شاری ڕواندز ،مەڵبەندی هونەری ڕەسەن.. ن- كامەران حاجی ئەلیاس
ئەگەر ئاوەڕێك لە مێژووی شاری رواندز بدەینەوە بۆمان دەردەكەوێت كەئەو شارە لە زۆربەی لەبوارەكانی ژیان ، پێشرەو بووە هەمیشەلە گەشەكردن و پێشڤەچوون دابووە ..سروشتی شاری رواندز هەردەم هەوێن و سەرچاوەی داهێنان بووە بۆ هونەرمەندان و نووسەران ،بۆیە لە هەموو سەردەمەكان بوونی خۆی سەلماندووە،چەندین نووسە رو هونەرمەند لەو شارەدا هەڵكەتوون،كە شوێن پەنجەیان لە سەر ئاستی كوردستان و عێراق بەرچاوە بووە.. بۆنموونە لە سەردەمی پاشای گەوەرە لەدیوەخانەكەی میر محەمەد جگەلە پێگەی سیاسی خۆی دیواخانەكەی شوێنی پێشكەش كردنی هونەری ڕەسن بووە لەرێگەی گێرانەوەی چیرۆك وبەسەرهاتەكان بەشێوەی حیكایەت وحەیران ولاوك كەلەلایەن دەنگبێژانی لێهاتووی ئەوسەردەمە بەتایبەتی لە شەوان دا پێشكەش بەئامادە بووان دەكران، جۆش و خۆرشیان بە كۆڕو مەجلیسەكان دەدا.
لەلایەكی تریش لە بواری رۆژنەمەوانیش دا ئەوشارە بۆتە پێگەیەكی گرنگی هەبووە بۆ ئاشنا كردنی هونەر و ئەدەبی ڕەسەنی كوردی ..كاتێ لە ساڵی 1925 كاتی سەید حوسێن حوزنی موكریانی دێتە شاری رواندز لەگەڵ خۆی چاپخانەیەك بەناوی (زاری كرمانجی)لەو شارە دادەمەزراێنێت لە هەمان كات دا گۆڤارێكی هەر بەناوی زاری كرمانجی دەركردوە (24) ژمارەی لێ بڵاوكردۆتەوە، چەندین نووسەری ئەو كاتە بەرهەمی هونەری و ئەدەبی خۆیان لەو گۆڤارەدا بڵاوكردۆتەوە خزمەتێكی زۆری هونەر و ئەدەبی ڕەسەنی ناوچەكە بەتایبەتی و كوردستانیان بەگشتی كردووە.
لەبواری هونەری بەهەرسێ بەشەكەیەوە (شانۆ،شێوەكار، میوزیك) لەپێشكەش كردنی هونەری ڕەسەن شاری رواندزپشكی شێریان بەركەوتووە.
ئەگەر سەیری ئەو شانۆگەریانە بكەین كەلەو شارەپێشكەش كراون زۆربەیان گوزراشت بووە لە كێشەو ناسۆرییەكانی نەتەوەی كورد زۆرجاریش لەرێگەی ئەم نمایشانەوە ئاریشەو كێشە كۆمەڵاتییەكانی نێو كۆمەڵگا نمایش كراون… ڕاستە هونەری كۆمیدیا لە گەیاندنی پەیامەكان ، هیچی كەمتر نییە لە هونەری مەرگەسات، بەڵام هەمیشە نمایشەشانۆییەكانی ئەو شارە نمایشێكی مەرگەساتی بوون چونكە ئەم شانۆگەریانەی لەو شارەدا پێشكەش كراون زیاتر شانۆی (جاد) و رێبازی شانۆی واقعی لەخۆگرتووە كەزیاتر گوزارشت لە هونەری ڕەسەن دەكەن هۆكاری پێشكەش كردنی ئەم جۆرە شانۆگەریانەش دەگەڕێتەوە بۆ بوونی چەند مامۆستا و هونەرمەندی ڕەسەن لەو شارە بۆ نموونە كاتێ لە 15-10-1931 یەكەم شانۆگەری بەناوی (نیرۆن) پێشكەش دەكرێت لەئامادەكرن و دەرهێنانی مامۆستا (فوئاد ڕەشیدبەكر) بووە چەمكی شانۆگەرییەكە ،باس لەچیرۆكی ژیانی ئیمپڕاتۆری نیرۆ ن دەكات تیشك دەخاتە سەر لایەنە جۆراوجۆرەكانی كەسایەتیی خودی ئیمپڕتۆر و حوكمە ستەمكاریەكەی لەگەڵ سوتاندنی شاری ڕۆما و كۆتاییە مەرگەساتەكەی دەكات.لەو ساتەوە تا دوای راپەرنیش بەشی زۆری نمایشەكان لەو شارەدا ئەو جۆرە نمایشانەیان لە خۆگرتووە كە گوزارشتیان لە باردۆخی نەتەوایەتی وسیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتی دەكرد. هەر ساڵەكانی پەنجاو شەستەكانی سەدەی رابردوو ساڵانە لە یادی جەژنی نەورۆزدا شانۆگەری (كاوەی ئاسنگەر) لە ژێر چەندین ناونیشان پێشكەش كراوەن لەم روانگەوە نابێ رۆڵی مامۆستای هونەرمەند (زرار محەمەد مستەفا) لەبیر بكەین كە كاریگەری زۆر گەورەی هەبووە لە نمایش كردنی جۆری ئەو شانۆگەریانانەی كە لەو شارە پێشكەش كراوە بۆنموونە ئەگەر ئاماژە بەناوی هەندێ لەو شانۆگەریانە بكەین كە هەموویان نمایشی مەرگەساتی بوون گوزارشتیان لە ڕەسەنایەتی واقعی ژیانی كۆمەڵگای كوردی بەشێوەیەكی گشتی دەكرد..وەكو ئۆپەرێتی (داستانی شۆرش) لە 7-4-1979 نمایش كراوە ، شانۆگەری (خۆراگرتن تاسەركەوتن) 17-7-1979 ،شانۆگەری( نهێنی پیشە) 28-29-8-1982 شانۆگەری (بانێكەو دووهەوا) 3-5-1983 ، شانۆگەری (شاری ئەوین) لە 25-7-1986 لە هۆڵی پاشای گەورە نمایش كرا وە لە سۆرانیش نمایشكرا.شانۆگەری (ئەو پیاوەی مەرگ لێی ئەسڵەمێتەوە) لە رواندز ،سۆران،دهۆك، هەولێر لە 27-3-1988 نمایشكرا . شانۆگەری (مەرگی بەختەوەری) لە 25-26-8-1991 لەرواندز و سۆران نمایش كرا….چەندین شانۆگەری تر كە لێرەدا دەرفەتی ئەوە نییە ئاماژە بەهەموویان بدەن ئەگەر بەگشتی سەیر ناونیشانی تێكستی ئەو شانۆگەریانە بدەین كەو لەو ماوەیەدا نمایش كراون ئەوەمان بۆ دەردەكەوێت كە ئەگەر كەسێك نمایششەكانیشی نەبینیبێت ئەوا لە مانشێتی شانۆگەرییەكان لە ناوی نووسەری تێكستەكان بۆی دەردەكەوێت كە سەرجەم شانۆگەرییەكان شانۆی ڕەسەن و شانۆی جاد بوو،گوزارشتیان لە چەمكی كێشەو گرفتی نەتەوەی كورد كردووە.
لە بواری هونەری شێوەكاریش دا هەمیشە هونەرمەندانی شێوەكاری ئەم شارە وەكو (سەلام نەورۆز ، خودالێی خۆش بێت رزگار فەقی عوڵا ، تەیب موعتەسەم ، ئەمیر حمەدەمین ، بێرۆ رواندزی …هتد) سروشتی شارەكەیان لە تابلۆیەكانیان رەنگی داوەتەوە چەندین پیشانگای هاوبەش و تایبەتی كرانەتەوە بەجۆرێك سەرجەم پیشانگاكان گوزارشتیان لە دۆلأ وشاخ وچیا و تاڤگەكان كردوە ئەمەش بەمانای ئەوە دێت كە ئەم هونەرمەندانە كارەیان لەسەر هونەری ڕەسەنی كوردی كردوە…بێگومان ئەمە بەمانای ئەوە نایات كە هونەرمەندانی شێوەكاری شار قوتابخانە شێوەكاری تری فەرامۆش كردبێت وەكو سوریالیستی و ئنتباعی و رۆمانسی وئەبستراك ودادایی… چونكە بەشێوەك لە شێوەكانی لە رێگەی تابلۆكانیان دا لە پیشانگان تابلۆی لەو شێوازە قوتابخانانەش نمایش كراوەن.. لەلایەكی تر ئەگەر سەیری پیشانگای ساڵانەی چالاكی قوتابخانەكانی شاریش بكەین درك بەوە دەكەین كە قوتابیان زۆربەیان لە نیگارەكانیان دا وێنەی خەرەند و بێخاڵ و جوندیان كێو و دۆڵەكان بەدی دەكرێن .
هونەری گۆرانی موزیكیش كاریگەری گەورەی خۆی هەبووە لە پێشكەش كردن وپاراستنی هونەری رەسەنی كوردی لەناوچەی رواندز بەجۆرێك زۆرێك لە لاوك بێژان و حەیران بێژان لە نێو لاوك وحەیرانەكانیادا باسیان لە خەبات و خۆراگری وچیاو دۆڵ وتاڤگەی شاری رواندزیان دەكرد ، باس لە كیژۆڵە جوانەكانی شار دەكەن وەكو هونەرمەندان (محەمەد عارف جزیری و ڕەسول بێزار گەردی و حەسەن سیساوەیی و وەلی دۆسكی ..) جگەلەوەش چەندین بۆنەو داب و نەریتی كوردەواری ئەگەرچی لە ئێستادا كەم بۆتەوە بەڵام بەشێوەك لە شێوەكان ناوبەناو ئەنجام دەردێت وەكو شایی ڕەشبەڵەك ساوار كوتان و دەروێنەوە ..بێگومان لە كاتی بەرێوەچوونی بۆنەو ئەم داب و نەریتانە هەریەكەو گۆرانی و سروەتی تایبەتی بەخۆی لەگەڵیان ئەنجام دەدرێت.
كاتێ باس لە گۆرانی و موزیكی شاری راواندزیش دەكەین ناكرێت رۆڵی تیپی مۆسیقای پاشای گەورە لەبیربكرێت ئەم تیپە لەسەردەستی هونەرمەند مامۆستا زرار محمەد مستەفا لە لە 1-7-1977 دامەزرا چەندین شاكاری نایابیان پێشكەش كردوە بەجۆرێك لەرێگەی ئەم تیپەوە چەندین گۆرانی فۆلكلۆری ڕەسەنی كوردیان لە فەوتاند رزگار كردوە ئەم تیپەخاوە نی فۆرم ستایلێكی تایبەتی بەخۆی هەیە هەركاتی گوێ لە بەرهەمێكی ئەم تپیە دەگرین دەزانین كە ئەمە تیپی موزیكی پاشای گەورەیە.. ئەم تیپە بەرهەمەكانی تایبەت نەبووە تەنیا بە گۆرانیبژانی شاری رواندز بەڵكو لەسەر ئاستی كوردستانی گەورە كاری كردوە چەندین گۆرانیبێژی توانیویانە گۆرانییەكانان لەرێگەی ئەم تیپە بڵاوبكەنەوە بەجۆرێك هەندێ لە گۆرانیەكان دەنگدانەوەیەكی زۆری لێكەوتووە وەكو گۆرانی( كۆچەرێ) كە بەدەنگی هونەرمەند وەلی دۆسكی بڵاو كراوە گۆرانییەكی فۆلكۆری بوو، دوایی چەندین گۆرانیبێژ گۆرانییەكەیان(كۆچەرێ)، دووبارە كردوە وەكو هونەرمەندی كۆچكردوو (تەحسین تەها) ،هەروەها گۆرانی (رواندز ) ، ئەویش بەدەنگی هونەرمەند وەلی دۆسكی تۆمار كرا كە ئێستا بۆتە سمبولی شاری رواندز لەكاتی نمایشكردنی دیمەنە سروشتەكانی ئەو وەكو لۆگۆی شاری ئەو گۆرانییەكەش لەگەڵیدا پەخش دەكرێت . هەروەها گۆرانی (مەندانێ) كەلەلایەن هونەرمەند (ئەحمەد محەمەد شەریف ) تۆمار كرا ئەویش لە كاتی خۆی ناوبانگێكی زۆری دەركرد تائەو رادەییەی گۆرانیبێژەكە لە ناو خەڵك دا بە ناوی (ئەحمەد مەندانە )،ناسرا،گۆرانییەكە باس لە شۆخ و شەنگی كیژۆلەیەكی كوردستان دەكات بە ناوی (مەندانە) هەرچەندە ئەم گۆرانیبێژە چەندین گۆرانی تری هەر لەو تیپە بڵاوكردە بەڵام زیاتری بە گۆرانی (مەندانە) لەناو جەماوەر ناسرا.
یەكێك لە سیفەتەكانی تیپی موزیكی پاشای گەورە ئەوبووە كە بەرهەمەكانی تایبەت نەبوو تەنیا بە گۆرانی بێژانی شارە كە یان ناوچەكە بەڵكو خزمەتی چەندین گۆرانی بێژ تری لە شارەكانی تری كوردستان بگرە لە پارچەكانی تری كوردستان كردوە بەجۆرێك زۆرێك لە گۆرانی بێژان لە رێگەی ئەم تیپەوە ناسران بەڵی ئەم تیپە لەبواری سردووی شۆرشگێریشدا لە سەردەمی رژێمی بەعسی گۆڕبەگۆڕدا چەندین سرودی شۆرگێری بەنهێنی بۆ هونەرمەندانی رۆژهەڵات تۆمار كردوە،تا ئەو رادەییەی لەسەردەمی خەباتی شاخ دا لە زۆربەی رادیۆییەكانی حزبەكانی ئەو كات پەخش دەكران سروودەكانیش لە ستۆدیۆی كۆمەڵەی هونەرەجوانەكانی رواندز تۆمار دەكران كە بارەگاكەی چەندی مەترێك لە دائیرەی ئەمەن ورێكخراوی حزبی بەعس نزیك بوو.. تۆمارەكردنەكەش لەسەردەستی هونەرمەند و رابەری هونەر مامۆستا (زرار محمەد مستەفا) تۆمار دەكران لەبەر بوونی مەترسی لەسەر ژیانیان وئاشكرا نەبوونیان سروودەكان زیاتر درانگانی شەو تۆمار دەكران .
هەر بۆ مێژووش لە دوای راپەرینی گەلی كوردستان لە بەهاری 1991 تیپی موزیكی پاشای گەورە یەكەم تیپ بوو ئاهەنگی جەماوەری وكۆنسێرتی بە ئامادەبوونی زۆرێك لە سەركردەكانی كورد و جەماوەرێكی زۆر لەدوای كۆچ ڕەوەكەی گەلی كوردستان لە شارەكانی رواندز ،سۆران ، شەقڵاوە، رانیە ،چۆمان..) سازكرد بە شداری هونەرمەندان (ناسڕی رەزازی ،شوان پەرەوە ، شیرین پەروەر).
لە كۆتاییدا پێم باشە ئاماژە بەو گۆرانیبێژان بدەین كە لەم تیپەدا بەرهەمەكانی خۆیان پێشكەش كردوە (وەلی دۆسكی ،ناسڕی رەزازی، شوان پەروەر، نەجمەدینی غوڵامی،خدر بێجانی ،سلێمان ئەحمەد، ئەبووبەكر لەگزی ، كاڵێ، شیرین پەروەر،فاتیمە، جەلال ئاوارە، هاوتائەسعەد،سەلام سامان عەلی موردی، سامان عەلی مورادی ..).
ن- كامەران حاجی ئەلیاس
