شاعیری لیریكی شیعر چه‌شنی میلۆدراما … عه‌بدولموته‌لیب عه‌بدوڵڵا
(ژیلا حوسێنی وه‌ك نموونه)
شیعری لیریكی ته‌عبیر له بیركردنه‌وه‌ی كه‌سی و سۆزه‌كانی ده‌كات، له زمانی ستانداردی خه‌ڵكییه‌وه نزیكه… ده‌توانم بڵێم شیعری (ژیلا حوسێنی 1964-1996) ده‌كه‌وێته نێوان سۆزگه‌رایی و ئاوازگه‌راییه‌وه و هه‌موو ئه‌وانه‌ش كاریگه‌ری ده‌روونی شاعیر به‌ڕێوه‌یان ده‌بات! به دیوه‌كه‌ی دیكه جیاكاری شیعری ژیلا حوسێنی له پله به‌رزه‌كانی (دراماییبوون) و به‌رجه‌سته‌كردنی (ده‌نگی كه‌سی)یدا ده‌بینرێت! ئه‌گه‌رچی ئه‌وه‌ی دووه‌میان خه‌سڵه‌تێكه له خه‌سڵه‌ته‌كانی شیعری لیریكی، به‌ڵام هه‌ندێكجار له شیعری ژیلا حوسێنی ئه‌و (ده‌نگه) پێناسه‌ی (منی شیعری) ده‌كات و له (منی دانه‌ر) جیا ده‌بێته‌وه، وه‌ك چۆن ده‌شێ (دراماییبوون) بكه‌وێته ده‌ره‌وه‌ی (جه‌سته‌ی شیعر)ه‌وه و شێوه‌ی جیاواز بنوێنێ…
(1)
به گشتی شاعیرانی لیریكی له‌سه‌ر ئه‌و هێله رێچكه‌یان گرتووه، كه مێژووی وشه به پته‌وی ماناوه بلكێنن، وه‌ك چۆن گوتن و ریتم موتوربه‌ی رووداوی مێژوویی، ده‌روونی، كۆمه‌ڵایه‌تی، نه‌ته‌وه‌یی، سیاسی… ده‌كه‌ن، هه‌روه‌ها شاعیرانی لیریكی بیر له به‌دوایه‌كداهاتنی وشه و كۆتایی داله گشتییه‌كان ده‌كه‌نه‌وه… به كورتی قه‌سیده‌ی لیریكی وه‌ك ئامرازی گوزارشتكردن ده‌لاله‌ت له پاڵنه‌ری هه‌ستی ده‌روونی شاعیر و ره‌نگدانه‌وه‌ی ژیانی مرۆڤ ده‌كات و ده‌كه‌وێته نێوان په‌رچه‌كرداری ده‌روونی هێمنی ئومێدبه‌خش و حاڵه‌تی خه‌ونبینی وه‌ك له شیعره‌كانی لانگستۆن هیوز… ده‌بینرێت، یان ده‌لاله‌ت له ستایلێكی وڕوژێنه‌ر ده‌كات، وه‌ك له شیعره‌كانی والت ویتمان… دیاره…
(2)
ده‌نگی ژیلا حوسێنی ده‌نگی مێژووی وشه و ده‌نگی (منی شیعری)یه و له زۆربه‌ی باردا به پته‌وی ماناوه ده‌لكێت و ستایلێكی وڕوژێنه‌ری هه‌یه، وێڕای ئه‌وه‌ش درامابوونی گوتن و ریتم به یه‌كه‌وه كۆ ده‌كاته‌وه و به رووداوه‌كانی ده‌به‌ستێته‌وه… بۆ نموونه:
ئه‌مشه‌و یاد و تاسه‌ی دووریت
له خه‌وێكی ئه‌فسووناوی رایچه‌نیوم
لێوه‌كانم به وشه‌ی خه‌م پشكوتووه و
هه‌تا دێ هه‌ر په‌ره ئه‌گرێت
چه‌ن به قوفڵی ساردی دڵمه‌وه‌ی ئه‌نێم
چاری ناكات.
(سه‌مایه‌ك له نێوان ئاو و ئاگر، ل4)
له‌و كۆپله شیعره‌دا ئه‌گه‌رچی ده‌نگی (منی شیعری) ده‌كه‌وێته ژێر ده‌نگی (منی دانه‌ر)ه‌وه، وه‌ك ده‌سته‌واژه‌ی (راچه‌نین) ده‌یسه‌پێنێ، واته ده‌نگی راچه‌نینی دیار (وه‌ك ده‌نگی منی دانه‌ر) به خه‌مگینییه‌وه تێكه‌ڵ به هێمنی و ئومێدی ده‌نگی پشكوتنی نادیار (وه‌ك ده‌نگی منی شیعری) ده‌بێت، یان به مانایه‌كی دیكه له دووتوێی گوتراوی ده‌نگی (راچه‌نین)ی منی دانه‌ر، منی شیعری كۆمه‌ڵێك نه‌گوتراوی پێكه‌وه‌نراو له رێگای ده‌نگی (پشكوتن)ه‌وه به گوێی خوێنه‌ردا ده‌چرپێنێ، ئه‌و چرپانده هونه‌رییه و چێژه هونه‌رییه نادیاره و نوێیه‌ی (منی شیعری) په‌یوه‌ندی به ئاگایی جیاواز و چێژی جیاواز و دیدی جیاوازی (منی دانه‌ر)ه‌وه نییه: له‌وێوه كه منی دانه‌ر منی مه‌عریفه‌ی شیعری ده‌گه‌یه‌نێت، له‌وێوه كه (منی دانه‌ر) جیاوازی دید ناس ده‌كات، له‌وێوه كه منی دانه‌ر چێژی ئاسۆیی ده‌نوێنێ… به‌ڵام (منی شیعر) رۆڵی نه‌گوتراوی مه‌عریفی و نهێنی زمان و چێژی ستوونی ده‌گێڕێ…
ده‌مه‌وێ بڵێم جیاوازییه‌ك له نێوان (منی دانه‌ر)ی دیار و (منی شیعری) نادیار هه‌یه، ئه‌و جیاوازییه‌ش په‌یوه‌ندی به هه‌ستی تێگه‌یشتنی گوتراو و نهێنی نه‌گوتراوه جیاوازه‌كانه‌وه ده‌كات! به مانایه‌كی دیكه هه‌ستی دانه‌ر په‌یوه‌ندی به ده‌نگی راچه‌نینی دیاره‌وه ده‌كات، هه‌ستی نادیاری شیعری په‌یوه‌ندی به ده‌نگی پشكوتنی نادیاره‌وه هه‌یه!
دواجار (منی شیعری) ئه‌فراندنی دنیایه‌كی نوێ و دیتنی شته نادیار و ئومێدبه‌خش و دۆزینه‌وه‌ی خه‌مه‌كانی منی شیعرییه، له به‌رانبه‌ر مێژووی رووداوی چه‌مكی راچه‌نینی دیار، كه ده‌لاله‌ت له نائومێدی (منی دانه‌ر) ده‌كات… به‌مجۆره گوتن و ریتمی ده‌نگی پشكوتن له ناوه‌وه‌دا به‌سه‌ر مێژوویی گوتنی ده‌نگی راچه‌نیندا زاڵ ده‌بێت.
(3)
قسه‌كردنی من له باره‌ی زمان وه‌ك قه‌راره‌یه‌كی مه‌تریال ده‌ستلێدراو و زمان وه‌ك شتێكی رووت (ئه‌بستراك) هه‌ر ئه‌وه‌مان پێناڵێن كه ده‌نگه‌كان رۆڵێكی باڵا ده‌گێڕن، وه‌ك ئه‌وه‌ی بابه‌تی یه‌كه‌م بن له بیركردنه‌وه‌ی دانه‌ر و فۆڕمه‌كانی موزیكای نوسیندا، هه‌موو ده‌نگێكیش تایبه‌تمه‌ندی خۆی هه‌یه، به‌ڵكو ئه‌وه‌ش ده‌ڵێن كه له حاڵه‌تی نوسیندا زمان قسان ده‌كات نه‌ك من، زمان له‌میانی مندا قسان ده‌كات! وشه‌كان ده‌بنه خاوه‌نم، ده‌مكه‌ن به‌هی خۆیان: راسته من خاوه‌نی ده‌نگه‌كانم (ده‌نگه‌كان له ده‌می من ده‌رده‌چن) به‌ڵام یه‌كێكی دیكه له نوسیندا قسان ده‌كات، ئه‌ویش منی نوسه‌ر، منی شیعرییه! بۆیه ده‌شێ كاریگه‌ری ده‌نگی وشه وه‌ك له سه‌ره‌وه قسه‌م لێكردووه به هه‌ند هه‌ڵبگرم؟! به‌و مانایه‌ش هه‌وڵده‌ده‌م هه‌ژموونی ریتم له كاریگه‌ری زمان كورت بكه‌مه‌وه، نه‌ك هه‌ر هێنده‌ش به‌ڵكو ده‌توانم كاریگه‌ری هونه‌ریشی بخه‌مه پاڵ! كه‌واته زمان بوونێكی ماددی هه‌یه، وشه‌كان له جه‌سته‌ی (دانه‌ری شیعری) هه‌ڵقوڵاون، به‌ڵام زمان رێگا به گوزارشتكردنی تاكخوازانه ده‌دات، لێره‌وه‌یه هه‌ستی (منی شیعری) ده‌یانبڕێ و ناشێ خوێنه‌رانی جیدی درك به‌و نهێنییه نه‌كه‌ن! زمان قه‌واره‌یه‌كی ماددی هه‌یه، نه‌ك له‌به‌ر ئه‌وه‌ی یاسا و رێسایه‌كی مه‌تریالی بۆ قسان هه‌یه، به‌ڵكو له‌به‌ر ئه‌وه‌ی وشه‌كان هه‌میشه هه‌ڵگری هه‌ڕه‌شه‌ن به‌وه‌ی كه ده‌گۆڕێن بۆ ده‌نگ… بڕوانه ده‌نگی: (راچه‌نین) و (پشكوتن) له‌و كۆپله شیعره‌ی سه‌ره‌وه‌دا!
وشه‌كان له كۆمه‌ڵێك گروپی ده‌نگی پێكهاتوون و بنه‌مایه‌كی دووانه‌یی و هه‌ندێجار دژ به یه‌ك پێكده‌هێنن، واته ره‌مزی مانان و له هه‌مانكاتدا فۆڕمی خۆیان هه‌یه، به‌مجۆره‌ش ده‌نگی وشه‌كان به شێوه‌یه‌كی زیندوو تێكه‌ڵ به یه‌كتر ده‌بن و هه‌ر ده‌نگێكیش له خودی خۆیدا بۆ ئاكامی تایبه‌تی خۆی ده‌گه‌ڕێ و ده‌یه‌وێت خۆی بسه‌لمێنێ! به‌مجۆره ئه‌گه‌رچی منی دانه‌ر هه‌وڵی به ئاكام گه‌یشتنی خۆی ده‌دات، به‌ڵام به‌و مانایه نییه، كه منی زمان هه‌وڵی به ئاكام گه‌یشتنی خۆی له بیر كرد بێت، به‌و مانایه‌ش ئه‌و ده‌نگانه‌ی كه له وشه‌كانه‌وه دێن، چ وه‌ك ده‌نگی دانه‌ر و چ وه‌ك ده‌نگی زمان، له جوله‌ی خۆیان ناكه‌ون و هه‌موو دیارده‌یه‌كی ده‌نگیش ده‌لاله‌تی خۆی به‌سه‌ر چنینی ده‌نگی و كارای ده‌نگیدا هه‌یه.
(4)
له به‌شێك له كاره‌كانی ژیلا حوسێنی گوزارشتكردنێكی ئه‌ده‌بی درامی و هونه‌ری نواندن و هه‌ست جولاندن ده‌بینرێت، ئه‌و ته‌عبیركردنه‌ش تێكه‌ڵ به وێناكردنی خه‌مه مرۆییه‌كان و كه‌سایه‌تی و گێڕانه‌وه ده‌بێت و له‌وێشه‌وه هه‌وڵده‌دات رووداو و سێنتیمنتاڵییه‌ت له ریتمێكی موزیكی تایبه‌ت ره‌نگڕێژ بكات! به گشتی كاره‌كانی ژیلا حوسێنی میلۆدرامییه و (Melodrama) پڕه له هه‌ست و نه‌ستی مرۆڤایه‌تی و به ئاسانی خوێنه‌ر بۆ خۆی كێش ده‌كات.
ده‌توانم بڵێم هه‌میشه سروشتی جوانی له شیعره‌كانیدا له‌ژێر هه‌ڕه‌شه‌ی دیاریكردنی وه‌سفدایه، چونكه باری وه‌سف لای ژیلا حوسێنی جارێك جوانه و جارێك وه‌سفه، جارێك دووچاری سه‌رسامیمان ده‌كات و جارێكی دیكه وه‌سفه… ئه‌وه‌ش په‌یوه‌ندی به خه‌یاڵكردنی منی شاعیره‌وه هه‌یه، چونكه هه‌رگیز ناشێ مانای (منی دانه‌ر) هه‌تا هه‌تایه كاریگه‌ری جوانی هه‌بێ، وه‌ك چۆن هیچ مانایه‌كیش نییه ته‌نها له‌سه‌ر (منی شیعری) بژی…
ده‌مه‌وێ بڵێم ده‌قی داهێنه‌رانه له‌وێدا خۆی ده‌بینێته‌وه، كه پێوه‌ره هونه‌رییه باوه‌كان تێده‌په‌ڕێنێ و ئاسۆی چاوه‌ڕوانی خوێنه‌ر و پانتایی رۆشنبیری باو ده‌گۆڕێت! هه‌موو ئه‌وانه‌ش جیاوازی چێژ و خۆشی رابه‌رایه‌تیان ده‌كات… جگه له‌وه‌ش هه‌موو ئه‌وانه‌ی قسه‌مان لێكردن له داهێناندا قابیلی ره‌تكردنه‌وه‌ی بێ سنووره، ئه‌گه‌ر ره‌تكردنه‌وه توانای نوێكردنه‌وه‌ی هه‌بێت و نه‌كه‌وێته شێوازگیرییه‌وه، نه‌كه‌وێته چوارچێوه‌ی ئاماده‌وه، چونكه هه‌رگیز ناتوانین سه‌رچاوه‌كانی داهێنان ده‌ستنیشان بكه‌ین…
دواجار نوێ نایه‌وێت وه‌ك كۆن بێت، نایه‌وێت به هێلێكی ئاسۆیی هاوگونجاو و ئامانجداردا هه‌نگاو بنێت، به‌ڵكو په‌سنی ئه‌و رۆشنبیرییه ده‌كات، كه ئه‌مڕۆی كۆمه‌ڵگای پێدا تێده‌په‌ڕێت، وێنه‌ی ئه‌و ماوه‌یه ده‌گرێت، كه له نێوان (خود) و (دنیای ده‌ره‌وه) دایه، وێنه‌ی سه‌رده‌مێكی دووله‌تبوو، سه‌رده‌مێك كه جه‌سته و رۆح ده‌كه‌وێته ژێر رۆشنایی بیستراو و بینراوه‌وه.
(5)
به‌سیه ئیتر بزه‌و كه‌نین… تیله‌ی نیگا
سه‌د ئه‌وه‌نده نازداریت و
رێكوپێكی به‌ژن و باڵا
دڵم ده‌با
(قه‌ڵای راز، ل9)
عه‌بدولموته‌لیب عه‌بدوڵڵا
