به‌شی دووهه‌می مێژووی خلافه‌تی ئیسلام,مێژووی خلافه‌تی ئه‌مه‌ویه‌كانه,كه به خلافه‌تی معاویه‌ی كوڕی ئه‌بی سوفیان ده‌ستی پێكردوه:-
ژیلوان شۆڕش محمد صالح
موعاویه‌ی كوڕی ئه‌بی سوفیان:-خۆی و باوك و دایك و یه‌زیدی برای ڕۆژی داگیركردنی مه‌ككه له لایه‌ن سوپای ئیسلامه‌وه بون به موسوڵمان,موعاویه كوڕی ئه‌بی سوفیانی كوڕی ابی حه‌ربه,ئه‌بی سوفیانی باوكی دوژمنی خوێنخۆری پێغه‌مبه‌ر بوه تا ڕۆژی داگیركردنی مه‌ككه (كه به ناچاری بۆته ئیسلام),دایكی ناوی هنده و به‌وه ناسراوه كه دوای كوشتنی حه‌مزه‌ی مامی پێغه‌مبه‌ر له شه‌ڕی ئوحد به پیلانێكی ئه‌م هنده ناو سكیان بۆ هه‌ڵدڕیوه و جه‌رگه‌كه‌ی به كاڵی جوه وه‌ك تۆڵه‌یه‌ك بۆ كوشتنی براكه‌ی به ده‌ستی حه‌مزه,نه‌نكی موعاویه‌ش ئه‌و كه‌سه‌یه كه له قورئاندا به حماله الخگب فی جیدها حبل من مسد ناوی هاتوه.
معاویه ماوه‌یه‌ك نوسه‌ری به‌رده‌ستی پێغه‌مبه‌ر بوه و نزیكه‌ی 100 وته‌ی پێغه‌مبه‌ر له ده‌می ئه‌وه‌وه ده‌ماو ده‌می كردوه.معاویه پیاوێكی زۆرزان و له‌سه‌ر خۆو فێڵباز بوه,گه‌لێك وته هه‌ن كه‌وه‌ك ستایشكردنی بۆ ریایی دراونه‌ته پاڵی به‌ڵام زۆر كه‌م پشتڕاستكراونه‌ته‌وه,خه‌لیفه ئه‌بو به‌كر به یاوه‌ری یه‌زیدی برای موعاویه له گه‌ڵ سوپای نێردراو بۆ داگیركردنی شام ناردویه‌تی كاتێكیش یه‌زیدی برای مردوه بوه به جێگری له دیمه‌شق,له ماوه‌ی خلافه‌تی عمر و عوسمان والی دیمه‌شق بوه,دوای كوشتنی عه‌لی بوه به یه‌كه‌م خه‌لیفه‌ی ئه‌مه‌ویه‌كان.كاتێ كه عه‌لی له مزگه‌وتی كوفه به ده‌ستی عه‌بدولره‌حمان كوڕی مه‌لجه‌م كوژرا,دانیشتوانی شاره‌كه حه‌سه‌نی كوڕی عه‌لیان كرده خه‌لیفه,به‌ڵام له ژێر فشار و ترسی له هێرشی معاویه بۆ سه‌ر كوفه حه‌سه‌ن ده‌ستی له خلافه‌ت هه‌ڵگرت بۆ معاویه به مه‌رجێك دوای مردنی معاویه خلافه‌ته‌كه بگه‌ڕێته‌وه بۆ حه‌سه‌ن و له گشت دانیشتوانی مه‌دینه و حجاز و عێڕاق ببورێ و هه‌مو قه‌رزه‌كانی بۆ بداته‌وه,معاویه‌ش هه‌مو مه‌رجه‌كانی قبوڵكردو بوه یه‌كه‌م خه‌لیفه‌ی ئه‌مه‌ویه‌كان له دمشق له ساڵی 41 ی كۆ چی و هه‌ر له‌و ساڵه‌شدا مه‌روان كوڕی حه‌كه‌می كرد به والی مه‌دینه و زیادی كوڕی باوكیشی كرده والی به‌سره و كوفه‌و ته‌واوی عێڕاق نه‌نكی ئه‌م حه‌كه‌مه زه‌رقای كچی وه‌هه‌به كه ناوبانگی بوه له له‌شفرۆشیدا و خاوه‌ن ئاڵا بوه,له كۆمه‌ڵی ئه‌وسای حجازدا له‌شفرۆشه به‌ناوبانگه‌كان ئاڵا به سه‌ر ماڵه‌كانیاندا هه‌ڵواسراوه,زیادیش ناوی باوكی نه‌زانراوه,جارێك جارێك به كوڕی عبید السقفی و جارێك به كوڕی سفیانی باوكی موعاویه ناوبراوه,دایكی زیاد ناوی سمیه بوه و جاریه‌ی الحارس بن كلده السقفی بوه,عبید السقفی گرتویه‌ته خۆی,له خلافه‌تی ئه‌بو به‌كردا بۆته ئیسلام,له‌خلافه‌تی عه‌لیدا والی فارس بوه و دوای كوشتنی عه‌لی له موعاویه یاخی بوه,معاویه‌ش له یه‌كێ له كاره فێڵ و ته‌ڵه‌كه‌بازیه‌كانیدا ئه‌م زیاده‌ی كرده برای خۆی به ئاماده‌كردنی چه‌ند شایه‌تێك سوێندیانخوارد كه ئه‌بوسوفیانی باوكی موعاویه كاتی خۆی لاقه‌ی سمه‌یه‌ی دایكی زیادی كردوه و دوای 9 مانگ ئه‌م زیاده‌ی بوه به‌وه‌ش كردیه برای خۆی و وڵاتی فارسیش كه‌وته ژێر ده‌سته‌ڵاتی و زیادیش بوه پشت و په‌نا بۆی.
موعاویه‌ی كوڕی ئه‌بو سوفیان یه‌كه‌م خه‌لیفه‌ی ئیسلام بوه كه پێش مردنی خۆی یه‌زیدی كوڕی وه‌ك(وه‌لی عه‌هد)كردۆته جێگری خۆی و به فێڵ و تۆقاندن ته‌ماع و دابه‌شكردنی سامانی وڵاتانی داگیركراو به‌سه‌ر كاسه‌لێساندا ڕه‌زامه‌ندی موسوڵمانانی بۆ وه‌رگرتوه.
له ماوه‌ی خلافه‌تی موعاویه‌دا داگیركردنی وڵاتانی دراوسێ به‌ره‌و ڕۆّهه‌ڵات و ڕۆژئاوا و باكور به‌رده‌وام بوه,موعاویه ماوه‌ی 20 ساڵ میری شام بوه,20 ساڵیش وه‌ك خه‌لیفه له شام حوكمڕان بوه و له ساڵی 60 ی كۆچی مردوه و نزیكه‌ی 77 ساڵ ژیاوه و تا مردنیشی هه‌ندێ تووك و نینۆكی پێغه‌مبه‌ری لابوه و وه‌سیه‌تی كردوه كه مرد كاتی له گۆڕنانی بیخه‌نه ناو ده‌م و چاوی.
یه‌زیدی كوڕی موعاویه:-پیاوێكی كه‌ته‌و گۆشتن و تووكن بوه,به مه‌یخۆری و داوێنپیسی ناسراوه,معاویه‌ی باوكی پێش مردنی خۆی كردویه‌تی به وه‌لی عه‌هد,ئه‌و كرده‌وه‌یه‌شی بوه مایه‌ی نا ڕه‌زایی ئه‌سحابه‌كانی پێغه‌مبه‌ر و كوڕانی خه‌لیفه‌كانی پێش خۆی.
موعاویه پێش مردنی به‌یعه‌ی(ڕه‌زامه‌ندی)دانیشتوانی شامی بۆ بونی یه‌زید به خه‌لیفه له دوای خۆی وه‌رگرتبو,كاتێكیش نوێنه‌ری نارده مه‌دینه بۆ وه‌رگرتنی ڕه‌زامه‌ندی دانیشتوانه‌كه‌ی,حوسه‌ینی كوڕی عه‌لی ئه‌بو تالیب و عبدالله‌ی كوڕی زوبه‌یر به‌رپه‌چیاندایه‌وه و ڕازی نه‌بون له سه‌ر بونی یه‌زید به خه‌لیفه‌ی ئیسلام.
حسێنی كوڕی عه‌لی ئه‌بو تالیب له ژێر داواكاری دانیشتوانی كوفه كه په‌یتا په‌یتا به نامه‌و نێردراو هه‌ر له كاتی خلافه‌تی موعاویه‌وه داوایان لێ ئه‌كرد بێته كوفه و بانگه‌شه‌ی خلافه‌تی خۆی بكات و به‌ڵێنیان ئه‌دایێ كه پشتگیری بكه‌ن,بۆیه ته‌ماعی بون به خه‌لیفه و گێڕانه‌وه‌ی خلافه‌ت بۆ نه‌وه‌ی پێغه‌مبه‌ر له به‌نی هاشم و ڕق و كینه‌ی له مێژینه‌ی نێوان هه‌ردوو به‌نی هاشم و به‌نی ئومه‌یه له هۆزی قوڕه‌یش وایكرد كه حسین به ده‌نگ داوای دانیشتوانی كوفه‌وه بچێت له ڕۆژی 10 ژی الحجه به یاوه‌ری ژماره‌یه‌ك له پیاو و ژن و منداڵی خێزانه‌كه‌ی و هه‌ندێ له هه‌وادارانی له مه‌ككه‌وه به‌ره و عێڕاق كه‌وته ڕێ,كاتێكیش هه‌واڵ گه‌یشته یه‌زید نامه‌یه‌كی نارد بۆ والی كوفه (عوبه‌یدوالله كوڕی زیاد)بۆ به‌ره‌نگاربونه‌وه و كوشتنی حسین,عوبه‌یدوالله سوپایه‌كی چوار هه‌زار كه‌سی به سه‌ركردایه‌تی عومه‌ری كوڕی سه‌عد كوڕی ئه‌بی وه‌قاس نارده سه‌ر ڕێی حسین(كه ژماره‌ی قافڵه‌كه به خۆیه‌وه ئه‌گه‌یشته 100 كه‌س),خه‌ڵكی كوفه‌ش هه‌ر وه‌ك چۆن پشتیانكرده عه‌لی باوكی و حوسه‌ین هه‌ر ئاوه‌هاش به ده‌نگ حسێنه‌وه نه‌چون و كاتێكیش حوسێن خۆی له‌و باره‌دا دیت,داوای له سه‌ركرده‌كه‌ی سوپاكه‌ی یه‌زید كرد كه خۆی بداته ده‌ستیان و بیبه‌ن بۆلای یه‌زید و ده‌ست بخاته ده‌ستی به‌ڵام بێ سوود بو چونكه ئه‌وان بۆ له‌ناو بردنی هاتبون,بۆیه له شه‌ڕێكی نا به‌رامبه‌ردا حسین و هه‌وادارانی كۆمه‌ڵكوژكران و سه‌ری حسێنیان له جه‌سته‌یكرده‌وه و له ناو ته‌شتێكدا بردیان بۆ عبیدالله‌ی كوڕی زیاد له كوفه.
كوشتنی حسین و خاووخێزان و هه‌وادارانی به شێوه‌یه‌كی یه‌كجار دڕندانه ئه‌نجامدراوه به ده‌ستی كه‌سانێك كه ڕابردویان جێگه‌ی گومان بوه,چونكه یه‌كێك له‌وانه كه عوبه‌یدوالله كوڕی زیاد بوه,دایكی ناوی مه‌رجانه بوه و كۆیله‌ی عبدالرحمان كوڕی حه‌سان بن سابت بوه و به كۆمه‌ڵ له لایه‌ن داوێنپیسانی ئه‌و كاته‌وه لاقه كراوه له‌وانه‌ش زیاد ئبن ابیه بوه,مه‌رجانه دوو كوڕی بوه یه‌كێكیانی ناو ناوه عباد و ئه‌وی دیكه‌یان عوبه‌یدوالله‌و نه‌زانراوه باوكیان كێیه,بۆیه زیاد ئبن ئه‌بیه كه خۆشی نه‌زانراوه كێ باوكیه‌تی داڵده‌ی داون و گرتونیه‌ته خۆی و ناوی ئه‌ویان هه‌ڵگرتوه,سه‌یر ئه‌وه‌یه كه عباد له سایه‌ی خلافه‌تی ئیسلامدا بوه به والی سجستان له كاتی خلافه‌تی معاویه و عوبه‌یدوالله‌ش بوه به والی به‌سره و دواتر والی له كوفه.
ساڵی 63 ی كۆچی دانیشتوانی مه‌دینه و ده‌وروبه‌ری به سه‌رۆكایه‌تی عه‌بدوالله‌ی كوڕی زوبه‌یر له یه‌زید هه‌ڵگه‌ڕانه‌وه و عه‌بدوالله بوه خه‌لیفه,یه‌زیدیش سوپایه‌كی گه‌وره‌ی به سه‌ركردایه‌تی یه‌زیدی كوڕی موسلم نارده سه‌ریان و له شوێنێك كه پێی ئه‌وترێ(حره راقم)دانیشتوانی مه‌دینه به‌ره‌نگاری سوپاكه‌ی یه‌زید بونه‌وه و ,شه‌ڕه‌كه به تێشكاندنی دانیشتوانی مه‌دینه كۆتایی هات و 3500كه‌س له مه‌والی و 1400 كه‌س له ئه‌نساره‌كان و له قوره‌یشه‌كانیش 1300 كه‌س كوژران كه زۆریان ئه‌سحابه‌ی پێغه‌مبه‌ر بون,له‌شكره‌كه‌ی یه‌زید چونه ناو شاری مه‌دینه‌و كه‌وتنه تاڵانكردنی سه‌ر و ماڵی دانیشتوانی شاره‌كه و فه‌سادكردنی ژن و كچانی شاره‌كه و كار گه‌یشته ئه‌وه‌ی هه‌زار كچ بێبنكران و ساڵی داهاتوش زیاتر له هه‌زار زۆڵ له دایك بون.
دوای داگیر كردنی مه‌دینه له‌شكره‌كه‌ی یه‌زید به‌ره‌و مه‌ككه كه‌وتنه‌ڕێ,له ڕێگا سه‌ركرده‌ی له‌شكره‌كه یه‌زید كوڕی موسلم مرد و پێش مردنی خۆی یه‌كێكی دیكه‌ی كرده جێگری,سوپاكه‌ش له ساڵی 64ی كۆچی گه‌یشتنه مه‌ككه‌و دوای گه‌مارۆدانی شاره‌كه كه‌وتنه بۆردومانكردنی به مه‌نجه‌نیق و داروبه‌رد و خانوی شاره‌كه‌یان دا به‌سه‌ر یه‌كداو سوتاندیان و به‌رگی كه‌عبه و سه‌ربانه‌كه‌ی و هه‌ردوو قۆچی به‌رانه‌كه‌ی كه خودا ناردبووی بۆ ئیبراهیم كه بیكاته قوربانی له جیاتی ئیسماعیل,به ئاگری مه‌نجه‌نیقه‌كه سوتان.
یه‌زید له ناوه‌ڕاستی مانگی ره‌بیع الاولی ساڵی 64ی كۆچی مردوه‌و موعاویه‌ی كوڕی كراوه به خه‌لیفه له جێگه‌كه‌ی,عبدالله‌ی كوڕی زوبه‌یریش له مه‌دینه بانگه‌شه‌ی بۆ خۆیكرد وه‌ك خه‌لیفه له‌هه‌مانكاتدا.
موعاویه‌ی كوڕی یه‌زید:-یه‌زیدی كوڕی موعاویه پێش مردنی موعاویه‌ی كوڕی كرده جێگری خۆی وه‌ك (وه‌لی عه‌هد ) و له مانگی ره‌بیع الاولی ساڵی 64 ی كۆچی بوه جێگری باوكی,گه‌نجێكی ڕه‌وشت باش بوو له‌به‌ر ده‌رده‌داری جه‌سته‌ی خلافه‌ته‌كه‌ی له دوو مانگ تێپه‌ڕی نه‌كرد له ته‌مه‌نی 21 ساڵیدا كۆچی دواییكرد و پێش مردنیشی نه‌یویست جێگر بۆ خۆی دابنێت.
Dengekan
دەنگەکان وەک رۆژنامەیەکی ئەلکترۆنی لەپێناوی فەراهەمکردنی سەکۆیەکی ئازاد بۆ دەنگە جیاوازەکان لە ١ی حوزەیرانی ٢٠٠٢ دەستی بەکارکردن کردووە لە شاری تۆرنتۆ. دەنگەکان بە رۆژنامەی خۆتان بزانن و لەرێی ناردنی بابەتەکانتانەوە بەرەو پێشی بەرن لەپێناوی بنیاتنانی کۆمەڵگەیەکی هۆشیار و ئازاد و یەکساندا.
