جوگرافیای سیاسی لە سەردەمی کۆرۆنا … نوسینی / بێرنهارد زەند
چالێنجی جیهانی پێویستی بە وەڵامێکی جیهانیه.
نوسینی / بێرنهارد زەند
وەرگێڕانی لە ئینگلیزیەوە / ڕزگار عومەر
سەرچاوە/ بەشی ئینگلیزی ئۆنلاینی گۆڤاری دیر شپیگڵ ی ئەڵمانی
ڕوون کردنەوەی وەرگێڕ:
ئەم ووتارە نموونەیەکە، پارچەیەکە لەو دۆخەی ڕوودەدات و شکل دەگرێ. مەرج نیە وەکو وەرگێڕ لە گەڵ سەرتاپای بۆچوونەکانی نێو ئەو ووتارە من کۆك بم یان ئێوە وەکو خوێنەر کۆك بن. ڕاستە ئێمە لە دۆخی تراژیدیایەکی مرۆیی و تەندروستی دەژین، بەڵام ئەو چانسەشمان بۆ دروست بووە کە پەرچەکردارەکانی وەرچەرخانێکی مێژوویی ببینین. یۆتۆبیاکان، پڕۆژە گەورە مێژووییەکان چەشنی “یەكێتی ئەوروپا” بە ئەزمونێکی زۆر هەستیار تێدەپەڕێ، لە وولاتێك خەڵك ئاڵای یەكێتی ئەوروپا دائەگرێت و لە شوێنیا ئاڵای چین بەرز دەکاتەوە، لە شوێنێکیتر نموونەی ئەم ووتارە هێشتا ناکۆکی و فۆبیا دەبینی لە کۆمەکی چین ، دەبینی “ئەوروپا سالاریی” پەڵ دەکێشێتە ترسی جوگرافیای سیاسی، لەوێوە دەیەوێ پێش بەو گۆڕانکاریە بگرێت، یان پەرچەکردارێك بنوێنێ چەشنی دڵتەنگی هاندەرانی تیمێك کە دڵتەنگیان هیچ لە واقیعی ئەنجامی یاریەکە ناگۆڕێ.
لە گەڵ پەتای کۆرۆنا سیستەمی جیهانی، بە دڵنیایش لە گەڵیدا سیاسەت و جوگرافیای سیاسی گۆڕانکاری زۆر گەورە بە خۆیان دەبینین، ئەوروپا دەتوانێ شەقار بوونی شوناس لەت لەت بوونی مەعنەوی ئەندامەکانی کۆبکاتەوە ؟ دەتوانێ شکستی سیستەمی تەندروستی دروست بکاتەوە؟ لە دوای روخانی فاشیزم لە ئەڵمانیا، دواتر لە قۆناغێکتردا لە دوای ڕوخانی یەكێتی سۆڤیەت، ئەوروپا لە ژێر هەژموون و سێبەری ئەمریکا بووە، ئایا ئەم هەژموونە کاتی ئێکسپایەر بوونی هاتووە؟ چین دەتوانێ ببێتە ئەلتەرناتیڤی ئەم هەژموونە، ئەم پرسیارانە زۆر جدین، کە وەڵامەکانی کلیلی زۆرشتمان بۆ دەکاتەوە، لەم بارەیەوە ئەم ووتارە زۆر شتمان پێدەڵێت، زۆر شتیش ناڵێت! بەڵام لە زمانی فۆبیایەکی شاراوە ئیقاع و ڕێڕەوی ڕووداوەکانمان پێ نیشان دەدات.
…………………………………………………….
جوگرافیای سیاسی لە سەردەمی کۆرۆنا
لە کاتێکدا؛ کە دەوڵەتە ئەوروپیەکان و ئەمریکا سنوورەکانیان دادەخەن ڕوو لە ناوخۆی وڵاتەکانیان دەکەن وەك هەوڵێك بەرگرتن و هێواش کردنی ڤایرۆسی کۆرۆنا، وڵاتی چین یارمەتیەکانی دەنێرێ بۆ سەرتاسەری جیهان. بەڵام ئەوەی بە ڕاستی جیهان پێویستی پێیە بریتیە لە وەڵامێکی کۆدەنگی ڕێکخراو.
لەم هەفتەیەدا؛ سەرۆکی سڕبیا ووتەیەکی پڕ لە تووڕەیی پێشکەش کرد، ووتەیەك لەو جۆرانەی کە ستۆپێکمان پێ دەکا بۆ بیرکردنەوەو تێڕامان. ئەو بە تووڕەیی ووتی : ” هاوپشتی ئەوروپی بۆ یەکتر نیە، ئەمە تەنیا حیکایەتێکی ئەفسانەیی بوو لە سەر پەڕی کاغەز”. ئەو گلەیی کرد کە ئەوروپا لەم دوایانەدا دەیویست بە زۆرەملێ وا لە سڕبیا بکات کە بۆ هاوردە کردنی کەل وپەل وپێویستیەکان پشت بە ولاتی چین نەبەستێت و لە جیاتی ئەوە لە ئەوروپا پێویستیەکانیان هاوردە بکەن. ئێستاش کە سڕبیا پێویستی بە کەل و پەل بوو لە ئەوروپا، وەڵامەکە ئەوەبوو ” دراوی سڕبیا هیچ نرخێکی نیە.”
سڕبیا کە هێشا ئەندام نیە لە یەكێتی ئەوروپا، دەیەوێ جل و بەرگ وماسكی خۆپارێزی و پزیشکی لە ئەوروپا بکڕێت بۆ خۆئامادەکردنی لە ڕوبەڕووبونەوەی ڤایرۆسی کۆڕۆنا. بەڵام ئەوروپا نایفرۆشێ بە سڕبیا، چونکە ” فرۆشتنی کەل و پەل و پێویستیە پزیشکیەکان بە دەوڵەتێك کە ئەندامی یەكێتی ئەوروپا نەبێت پێویستی بە ڕێگاپێدانی حکومەتەکان، ئەندامەکانی یەكێتی ئەوروپا هەیە”، کە پێشوتریش لە سەرەتاکانی ئەم هەفتەیە سەرۆکی کۆمیسیۆنی ئەوروپا ئۆرسۆلا ڤۆن دیرلین ڕایەگەیاندبو ” نەفرۆشتن هەنگاوی دروستە، چونکە ئێمە ئەو کەل وپەلانەمان بۆ سیستەمەکانی چاودێری تەندروستی خۆمان پێویسته”.
بۆیە سەرۆکی سڕبیا ڤۆیتشی نامەیەکی بۆ سەرۆکی چین (شی جین پینگ) نوسی، دلنیاش بوو کە چین ڕادەکات بۆ پڕکردنەوەی ئەم بۆشایە، سەرۆکی سڕبیا بۆ سەرۆکی چینی نوسی ” من باوەڕم بە براو دۆستی خۆم شی جین پینگ هەیە، هەروەها باوەڕم بە کۆمەك و هاوکاری چین هەیە”.”
دۆخێکی شێتانەیە: ئەو حکومەتەی کە لەسەرەتا ویستی بڵاوبونەوەی ڤایرۆسەکە بشارێتەوە، دواتر کارو ئاکشنی لەڕەگەوە دەست پێکرد بۆ بەرپێکگرتنی ڤایرۆسەکە بە هێواشی و بە تێچونێکی زۆر، ئێستا سەرۆکێکی ئەوروپی ئەم وڵاتە (واتە چین) بە فریاد ڕەس دەزانێت. بکین زۆر کامەران بوو بەو موجامەلەیە. ئاژانسی هەواڵی چینی نوێ (شینگوا) لەم بارەیەوە نوسی ” دۆستی لێ قەوماو دۆستی ڕاستەقینەیە، کاتێ تەوقە نەکردن هان دەدرێ لەئەوروپا، دەستی یارمەتی چین ڕەنگە گۆڕانکاری دروست بکا ” جوگرافیای سیاسی ئاوا ئیش دەکا؛ ئەگەر بۆشایی هەبوو، یەکێك باز دەدا بۆ پڕکردنەوەی.
بێگومان؛ یەكێتی ئەوروپا چاك دەزانێ چین بە شوێن پڕکردنەوەی ئەو بۆشایانەیە. ساڵێك لەمەوبەر، برۆکسل ڕایگەیاند ” چین سیستەمێکی پێشبڕكێکارە هانی ئەلگۆی بەدیلی سیستەمی حوکمڕانی دەدات” . لەگەڵ ئەوەشدا ئێستا ئەوروپا خۆی لایەکی خۆی بۆ ئەم رەقیبە واڵا کردووە ، نەك تەنیا ووڵاتانی بەلقان و ئەوروپای ڕۆژهەڵات، کە چەند ساڵێکە چین هەوڵ دەدات لەوێ قەلەمڕەوی خۆی زیاد بکات، بەڵکو ئێستا لە نێو جەرگەی یەکێتی ئەوروپاش خەریکی هەمان کارە.
وەزیری دەرەوی ئیتاڵیا (لویجی دی مایۆ) دەڵێ ” ڕۆما بۆ دابین کردنی ماسك ئامێری هەناسەدانی دەستکرد داوای یارمەتی کرد”. سەفیری ئیتاڵیاش لە یەكێتی ئەوروپا (مۆریزۆ ماساری) دەڵێت ” کۆمیسیۆنی یەكێتی ئەوروپا، داوایەکی ئیتاڵیای بەرزکردەوە بۆ ئەندامانی یەكێتی ئەوروپا، بەڵام ” سەرکەوتوو نەبوو”
هەر لەم کاتەدا، دوو تیمی پزیشکی چین بۆ یارمەتیدان گەیشتنە ئیتاڵیاو تیمی سێیەمیش لە ڕێگایە. سەرۆکی چین دوای گفتوگۆیەکی تەلەفۆنی لە گەڵ سەرۆك وەزیرانی ئیسپانیا (بیدرۆ سانشیز) ووتی ” ئیسپانیاش دەتوانێ پشت بە کۆمەکی چین ببەستێ. سەرۆکی چین ووتی ” هەمیشە لە دوای باران تیشکی خۆر دێت”. ڕۆژی چوارشەمەش سەرۆکی کۆمیسیۆنی ئەوروپا ڤۆن دیرلین ووتی” ووڵاتی چین لەپاڵ پێویستی و کەل و پەلیتردوو ملیۆن ماسك دەدات بە ئەوروپا” .
هەروەها چین یارمەتی عێراق و ئێران و فلیپین دەدات. جاك ما ، دامەزرێنەری کۆمپانیای (Alibaba) ی چینی بۆ بارزگانی پارچەو یەدەگ لە ئینتەرنێت ڕایگەیاند کە ئەوان ٢٠ هەزار یەکەو کەل و پەلی تێست کردنی ڤایرۆس ، ١٠٠ هەزار ماسك، یەك هەزار بەدلەی پزیشکی تایبەت بە دکتۆرەکان و پەرستارەکان بۆ ٥٤ دەوڵەت دەنێرن لە ئەفریقیا، پێشوتریش جاك ما و کۆمپانیای عەلی بابا کۆمەکیان نارد بۆ ژاپۆن و کۆریای باشور و چەندین دەوڵەتیتر.
سیاسەت و- لە درێژ کراوەی خۆیدا جوگرافیای سیاسیش- لە سەردەمی قەیرانەکاندا لە ئیشی خۆیان ناوەستن. بە پێچەوانەوە، ڕەنگە توندتر ببن. ئەمە بە ڕوونی بەرچاومان کەوت، بە تایبەتی لە کێبڕكێ و زۆرانبازی ووڵاتە یەکگرتووەکان و چین، کە دوا بەدوای چەند مانگێك لە شەڕی بازرگانی وێرانکەر شەڕەکە زۆر قوڵتربوو. لە مانگی شوباتدا وڵاتە یەکگرتووەکان رایگەیاند کە نوێنەرانی دەزگا میدیا فەرمیەکانی دەوڵەتی چین لە ئەمریکا وەکو “بەکرێ گیراوی بیانی” مامەڵەیان لە گەڵدا دەکرێت. دوای یەك ڕۆژ لەم قسەیە، چین سێ ژۆرنالیستی ڕۆژنامەی واڵ ستریت ی لە چین دەرکرد، هەروەها وەزارەتی دەرەوەی چین لە ڕۆژی سێ شەمەی ئەم هەفتەیە داوای بەڵگەنامەی کارکردن وەکو ڕۆژنامەنوس لە ١٣ ڕۆژنامەنوسی سەر بە ئاژانسەکانی : نیۆرك تایمز، واشنتۆن پۆست، واڵ ستریت کرد، پێشووتر هەرگیز هەنگاوی لەم بابەتە ڕووی نەداوە.
