نووسینهوهی خود وهك گێڕانهوهی ئهدهبی … نیهاد جامی
مرۆڤ بوونهوهرێكی بیركهرهوهیه، ئهوه له كۆژیتۆكهی دیكارت تێی گهیشتین، كه خودی مۆدێرنه خودێكی دیكارتییه، بۆیه ئهو مرۆڤه بیركردنهوهی وابهستهی بوونیهتی، بهڵام بوون بۆ مرۆڤی مهنفی، مرۆڤێكی له بهھهشت «نیشتمان» دهركراو، له پرۆسهی گهڕانه بهدوای ماڵ، ئهو مرۆڤه بێ ماڵه ئۆدیبێكی سهرگهردانه، ھهمیشه دهیهوێ بگهڕێتهوه، بهڵام بۆ كێ بگهڕێتهوه؟ بهرهو ماڵ بگهڕێتهوه؟ ئهو مرۆڤه له نائاگایی ئۆدیبیدا نییه كه بێ ئاگایی خۆی له گهڕانهوه ئهوهی دهیكوژێت وێنهی پاڵهوانی پێ نابهخشێت، ھێندهی كوشتن دهیكات به بكوژێك كه شوناسی باوككوژی پێ دهبهخشێت، ئهوهی دهبێته ھاوسهری شاژن نییه، بهڵكو دایكی خۆیهتی.
لێرهوه گهڕانهوه بۆ ماڵ خوڵقاندنی تراجیدیایه، چونكه گهڕانهوه بۆ ماڵ له ساتی وادا بیركهوتنهوهی قسهكهی ئادۆرنۆیه كه گوتی «شتێكی ئهخلاقییه مرۆڤ له ماڵی خۆشیدا ھهست نهكات خاوهن ماڵه» ئهوه ئۆدیبه دهگهڕێتهوه ماڵهوه، ئێمه ناگهڕێینهوه چونكهھهست دهكهین، ماڵ له غهریبی دهربازمان ناكات، بهڵكو ئادۆرنۆیانه لهناو ماڵیش ھهست به غهریبی دهكهینهوه، نهگهڕانهوهش ھهوڵێكی ئهو مرۆڤهیه كه چۆن ماڵ بنیات بنێتهوه، لهو ساتهدا ئهوه گهڕانهوهیه بۆ گوته ناسراوهكهی ھایدگهر كه دهنووسێت «زمان ماڵی بوونه»
ئێمه بۆ ئهوهی ئهو ماڵه بنیات بنێین، دهبێت ئاگایی خود بكهین به ئاگایی زمان، لێرهوه نووسینهوهی خود دهبێته گێڕانهوهی ئهدهبی، ماڵی زمان «ئهدهب» ماڵێك لهڕێی گێڕانهوهی چیرۆك دهبێته شوێنی حهوانهوه، وهستانه له بهردهم پرسیار: بۆ ڕۆمان دهنووسم؟
بهر لهوهی وهڵام بهو پرسیاره بدهینهوه، باشتر وایه كۆمهكی خۆمان بكهین به گوتهیهكی ئێدوارد سهعید كه دهڵێت «نووسین تاقه ماڵێكه له ئارادا مابێت، دهنا له ھهموومان و شوێنێكی تر ماڵ له دهست دهرچووه و وێرانه» ماڵی نووسین ماڵی ڕاستهقینهی ئێمهیه كه ماڵمان له دهست دا، ئیتر دهبێت لهناو ماڵی نووسین «زمان» بوونی خۆمان بدۆزینهوه، لێرهوه ڕۆمان نووسین دهبێته سهرهتای نووسینهوهی پێوهندی خود به ماڵ، پێوهندییهك ئهگهر كهسانێك وهك غهریبییهك بیبینن، بهڵام ئهوه غهریبتر نییه له گهڕانهوهی مرۆڤ بۆ ماڵی ناو نیشتمان، بۆیه نووسین وهك ڕۆمان ئامادهبوونی منی نووسهره بۆ ناو ماڵ، كهواته نووسهر كێیه؟
ئهوه پرسیاره فۆكۆیییهكه بوو كاتێك دوای كتێبی «وشهكان و شتهكان» له گفتوگۆیهكی فهلسهفی ئاراستهی كرا، نامانهوێ لێرهدا بهدهرهنجامی فۆكۆیی له پرسیارهكه دهربچین، ھێندهی شوناسی نووسهر بوونی مرۆڤێكی بێ ماڵه، قهرهجێكه ڕهشماڵی بچكۆلهی ھهڵداوه له ئهڵمانیا ڕهشماڵێكی چكۆلهم تیا ھهڵدا و ناوم نا «له ئۆكتۆبهردا كوژرام» كه وهك غهریبێك سهیر كرام و به شهمهندهفهرهكقن خۆم گهیانده ئیتالیا، تا ئێسته چوارجار ڕهشماڵم ھهڵداوه كه گێڕانهوهی ڕهشماڵی داھاتوو لهژێر ناوی «من له ماڵی سهرۆك بووم» دهبێته پێوهندیهكی تری من به ماڵ.
ئهوانه بۆ خۆیان له ئاستی خودگهرێتی و نووسینی ئهدهبی ھهڵگری ئازارو پرسیاری تایبهتن بۆ من كه ھهوڵ دهدهم له چهند گۆشهنیگایهكهوه ھهڵوهستهیان لهسهر بكهم
كاتێك نیشتمان جێدێڵێت، ئهو جێھێشتنه بهتهنیا سهفهرێك نییه بۆ شوێنێكی نوێ، بهڵكو سهرهتای وهستانی گومانێكه كه ئاخۆ دهتوانی دابڕانێك لهگهڵ نیشتمان بخوڵقێنیت؟ ئهو گومانه دهبێته پرسیارێك، له ساتهوهختی سهفهر دڵنیایی بهخۆت دهبهخشیت كه ئیتر ئێره خاڵی دابڕانی تۆیه له نیشتمان، ئهوهش پێوهسته بهو تووڕهیییهوه كه زۆربهی بونیاده كۆمهڵایهتی و سیاسی و ئاینییهكانیت بهدڵ نییه، كهچی دواتر نیشتمان شتێك نییه جێی بێڵیت، ئهوهی جێتھێشتووه وێنه جیۆگرافییهكهیهتی نهك ئینتیما ئهخلاقییكهی، ئهگهرچی خێرا بهسیسهتمی ئهوروپی و كولتوورهكهی ئاشنا دهبیت، بهڵام بۆ مرۆڤگهلێك كه ھهڵگری خهون و پڕۆژهی بیركردنهوه بێت، ناتوانێت دابڕان له وێنه جیۆگرافییهكه بكات به دابڕان له ئینتیمای مرۆڤ بۆ نیشتمان، ئهو لۆجیكه بۆ گهنجانێكی تووڕهی ناو نیشتمان ھیچ نییه جگه له گاڵتهجاڕییهك، وهك چۆن پێشتر ئێمهش خاوهنی ھهمان لۆجیك بووین، بهڵام دوای ھێمن بوونهوه ئهوسا تێدهگهیت ئینتیما شتێك نییه دهسبهرداری بیت، كوردبوون شوناسێكه وابهستهی بوونت ئیتر چۆن له خۆت دهیكهیته دهرهوه؟ ئهو پرسیاره ڕۆژانه ڕووبهڕووی دهبینهوه، كاتێك بهپێی سیستمی ئهوروپی ناوی باپیرهت دهبێت به ناوی خۆشت دهبێته نازناو، من له نیھاد جامی دهبم به موحهمهد نیھاد، كهچی دواتر ناتوانم ببمه خاوهنی ناوه نوێیهكهم، بۆچی نابم به موحهمهد نیھاد؟ ئهو ناوه نوێیه بهواتای مرۆڤێك له خاڵی سفرهوه دهست پێ دهكات، ھێشتا فێری قسهكردن نهبوویته، نهخوازهڵا چۆنیهتی ڕهفتاركردن لهگهڵ كۆمهڵگه.
ئهو ناوه نوێیه بهواتای مرۆڤێك له خاڵی سفرهوه دهست پێ دهكات، لێرهوه خاڵی دابڕانی تۆ لهگهڵ ناوی یهكهمت لهدایك دهبێت، بۆ ئهوهی موحهمهد نیھاد قبووڵ بكهم. دهبێت ڕازی بم به مهرگی نیھاد جامی، مهرگی ئهو مردنی فیكرییه بۆ كۆی چالاكییه كولتوورییهكانی من، بۆیه سهخته ئهو مردنه قبووڵ بكهم و ناچارم ئینتیما بۆ ناوه نوێیهكهم نهكهم، تهنیا له ساتهوهختی ناچاری نهبێت، بۆیه ئهوه وابهستهیه به ئینتیمای كولتووریی و ئهخلاقی به نیشتمانهوه به ئهزموونی خودگهرانهی من وهك مرۆڤێكی كولتووری، بۆیه ناتوانم نیھاد جامی نهبم.
چهمكی گێڕانهوه لهناو پانتایی ئهدهبدا، وهستانی مرۆڤه له بهردهم ڕووبهرێكی زمانهوانی، ڕووبهرێك گێڕانهوه له ئاخاوتنهوه دهگۆڕێته سهر نووسین، بهواتای ئاخاوتن دهربڕینی زارهكی كۆتایی پێ دێنێت، نووسین له دایك دهبێت، ئهو بوونه نوێیه بۆ گێڕانهوه بوونێكی نوێ دێنێته ناو زمان ئهویش دهقه، دهق وهك پانتایی دهلالی زمان كه وهك ژیان خۆی بیبینین.
نووسینهوهی دهق وێناكردنهوهی ژیانه، مرۆڤهكان چیرۆكی خۆیان دهژین، لهڕێی ئهو ژیانه نوێیهوه نووسهر گێڕانهوه دهباته سهر مانای نهبینراو، مانایهك دهبێته خوڵقاندنی چیرۆك، دهق ئهو چیرۆكهیه كه گێڕانهوهی زارهكی دهگۆڕێت بۆ ڕووداوی نووسراو، ئهوهش خاڵی نییه له پرۆسهی ناونانی ژانری گێڕانهوه، ئهوه گێڕانهوهیه پانتایی فراوان به چیرۆك دهدات و بهرهو نۆڤلێت یان ڕۆمان دهیبات، سهرهنجام ناونان لهنا ھهر پرۆسهیهكدا بێت سهرهنجام گێڕانهوه دهقی خۆی دهنووسێتهوه، نووسینهوهیهك پێوهسته به پێوهندی كارهكتهر به ڕووداو، به ژیانێكی نوێ نووسهر دهنگی مرۆڤهكانی ناو دهق دهكاته ڕووبهرێكی زمانهوانی، ئهوه كۆمهڵگهیهكی نوێی ناو نووسینه، لێرهوه خوێندنهوهی كۆمهڵناسییانه بۆ دهق دهبێته تێگهیشتن له جومگه و پێكھاتهكانی زمان.
ئهگهر به زمانی ژۆلیا كریستیڤا قسه بكهین كه دهق زانستێكی سهربهخۆیه، ئهو زانسته لهناو ڕۆماندا ھێندهی لهناو ڕۆمانهكانی دستۆفسكی دهیبینین لهلای ڕۆماننووسانی تر بهو شێوهیه ھهستی پێ ناكهین، ئهوه شتێكی نوێ نییه كه ئێمه بیڵێین، میخائیل باختین زوو دركی بهوه كردووه و كریستیڤاش له كتێبهكهیدا ئاماژه بۆ دستۆفسكی دهكاتهوه.
كاتێك بگهڕێینهوه بۆ ڕۆمانی «تاوان و سزا» دهبینین ڕۆمان دهقێكه ھهڵگری زانستێكی سهربهخۆی زمانه. ڕووبهرێكی دهروونشیكاری و كۆمهڵناسییه، ئهوهش دهق وهك زانستێك لهناو تیۆری زانستهكان پێوهندی كارهكتهری سهرهكی و ناسینی ئهوانی تر و دهروونی مرۆڤهكانی تیا دهناسین.
ئهو دیده تایبهتمهنده ھێنده دهگمهنه زیاتر لای دستۆفسكی دهردهكهوێت، ھهڵبهت لهھهندێك ھهوڵی دهگمهنی ڕۆماننووسانی تردا دهیبینینهوه وهك له ڕۆمانی «ئاھهنگی ماڵئاوایی» میلان كۆندێرا، بهڵام له بنهڕهتدا ئهو تێگهیشتنه بۆ گێڕانهوه كه دهق وهك زانست ببینین ڕووبهرێكی تایبهته به دستۆفسكی.
دستۆفسكی چی به ئێمه دهبهخشێت؟ راستییهكهی چێژی خوێندنهوه بوێری خوڵقاندنی پانتایی زمان لهلامان فراوان دهكات، بهڵام ھهرگیز ئهوه ھهوڵدان نییه بۆ ڕووكردنه نووسین، زیادهڕهویی ناكهین كاتێك دهنووسین «كهس نابێت به دستۆفسكی» ئهوه راستیی ناو نووسینه، بهڵام دهشێت ھهوڵی تر دهرگات بۆ بكاتهوه لهوهی نهترسیت چیرۆك بگێڕیتهوه، چۆنیهتیی گێڕانهوه پابهندبوون نییه بهفۆڕمی نووسین، ھێندهی چۆنیهتیی گێڕانهوهی ڕووداوه، ئهو ڕووداوانهی كه ڕوویان نهدا، دهشێت لهپاڵ ڕووداوه ڕاستهقینهكان چیرۆكی شاراوهو نهزانراو ھهبێت، نائاگایی گێڕهرهوهیهك دركی پێ بكات و نووسین بكاته ئاگایی ڕووداو، ئهوه ئهو نھێنییه بوو لای من ڕۆژ بهڕۆژ گهشهی دهكرد، تا سهرهنجام ڕۆمانهكانی ئهلیف شهفهق بووه ھۆكاری دهستكردن به گێڕانهوه، كه تا نووسینی ئهو وتاره شهش دهقی گێڕانهوهن و تهنیا یهكێكیان «له ئۆكتۆبهردا كوژرام» چاپ كراوه، بێ ئهوهی بیر لهوه بكهمهوه ئاخۆ ئهوانه بهھۆی قهباره بچووكیانهوه دهبنه ڕۆمان یان نۆڤلێتن، بهڵكو دهمهوێت گێڕانهوه له نائاگایی ڕووداو بكهم به ئاگایی ڕووداو، ئهوه پێوهندی به شوێن ھهیه كه چۆن شوێنهكان چیرۆكی خهیاڵی له زھنمدا دهخوڵقێنن، گێڕانهوه له ئهزموونی سهفهردا نهیھێشت یاداشت بنووسم، چونكه شتێك نهبوو گرنگ بێت تا یاداشت بكرێت، بهڵام شوێن و وڵاتهكان كۆمهڵێك چیرۆكی خهیاڵی دهخوڵقاند، لهپاڵ ئێسته و ڕووداوهكانی پێوهست بوون به یادهوهرییهوه.
سهرهنجام بۆ من ئهدهبی گێڕانهوه ھهوڵێكی تری نووسینه، ھهست به ئارامی دهكهم، ماڵێك چهنده بۆ من نوێیه ھێنده وا دهكات تیای بگیرسێمهوه، دهشێت بۆ كهسانێك جێی سهرسوڕمان بێت كهوا من چی دهكهم لهم ماڵه؟ بهڵام راستییهكهی من لهو ماڵه دڵشكانی گهوره له بهرانبهر ژیان و ھاوڕێیهتی و عهشق، ھاتووم لێره بگیرسێمهوه، بۆ سهر لهنوێ خوڵقاندنهوهی ژیان لهگهڵ مرۆڤگهلێك له كاغهز كه سهر لهنوێ نائومێدییه ترسناكهكانمیان گۆڕی به ئومێد، بۆیه نووسینی دهق و گێڕانهوهی ئهدهبی بۆ من ھهوڵێكی فراوانی ژیاندۆستی و دوورخستنهوهی مهرگ و خۆكوشتنه له جهسته.
خوێنهرانێك له دهرهوهی توانای گومانهوه، تۆمهت دهگوازنهوه ناو تێكست، ئهوانه گومان لهناو بونیادی تێكست ناخوڵقێنن، چونكه خوڵقاندنی گومان دهبێته لهدایكبوونی پرسیار، پرسیارهكان گوتاری ڕهخنهیییان لهسهر بنیات دهنرێت، ئهو مۆدێلی تۆمهت داتاشینه سهرهتا له بهرانبهر ڕۆمانهكانی بهختیار عهلی پیاده كرا، گوایه ھهڵهی زمان و رێنووسی ھهیه تا گهیشت بهتۆمهتباركردنی به دزین. ئێمه زوو لهو ڕۆژگارهدا لهرێی نووسینهوه بهدژی ئهو تۆمهتانه وهستاینهوه، چونكه ئهخلاقی خوێندنهوه ڕێی نهدهداین بێدهنگ بین، ئهو كارهشمان بۆ گهڕانهوهی حورمهت بوو بۆ نووسینی كوردی و ڕێزگرتن بوو له تێكست.
ئهو تۆمهتانه درێژ بوونهوه، نهخۆشگهلێك ئهمڕۆ لهرێی تویت و پۆستهكانی فهیسبووك درێژهیان پێ داوه، یهك دووانێك لهوانه بۆ منیش جنێویان نووسی لایڤیان كردهوه كۆمێنتیان نووسی، بهڵام بهیهك وشهش ھیچم نهگوت، چونكه سهرقاڵ بوونم به نووسین دهرفهتی ئهوهی نهدهدام بێمه ناو موناقهشهی جنێوهكانیان، بۆ ئهو ھهموو سووكایهتییهی له تێكستهوه دهپهڕینهوه سهر نووسهر.
ئهوهی ئهو چهند وشهیه بهمن دهنووسێت، تهنیا ئهو بێ حورمهتییهی چهند كهسێك بوو كه بینیم له ئهكاونتێكدا ھهرچی ناشیرینی و قسهی بازاڕییه ئاراستهی ڕۆمانهكانی جان دۆستیان كردووه، من باش لهوه تێدهگهم ئهوه گومان نییه له نووسین، ئهوه نهبوونی توانای قبووڵكردنی توانای نووسهری كورده، چۆن دهبێ بتوانێت بڕوا بهو ھێزهی نووسین بكات لهلای نووسهری كورد، دهنا بۆ كهسێكی وهك من كه دهنووسم، ڕهنگه گرفتی من نهبێت له چهند پهیج و ئهكاونت و چهند لایڤ و جنێونامهم بۆ پڕ دهكهنهوه، ھهمیشه گوێ له رهخنهكان دهگرم و به بایهخهوه دهیانخوێنمهوه، بهڵام كاتی خۆی ئهوه داكۆكیكردن نهبوو كه له بهختیار عهلیم دهكرد، بهڵكو قسهكردن بوو لهو ھهموو جوانییهی ناو «ئیوارهی پهروانه» ئێستهش ئهوه داكۆكیكردن نییه له جان دۆست كه من لهژیاندا نه وشهیهكم لهگهڵی گوتووه و نه دوور به دووریش بینیومه، بهڵكو ئهوه داكۆكیكردنه لهو جوانییانهی ناو عهشقی وهرگێڕ و زهنگهكانی ڕۆما، رۆژانه ھهر ئهو مرۆڤانهی سووكایهتی به گێڕانهوهی كوردیی دهكهن و تۆمهت دادهتاشن، كۆمهڵێك رۆمانی وهرگێڕاو دهبینن و دهخوێننهوه و بۆیان كراوه بهكوردی و ھهندێكیان كه پڕیش بن له ھهڵهی زمان و له ئاست نزمی ڕووداویش رهنگه نهتوانن یهك وشه له ئاستیدا بڵێن، چونكه له بنهڕهتدا ئهوانه نووسهرهكانیان كورد نین، ئیتر هاتوونهته وهرگێڕان، چۆنت بۆ كراون به كوردی ھیچ گرفتێك نییه، ھهڵبهت ئهوه رهخنه نییه له بزووتنهوهی وهرگێڕان، ھێندهی قسهكردنه له ھهندێك ھهوڵی ناو وهرگێڕان، بهڵام چونكه رۆمانی كوردی نین ئهو مرۆڤانه قسهیان نییه لهسهری، بۆچی قسهیان نییه لهسهری؟ چونكه كورد نهینوسیوه، چونكه رۆژێك پێمان نهگوتوونه چیتر نامه مهنێره من ئاماده نیم لهسهر شیعری تۆ بنووسم، لهبهر ئهوهی تۆ له وتارێكدا گوتووته ئهو چیرۆكنووسه ھهموو ژیانی یهك چیرۆكی جوانی نهنووسیوه، ئیتر ئهویش دهبێت ھێرشهكانی بۆ سهر تێكستێكت بهشێوهیهك ئهنجام بدات بپهڕێتهوه سهر ھێرشكردنی كهسێتیشت.
بۆیه ئهو شهڕفرۆشتنه به تێكستی كوردیی كه پێشتر له دژی شێرزاد حهسهن و بهختیار عهلی بهرپا كرا و ئهمڕۆش له دژی جان دۆست و سبهینێش بۆ ئهوانی تر زادهی مهعریفه نییه، ھێندهی ھهستكردنه به جوانی ناو تێكستهكان و شهڕكردنه له دژی جوانییهك، ئهوه ترسه لهوهی ئهو جوانییانه نووسینهكانی ئهوان كرچوكاڵ بكهنهوه، ھهر تێكستێك خۆی كرچوكاڵ نهبێت، كهس ناتوانێ فهرامۆشی بكات، جوانیی ناو ھهر تێكستێكیش ئهوه جوانی و چێژی ئهدهبییه پاڵمان پێوه دهنێت قسهی لهبارهوه بكهین و داكۆكی لهو ھهموو جوانییه بكهین و خوێندنهوهی ڕهخنهیی بۆ ئهنجام بدهین، تا بتوانێن دیالۆگ بخوڵقێنین و جیاوازییهكانمانی تیا بخهینه ڕوو.
Nehad Jami
بۆ خوێندنەوەی کتێبەکانی نیهاد جامی کلیکی ئەم لینکە بکەن: http://www.dengekan.com/kteb_nihad.htm
