا ئەم پرسە جێی “ ناکۆکييە “ لە لايەک کۆک بوون لە سەر سنووری کاتێکی دابڕاو، لە لايەکی ديکەوە لە سەر “ بەهای هونەری “ ئەو کارانەی کە سەر بەم بزاڤە يان ئەوی دين، هونەرمەندی مۆدێرن کولتوورێکی هونەری بەرهەم دێنێت، وەلێ ناخزێتە ڕەوتی ئەم بزاڤە هونەرييە يان ئەوی دی، بە واتا پۆلين ناکرێ، بە ( کلاسيک ) هەژمار دەکرێت، يان “ نا پێشڕەوی “ ياخود “ نامۆدێرن “ مادام مۆدێرنە بە واتای “ هاوکاتی “ يا “ پێکەوە بوون “ و “ ميتۆدی هونەری “پيادەکراو يا کۆک بوون لە سەر ئەم حاڵەتە دێت، پێويستە لە پێوەری کاری هونەری مۆدێرنە “ تايبەتمەندێتی ئێستاتيکا “ لە بەرچاو بگيرێت و سەختی بکاتەوە.بە هۆی ئەوەی پێی دەگوترێت، ( سەرپۆشی هاوچەرخ ) يان جياوازی ديدگای هونەری، جا لە بەر ئەوە باشترە خۆ بە دەستی ئەو دەستەواژەيەوە نەدەين.
کە دەگوترێت “ ئەدەبی هاوچەرخ “ لکاوی زنجيرە زەمەنييەکە نييە، بەڵکوو هاوکات” جوانناسی مۆدێرنێتە”يە “ کە ئەوەيش لايەنێکی ڕەنگاڵەیی “ هونەری نوێخوازي “ يە، يا گوازتنەوەيە گوازتنەوەی “ چەندايەتی چلۆنايەتی “ بەراوورد بە هونەری کلاسيکی، ئەمەيش ئەدەب دەگرێتەوە،بە پێی بڕياری ئێمە هەروەک “ بيير بورديو “ دەڵێ : لێرەدا زەمەنێکی تايبەت بە ئەدەب هەيە، پێوانەکردنی ناگونجێت لە گەڵ زەروورەتی پێوانەیی زەمەنی مێژوویی “ سياسی “ يان “ فەرمی “ ، بەم جۆرە پێناسەی مۆدێرنێتە سانا نييە هەروەک هەندێ کەس مەزندەی دەکەن، دياري کردنەکەی بە “ دەسەڵاتی ڕەخنە “ ی هونەری يان ئەدەبی و دامەزراوە کۆمەڵايەتی و فيکرييەکانەوە بەندە، ئەو بۆ خۆی “ ڕەزامەنددەری “ کارەکانە و بە مۆدێرنێتەی هەژمار دەکات، يەکێکی دی دوور دەخاتەوە بە بێ ئەوەی بە ماوەی بەرهەمهێنان ياخود تەنانەت کرۆکی کارەکان و کاريگەرييە هونەرييەکانی لە فۆرم و سەرچاوە و کەرەستەوە پەيوەستی بکات، تاوەکوو ئەوە ڕاست بێ هەندێک بڵێن ئەرێ ئەوە “ هونەری مۆدێرنێتە” يە بۆ خودی خۆی “ پێناسە کردنی هونەری “ لێکەوتەوە، ئالێرەدا بارگرانی پێشخستنی “ بۆ خۆی “ دەکەوێتە ئەستۆی ڕەخنەگرانی .


وەرگێران : سەردار جاف
شاعير و ڕەخنەگر ؛ ئەڵمانيا

Previous
Next
Kurdish
Powered by TranslatePress