کورتەیەک دەربارەی مێژووی فەلسەفە نووسینی.. ئاراس سەعید

٭١(فەلسەفە لەبەر ئەوە سەری هەڵدا، چونکە مرۆڤ نەیدەتوانی بیر لەگەردوون نەکاتەوە)
ئەڕستۆ: میتافیزیک

فەلسەفە( philosophy) زاراوەیەکی لێکدراوی یۆنانییە، لەدوو بەش پێکهاتووە[( فیلۆ)٫( phili)] بەواتای خۆشەویشتی و [(سۆفیا)(sophia)] بەواتایی دانایی دێت. هەردوو زاراوەکە بەواتای خۆشەویستی بۆ دانایی دێت.
٭٢ یەکەمین کەس ئەم زاراوەیەی بەکارهێناوە (فیساگۆرس) بووە، ئەمەش لەکاتێکدا لێ دەپرسن تۆ کەسێکی دانایت دەڵێت نەخێر من کەسێکی دانا دۆستم. ٭فیلوسوف٭
هەرچەندە فەلسەفە بابەتێکی فرەڕەهەندە و ناتوانرێت پێناسەیەکی گشتی بۆ بکرێت، بەڵام لە دیدی منەوە( فەلسەفە لە گشتایەتی خۆیدا هونەری پرسیارکردن و تاقیکردنەوەی شتەکانە، لە ڕێگەی ڕامان و بیرکردنەوەوە بۆ گەیشتن و دۆزینەوەی فاکتە شاراوەکان). وەکو سوکرات دەڵێت:” ژیانێک تاقی نەکرابێتەوە واتایی ژیانی نیە”. واتا ئەو ژیانە ساختەیەی کە لەسەر بونیادی ترادسیۆن و زانیارییە ساختەکان بونیادنراوە پێویستە تاقیبکرێتەوەو لە ڕێگەی نەشتەری ڕەخنەوە شیبکرێتەوە.

٭٣ (جۆن دیڤد) بەمجۆرە پێناسەی فەلسەفە دەکات:
” کۆشێشێکە مرۆڤ بۆڕونکردنەوەی ئامانجە بنەڕەتیەکانی لەژیاندا ئەنجامی دەدات “.

مەحاڵە بەبێ تێگەشتن لەچەمکی (لۆگۆس و میتۆس لە خودی بابەتەکە تێبگەین.
چیەتی چەمکی (لۆگۆس و میتۆس) :
ئەگەر بگەڕێنەوە بۆ نێو دونیایی فیکر و فەلسەفە، لە ئەنجامی کارلێکی ئەم دووچەمکەدا، داهێنانی فەلسەفی گەورە و فەرهەنگی درەوشاوە بەرهەمهاتووە.
٭لۆگۆس زاراوەیەکی یۆنانیە، بەواتایی، هزر یان ئاوەز دێت، لەزمانی عەرەبیدا بەوشەی (نطق) نوێکراوەتەوە. (د.ڕەهبەری محمود زادە) سەبارەت بە وشەی لۆگۆس دەڵێت؛ ” لۆگۆس لەهەندی وشە دەبێتەوە لەزمانی ئینگلیزی پێی دەوترێت (لاجیک) یان( لۆجیک)”. هەروەها دەڵێت؛ ئەو تێرمانەی کۆتای پاشگری لۆجی دێت وەکو؛ (ئیپستمۆلۆجی، سۆسۆلۆجی) لەزاراوەی لۆگۆس، ئاوەزەوە وەرگیراوە.
“لۆگۆس” چەشنێکی تایبەت لەبیرکردنەوەیە دەربارەی جیهان، کە ڕووداوەکان و دیاردەکان لەچوارچێوەی سروشتی هزر و لۆژیکدا تەتەڵە دەکات. “تەتەڵەکردن”[] بریتیە لەوەڵامدانەوەی ئەو پرسیارانەی کەمرۆڤ لەقۆناغە سەرەتاییەکانی هزردا ورژاندویەتی. بەشێوەیەکی تر بریتیە لەوەڵام دانەوەی ئەو پرسیارانەی بە (بۆ) یان(بۆچی) دەست پێ دەکەن.

“میتۆس” چەشنێکی تایبەت لەبیرکردنەوەیە لەبارەی ڕوداوەکان و دیاردەکات، کە هۆکاری ڕودانی دیاردەکان لەچوارچێوەی “سەروسروشتەوە” تەتەڵە دەکات، بەشێوەیەک هۆکاری ڕودانی دیاردەکان دەبەستێتەوە بەهێزێکی نادیارەوە. ئەم جۆرە بیرکردنەوەیە چەشنێکە لە ئوستورە، یاخود بیرکردنەوەی ئەفسانەیی. کە بریتیە لەچیرۆکێک لەبارەی خودا یان بونەوەرێکی ئەفسانەی لە بارەی سەرچاوەی جیهان. یان سەرچاوەی جیهان چیە و ئوستورە دەپرسی شتەکان بۆچی وان.
وەکو؛ مار بۆچی دەستی نیە،
یان فڵان بونەوەر بۆچی وایە.
پەیمانی کۆندا بەم شێوەیە وەڵامی ئەو پرسە دراوەتەوە، “کاتێک شەیتان دەچێتە بەهەشت بۆ فریودانی حەوا، لەشێوەی مار ڕۆیشت، بۆیە خودا بڕیاڕی دا تا جیهان ماوە بێ دەست و لاق بێ”.
٭٤(دکتۆر ڕەهبەر) دەڵێت؛ ئوستورە لەزەمەنێکی پیرۆزی سەرەتایی ڕویداوە و بەدرێژایی ژیان دووبارە دەبێتەوە، چونکە کردەیەک موقەدەسی خودایە و لەزەمان و “شوێن و کاتدا” خالیە.
ڕۆڵام بارت لەبارەی ئوستورەوە دەڵێت؛ “ئوستورە چەشنە ڕاگەیاندنێکە کە هەوڵدەدات مێژوو بکات بەسروشت”.
ئوستورە لەمیتۆسەوە هاتووە. تێبینی؛ ئوستورەکان خالین لەشوێن و کات، بۆیە دەبینین لەناو گەلانی جیهاندا ئوستورەکان دووبارە دەبنەوە. بۆنمونە ئوستورەی باوک کوژی، لە ناو دونیای ئەدەبیاتی یۆناندا دەبینریت کە ئۆدیب باوکی دەکوژێت. هەمان ئوستورە لە ئەدەبیاتی فارسدا دەبنینەوە کە ئوستورەی ڕۆستەم و زوهرابە، یان ڕوداوی لافاوە مەزنەکە کە لەسەرجەم ئوستورەو چیرۆکە ئاینیەکانی گەلاندا دووبارە بۆتەوە.
(ئەلیکساندەر گەربۆڤسکی) لەکتێبی” نهێنی کۆنترین مێژودا” باس لەوەدەکات، کە ئوستورەی ئادەم و حەوا لەپێش کتێبە ئیبراهیمیەکانەوە، لەناو ئەدەبیاتی سۆمەری و هندیەکان باسکراوە.

مێژووی فەلسەفە

هەرکات بەر چەمکی مێژووی فەلسەفە دەکەوین، ڕاستەوخۆ ئاوەز و بیرکردنەوەمان دەچێتەوە بۆلای مێژووی (گریک) شارستانیەتی یۆنان. ئەویش بەهۆی ئەوەی بۆیەکەمین جار ئەڕستۆ لەکتێبی میتافیزیک ئاماژەیی بۆ “تاڵیسی ماڵتایی” کردووە، کە وەکو یەکەمین فەیلەسوف لەمێژووی مرۆڤایەتیدا دەناسرێت و زۆربەی فەیلەسوفان کۆکن لەسەر ئەوەی فەلسەفە لە تاڵیسەوە دەست پێدەکات. بەڵام ئێمە ناکەوێنە ژێرجەبر و کاریگەری دۆگمانەی مێژووەوە. (تاڵیسی ماڵتایی) جەختکردنەوە نیە، لەسەر بەیۆنانی کردنی (تاڵیس)، بەڵکو لەوەوە سەرچاوە دەگرێت کە چیتر بەشێوەیەکی نوێ بیری لەسروشت کردۆتەوە جیاواز لەبیکردنەوەی (میتۆلۆژیا و میتۆس).
٥٭بەپێ سەرچاوە مێژووییەکان تاڵیس (585) زاینی ژیاوە. بەمانایەکی دی لەو ساڵەدا بیرکردنەوەی فەلسفەیانە لەیۆنان سەری هەڵداوە. بەڵام شتێکی ئاشکرایەو ئارگۆمێنتە مێژووییەکان ئەوەمان بۆ دەسەلمێنن. فەلسەفە لەپێش تاڵیسەوە، لەناوچەکانی تری جیهاندا هەبوون، بۆ ئەمەش گەلێک ئارگۆمێنت لە ئاردان، کەڕونی دەکەنەوە ئەو بیرکردنەوە فەلسەفیانەی لەیۆناندا باوبوون، لەناوچەکانی تردا هەبوون. یاخود هاوشانی یۆنانیەکان سەری هەڵداوە، وەکو مەڵبەندەکانی خۆرهەڵاتی لە (هیند و چین و میسر و بابل و ئێرانیەکان).
٦٭ ئەگەر ( تاڵیس ساڵی 585 پ ز) ژیابێت، ئەوا بوودا ساڵی ( 500 پ ز) و، کۆنفۆشویس (550پ ز) و، زەردەشت ساڵی (550) ژیاون.

بەڵام لێرەدا پرسیارێکی گرنگ دێتە پێشەوە، بۆچی “فەلسەفە” لە لەشارستانیەتەکانی تردا لەگەشەکردن وەستاو، لە یۆناندا گەشتە لووتکە. ئەمە لەدیدی منەوە سێ فاکتەری سەرەکی هەیە کە ئەمانەن:

یەک: سروشتی یۆنان بەهۆی ڕژێمی کۆمەڵایەتی یۆنان کە لەدایکبوونی دیموکراسی و بەقەولی ٧(هانائارێنت):” دەوڵەت شارەکانی یۆنان ڕێخراوێک بووە لە جڤات، کە لەنواندنی کردە و قسەکردنیان لەگەڵ یەکتری دەردەکەوێت و

بەهەمان ئامانج پێکەوە دەژین، بەشێوەیەکی تر دەوڵەت شار بەواتای دەرکەوتن دێت، کە چۆن کەسانێک بۆمن دەردەکەون منیش بەهەمان شێوە دەردەکەوم.”
بەپێ سەرچاوە مێژووییەکانیش دەسەڵاتی دیموکراسی لەیۆنان لەدایک بووە و ئەمەش کەشێکی ئازادی ڕەخساندووە.
دوو: بەهۆی تێنەپەڕاندنی دۆگمەکانی ئایین و نەبوونی ئازادی لەناو گەلانی تردا، بەراورد بەشارستانیەتی یۆنان. شتێکی ئاشکراشە، فەلسەفە هەمیشە یەکانگیرە لەگەڵ ئازادی و لە ژینگەیەک نامێنتەوە ئازادی بۆ ڕەخنەگرتن و بیرکردنەوە فەراهەم نەکات.
سێ: دەگەڕێتەوە بۆ بوونی چەمکی ڕەخنە، کە لە شارستانیەتی یۆناندا ڕۆڵی گرنگی بینیوە.

ئەو قۆناغانەی فەلسەفەی پێدا تێپەڕیون

یەک: قۆناغی (پێش سوکرات) لە سەدەی (حەوتی) پ ز، دەست پێ دەکات تا نزیکی نزیکەی (چوار سەدە) ئەم قۆناغە دەگرێتەوە، کە لەبنەڕەتی بوون و ماهیەتی جیهان دەکۆڵێتەوە
قۆناغی دووەم: قۆناغی فەلسەفەی کلاسیکی یۆنانیە و لەم قۆناغەدا فەلسەفە لەترۆپکی گەشەکردندایە و دووبەرەی دژبەیەک دێنە ئاراوە ئەویش (سۆفستاییەکان) و (فەیلەسوفانی یۆنان). ئەم قۆناغەش دەربارەی کردە مۆڕاڵیەکانی قۆناغی مرۆڤ و ڕژێمی حوکومڕانی و گەردوون و سروشت و پرسە؟فەلسەفیەکانیان وروژاندووە.
قۆناغی سیەم (سەدەکانی ناوەڕاست) تاریکترین قۆناغی بیرکردنەوەوەیەو گەشەی مەعریفی چەق دەبەستی ئەویش بەهۆی تێکەڵکردنی فەلسەفە و گونجاندنی لەگەڵ ئایینی مەسیحیدا.
قۆناغی چوارەم: کە لەڕێنە دیکارتەوە دەست پێدەکات و لە دەستی هێگڵ دەگاتە لووتکە بە قۆناغی فەلسەفەی نوێ ناسراوە لەم قۆناغەدا جیهانی هزر و زانست شانبەشانی پێشکەوتنی پیشەسازی پێکەوتنێکی مەزنی بەخۆیەوە بینیوەو لەم قۆناغەدا دووڕیبازی گرنگی دژبەیەک سەرهەدەدن ئەوانیش (ئەزموونگەرایی و ڕاشیونالیست)، پاشان قۆناغی ئایدیالیزم و ماتڕیاڵیزمی ئەڵمانی و دواتریش فەلسەفەی مۆدێرن دێتە ئاراوە. هەریەک لەم قۆناغانەش تایبەتمەندی و خەسڵەتی دیاریکراوی خۆی هەیەو پەیوەستە بەو کۆنتێکستە مێژووییەی تێدا دێتە ئاراوەو کاریگەری لەسەر تێفکرین و بیرکردنەوەی مرۆڤ دروست کردووە.

پرسە فەلسەفیەکان چین

• ئێمە هەندێک جار دەپرسین بوون چیە، مرۆڤ چۆن دروست بووە جیهان لەچیەوە هاتۆتەبوون، خودا چیە؟
  ٨٭میتافیزیک لقێکی فەلسەفەیە کە وەڵامی ئەم پرسە دەداتەوەو ئەمەش لە تاڵیسەوە دەست پێ دەکات کە لەبنەڕەتی ئەو مادەیە دەکۆڵێتەوە کەجیهانی لێ دروستبووە.
  _ ئایا ئێمە دەتوانین چی بزانین ئایا مرۆڤ توانایی زانینی سنوردارە یان دەتوانێ تەواوی نهێنێیەکانی جیهان ئەزموون بکات؟
  و: لقێکی فەلسەفە بەناوی ئیپستمۆلۆژیا وەڵامی ئەم پرسەمان دەداتەوە، کە لەسوکراتەوە دەست پێ دەکات و لە سەردەستی کاڕڵ پۆپەر دەگات بە لوتکە. وەکو ئەوەی کانت فەیلەسوفی ئەڵمانی دەڵێت:” من دەتوانم چی بزانم”

-کام ڕەفتاری مرۆڤ باشە ببێتە مایەی پێکەوە ژیان و ئاسوودەی ئەوانی تر. بۆچی من مرۆڤێکی باشبم
و:فەلسەفەی ئەخلاق لە ئەو باباتەنانە دەکاتە ژێرپرسیارەوە لە ڕێگەی پرس و دەرئەنجامەکانیەوە وەڵامی ئەو پرسەمان دەداتەوە.

کام جۆر حوکمڕانی دەبێتە هۆی فەراهەمکردنی ئازادی و ئاسایش و پێکەوە یان. چ جۆرە دەوڵەتێک باشە؟
لقێکی فەلسەفە بەناوی فەلسەفەی سیاسییەوە وەڵامی ئەم پرسانەمان دەداتەوەو لەو بابەتانە دەکۆڵێتەوە…..هتد ئەمەجگە لەوەی فەلسەفە یەکێکە لەو ئامڕازانەی دەبێتە (موظاف) دەچێتە پێش هەرناوێکی ترەوە و لەو بابەتانەدەکۆڵێتەوە وەکو(فەلسەفەی زمان، فەلسەفەی مێژوو، فەلسەفەی یاسا، فەلسەفەی زانست، فەلسەفەی فەلسەفەو …هتد).
بەگشتی فەلسەفە هونەری پرسیاکردن و گومان و تێڕامانە بۆ دۆزینەوە و چارەسەری ئارێشەو گرفتەکان تا ژیانێکی شایستەی و هونەریانە بەسەر بەرین.

———————————

سەرچاوەکان
١. ڕێبوار سیوەیلی: سۆفستایەکانی یۆنان
، چاپخانەی هاوسەر هەولێر

۲. هیوا جەلال: سەرەتایەک بۆ فەلسەفەی زمان، دەزگای ڕێنوێن
۳. هەمان سەرچاوە
٤. ڕەهبەری مەحمود زادە: کۆرسی فەلسەفەی ڕۆژئاوا
٥. : arne nees: filofiens historie,i, hans reizels forlag kopen haven,s.26
٦. هەمان سەرچاوە
٧. نامیلکەی فەلسەفەی هانا ئارێنت،
و: ئارام مەحمود، دەزگای ئایدیا. 2017
٨. (ت.ز لاڤین) : فەلسەفە بۆ هەمووان،
و:ئارام مەحمود.