ئەدەب وەک هەڵگری فیکری فەلسەفی … محەمەد سەرابی

یەكێك لەو ڕەگەزانەی كە دەكرێت ئەدەب لەخۆی بگرێت، بیرو فیكری فەلسەفییە. گێڕەرەوەی ئەدەبی كاتێك ڕووداوێكمان بۆ دەگێڕێتەوە، ناكرێت هیچ مەبەست‌و هیچ پەیامێكی فیكری نەبێت‌و نەیەوێت لەڕێگەی تێکستەكەیەوە بیپەڕێنێتەوە بۆ وەرگر. ئەمە ئەركی هەر نوسینێكەو ناكرێت نوسەر وەلایبنێت، وەك ڕۆمانوسێکی فەلەستینی‌یش دەڵێت: ”نوسین بریتییە لە دامەزراندنی بناغەی پڕۆژەیەكی فیكری”. كاتێك ئەدیب بەر دیاردەو ڕوداوەكانی ژیان دەكەوێت‌و كەناڵەكانی هەستكردنی دەهەژێت، دەبێت لەكاتی وەرگێڕان‌و گواستنەوەی ئەو بەركەوتنانەدا، بیرو تێڕوانینی فەلەسەفی خۆیشی بۆ ئەو بەركەوتن‌و دیاردانەی ژیان، لە دەقەکەیدا بخاتەڕوو. بەو پێیەیەی فەلسەفە خۆیشی، وەك ئەوەی ”ڕابوبرت” لەبارەیەوە دەدوێت، وەک كایەكی مەعریفی فروان لە چییەتی شتەكان‌و بنەچەو پەیوەندییان بە یەكترەوە دەكۆڵێتەوە.
[ا.س.ڕابوبرت ۲۰۱۷ : ۱۰] هەروەها ئاماژە بەئەوەش دەكات كە هیچ مرۆڤێكیش نییە لەكاتێك لەكاتەكاندا ئەم كارە نەكات. بۆیە دەكرێت بڵێین، هەر مرۆڤێكی بیرمامناوەند فەلسەفە دەكات. لێرەشەوەیە كە دەبێت ئەدیب خاوەنی تێڕوانین‌و بیركردنەوەیەكی وەها بێت كە دیوی شاراوەی دیاردەكان ببینێت‌و پەنهانەكان ئاشكرابكات، كە ئەركی فەلسەفەش هەر ئەمەیە.
فەلسەفە وەك چالاكییەكی عەقڵی بریتییە لە تێڕامان‌و بیركردنەوە لە كۆ ئەو شتانەی كە ئێمە ڕووبەڕویاندەبینەوە، یان لە تەكیاندا دەرگیرین، بەلەبەرچاوگرتنی یاخود چاوبڕین لە زانینی دواهۆكانیان. لێرەوە فەلسەفە بریتییە لە پرۆژەیەكی مانادارو بگرە زۆر پێویستە كە مرۆڤ، وەك بوونەوەرێكی مەعنەوی‌و ڕوحانی نەتوانێت دەستبەرداریبێت، یاخود ناتوانێت بژی، ژیانێكی مانادار بێ ئەم پڕۆژەیە.[ن.د] بۆیە پەیوەندییەكی پتەو لە نێوان ئەدەب‌و فەلسەفەدا هەیەو تەنانەت ڕەنگدانەوەی فەلسەفە وەك ڕەگەزێكی فراوان‌و كاریگەر لە هەندێك لە تێكستە ئەدەبییەكاندا، وایكردووە زاراوەیەكی وەكو ”ئەدەبی فەلسەفی”یان بۆ بەكاربهێندرێت.

ئەدیب دەبێت ڕواڵەتی ڕوداوەكان تێپەڕێنێت‌و بە هۆشیارییەوە مەمەڵەیان لەتەكدا ببەستێت، جەوهەرو ڕاستییەكان بخاتەبەرباس‌و تێڕوانینی خۆیەوە. ئەم ئەرکەش تەنها لەڕێگەی فەلسەوە دەکرێت، کە جیهانبینییەكی ژیرەكییە، چالاكییەكی تیۆرییە لە ڕێگای بیركردنەوەو سرنجدانی هۆشیارانەی ڕێبازەكییەوە هەوڵدەدات جەوهەرو ڕاستەقینەی شت نەك ڕواڵەت، دواهۆ نەك هۆی نزیكی قەومانی شت بزانێت. وڵامی ئەو پرسیارو كێشانە بدۆزرێتەوە كە لە بەسەرهات و ڕووداوەكانی ژیان دەكەونەوە.
[د.حەمید عەزیز ۲۰۰۹ : ۹] لەم ڕوانگەیەشەوە، ناكرێت نوسەری بۆ نمونە ڕۆمانێک، ڕووداوو بەسەرهاتەكان وەكوخۆی بگواسێتەوە، بەبێ ئەوەی هیچ جەوهەرو حەقیقەتێكی ئەودیو ڕودەوەكان كەشف نەكات، چونكە ئەوكات ئەركی گێڕەرەوە جگە لە چاوێكی فۆتۆگرافەرانە، هیچی‌تر نییە. ئەدەب‌و فەلسەفە لەوەدا یەكانگیرن، كە دوو كایەن كار لە دیوی ناوەی شتەكاندا دەكەن، نەک هەر تەنها دەرکەوتەو فۆڕمی ڕووداوو سەرهاتەکان.

یەكێك لە تایبەتمەندییەكانی ئەدەب، كە جیایدەكاتەوە لە كایەگەلێكی وەكو دین‌و سیاسەت‌و.. یەكانگیریدەكاتەوە لەگەڵ كایەی فەلسەفەدا، وروژاندن‌و خستنەڕووی پرسیارگەلێكی فیكرین لە تێكست‌و دەقە ئەدەبییەكاندا، لەكاتێكدا کایەکانی سیاسەت‌و دین هەمیشە لە هەوڵی وەڵامدانەوەی ئامادەكراودان. کە بێگومان ئەمەش یەکێکە لە هەمان ئەرکە دیارەکانی فەلسەفە، کە وەك چالاكییەكی عەقڵی بریتییە لە خسنەڕووی پرسیارەكان، تێڕامان لە پرسیارەكان.

ئەدەب‌و فەلسەفە دوو كایەن ئەگەرچی لە فۆڕم و كەرەستەی كاركردنیاندا جیاوازن، بەڵام هەردوو خاوەن دیدێكی گوماناویین‌و هەمیشە بە تێڕوانینێكی ڕەخنەگرانەوە گومان دەخنە سەر وەڵامەكان‌و پرسیاری نوێ كە لە پڕۆسەی بیركردنەوەی قووڵەوە دێت، بەرهەمدەهێننەوە. هەردوو جیاواز لە كایەكانی‌تر كە لەوهەوڵی پاراستنی وەڵامە دۆگماییەكانی خۆیاندان، دەستكاری سنوورە قەدەغەكراوەكان دەكەن‌و پیرۆزییەكان دەخنەوە ژێر تیشكی عەقڵ‌و ڕووبەڕووكردنەوەی پرسیارەكان.
ئەگەربێت‌و هەر دەقێکی ئەدەبی خاڵیبێت لە بیركردنەوەی قووڵی دیارەدەكان‌و پەیامیكی فیكری، ئەوا بەمانا هایدگەرییەكەی، دەبێتە بەرهەمێكی بازاڕی‌و ناڕەسەن. ”مارتن هایدگەر” لە تێڕوانینیدا بۆ شیعر، پییوایە كە شیعریش وەكو فەلسەفە بیركردنەوەیەكی داهێنەرانەیە.

هەروەها لای هایدگەرـ شیعر وەكو بیركردنەوەیەكی فەلسەفیانەی ئەنتۆلۆجی، ڕاستی بوون دەردەخات. بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا ئاماژە بەوە دەكات، كە مەرج نییە هەموو شیعرێك خاوەنی ناوەڕۆكی وەها بێت. هەر لەو ڕوانگەیەشەوە دووجۆر شیعر دیاریدەكات: ئەو شیعرەی ڕاستی بوون دەردەخات‌و ئەو شیعرەی ڕاستی بوونی لەبیرچووەتەوە، یەكەمیان شیعری ڕەسەنەو دووەمیان ناڕەسەنەو سەر بە كولتورێكی بازاڕیانەیە، لەنێو كولتوری بازاڕیانەشدا، بیركردنەوەی داهێنەرانە دەوری نامێنێت‌و وەكو ناپێوست دەردەكەوێت.[د.محەمەد كەمال ۲۰۱۷ : ۲۹] ئەوەی لێرەدا بۆ ئێمە گرنگە، ئەو پەیوەندیەیە لە نێوان فەلسەفەو ئەدەبدا، كە هایدگەرـ پەیوەند بە ئەنتۆلۆجیاوە، وەك لقێكی گرنگی فەلسەفە، دەیهێنێتەكایەوەو شیعـر نوێنەرایەتی دەكات.

لێرەوەیە دەكرێت بڵێیـن، هەردەقێکی ئەدەبی دەبێت پەیامێكی مەعریفی‌و فەلسەفی لە خۆیدا هەڵگرتبێت‌و سەر بە كولتورێكی بازاڕیانە نەبێت، كە بیركردنەوەی داهێنەرانە فەرامۆشبكات‌و بچێتە كاتیگۆری ئەو جۆرە لە شیعرەوە، كە هایدگەر بە شیعری ناڕەسەن دیاریدەكات‌.
دواجار ئەدیب هەر بیرو پەیەماێكی هەبێت، ئامانج لێی گەیشتن‌و گواستنەوەیەتی بە وەرگر، دەبێت كاربكاتە سەر وەرگرو لەهەوڵی نیشاندانی بیری نوێدابێت‌و ڕێگەی جیاوازی بیركردنەوە بخاتە بەردەم خوێنەر. بیر ئەو بیرو باوەڕەیە كە نووسەر دەیەوێت بیگەیەنێتە خوێنەر، ئەمەشیان یەكەم بنەڕەتی ڕازیكردنی خوێنەرە. لە ئەدەبیشدا بیر ئاوێتەی دەق دەبێت‌و بە شێوەیەكی ناڕاستەخۆ دەگەینرێتە خوێنەر. هەندێك كات لەپشتی سیمولەكانەوە دەشاردرێنەوەو جاریش هەیە لە زاری كاركتەرەكانەوە ڕاستەوخۆ گوزارشتی لێدەكرێت.

بە كورتی، بیر یان فیكرێكی فەلسەفیانە ڕەگەزێكی بایەخداری هەر دەقێكی گێڕانەوەییەو ناكرێت نوسەر بۆ ئەوەی دەقێكی زیندوو بەرهەمبهێنێت، بە بایەخەوە لێینەڕوانێت. لە دونیاشدا ئەو دەقانە زیندووییەتی خۆیان پاراستووە، كە هەڵگری بیرکردنەوەیەکی داهێنەرانەن‌و پەیامێكی فەلسەفی گرنگیان لەخۆدا هەڵگرتووە.
نمونەی ئەو چیرۆكنوس‌و ڕۆمانوسانەش كە خاوەن بەرهەمگەلێكی وەهان، کەم نین لە مێژووی ئەدەبیاتی میللەتاندا، (فیۆدۆر دۆستۆیفسكی، ولیام شكسپیر، فرانز كافكا، ئەلبێر كامۆ، ژان پۆل سارتەر، ئارتۆر شۆپنهاوەر، ڤۆڵتێر، جورج ئورویل، جوبران خەلیل جوبران…هتد) كە بێگومان، هەندێكیان لەگەڵ ئەدیبوونیاندا، فەیلەسوف‌یشن‌و خاوەنی پڕۆژەی فەلسەفی گرنگن.

Muhamad Sarabi