Skip to Content

ئایندەی فەلسەفە.. ئەریک ڤایل- و: هاوڕێ خالید

ئایندەی فەلسەفە.. ئەریک ڤایل- و: هاوڕێ خالید

Closed
by تشرینی یه‌كه‌م 27, 2021 General, Opinion


دەقی چوار لە کتێبی “لۆجیکی فەلسەفە”

فەلسەفە نە وەحی و نە پێغەمبەرایەتییە تا مژدەی ڕزگاری “ڕەها” مان پێبدات، بەڵکو بە پێچەوانەوە، هەموو بەهاکان دەخاتە ژێر پرسیارەوە [1] تێکڕای ئەو بەهایانەی کە لەلایەن مرۆڤەوە خۆشەویستن، تەنها لەبەر ئەوەیە لای باب و باپیرانمان بەهادار بوون. یان لەبەر ئەوەی زۆر بەتوندی بە خۆمانی کردووین. فەلسەفە بیری کۆنکریتیی سیستەمی نەریتیی موحافیزکارانە دەپشکنێت.. بیرۆکە کێشە ئامێز و سنور بەزینەکان، و ئەوانەی کە (یاخی) بوون لە پێوەر و یاسا سەردەمییەکان و، هەموو جۆرە دڵنیاییەکی مەعریفی و ئەخلاقی و ئیستاتیکی و کۆمەڵایەتی و هتد… لە دادگای “فەلسەفە” یەکلایی دەکرێنەوە… دەکرێت بوترێت فەلسەفە ناکۆکییە لەگەڵ ساویلکەیی،[2] هەروەک ڕادیکاڵترین شێوازی گومانکردنی هەیە… باوەڕی بە هیچ شتێک نیە و متمانە بە هیچ شتێک ناکات، وە دان بەوە دادەنێت کە ئەو هیچ نازانێت. یەک شت هەیە کە بە تەواوی لێی دڵنیایە، ئەویش “ویستی تایبەتی” خۆیەتی بۆ تێگەیشتن” و بونیاتنانی گوتاری مرۆڤ و یەکخستن لە یەک گوتاردا، هەموو تایبەتمەندی و جیاوازییەک، بۆ ڕۆڵی خۆی وەک توخمێک لەناو گشتدا، دەبینێت. کە (گشت)ەکە بەبێ ئەو (تاک)ە ڕەگەزە بوونی نابێ. هەرچەندە هەڕەمەکی و توندوتیژیش بێت لە ڕەتکردنەوەی تێگەیشتن…ئەو هەر دەمێنیێتەوە. لە دژایەتیکردنیدا، ئەو دەمێنێتەوە وەکو تاکە ڕەگەزێک لە ناو گشتەکەدا. بەم شێوەیە فەلسەفە پرسیارە چەپێنراوەکان بە ئاگا دێنێتەوە،[3] و دیمەنی ئەو کێشە سەخت و ئازارانەمان نیشان بدات، کە کۆمەڵە خەڵکانێک لە پێناوی “فەلسەفە”دا چەشتوویانە.

لە پێناو ڕێزگرتن و دەستگرتن بە فەلسەفە، لەماوەی رابردوودا کێشەی زۆر بۆ ئەو کەسانە دروست بوون، ئەمانە بوونەتە هۆی شکاندنی سەختییەکانی ئێستا، وەک نیگەرانییەکی نادیار ئەوە ئاسان هەستی پێ دەکرێت، تەنها بە بەرزبوونەوە بۆ ئاستی بینینی عەقڵی تێدەگەین کە ئێمە توند لەو ڕووبەڕووبوونەوانە گرێدراوین. فەلسەفە لەو ماوانەدا دەژیت کە سەردەمی بێدەنگی یان بەدبەختی ڕەها نین، وە هەروەها سەردەمی پشوودانی فکری و دڵنیایی کۆمەڵایەتی و سیاسی و ئەخلاقیش نین.[4] بەم واتایە، گریمانەی ئەوە هەیە، کە فەلسەفە داهاتوویەکی سەرسوڕهێنەر چاوەڕێی دەکات. [5].
فەیلەسوفی ڕاستەقینە نەک هەر قەناعەتی بەوە هەیە کە لەدنیا تێدەگات، بەڵکو دەیهەوێت ئەم جیهانە بگۆڕێ. وە کاتێک لە بنەڕەتدا گرنگی مرۆڤ و چارەنووسی مرۆڤ دوا ئامانجی فەلسەفە بێت، ئیتر بینینی فەیلەسوف دەبێت چۆن بێت؟
و چاک بکاتەوە، بەڵکو زیندووبوونەوەیەکی وە ئیتر چۆن ئیننەر و فەلسەفە بە ئامانجی بوونی ئێمە و چارەنووسی ئێمە دەدەن؟
نكولاي برديائف، العزلة والمجتمع، ترجمة فؤاد كامل، الهيئة المصرية للكتاب، صفحة 23.
فەیلەسوف ئەو کەسەیە، ئەگەر بە ڕووی هەموو دنیا بە هەڵواسن. ئەو هەرگیز واز ناهێنێت ئەو تێوەگلاوە و پێگەیەکی هەیە لەناویدا ئەو ئەکتەری جیهانە و تێیدا ئامادەیە… بۆ فەیلەسوف، دنیا تەنیا کاتژمێرێک نییە کە لەبەردەم دوو چاودا نمایش دەکرێت، جیهان شانۆیەکی کرداری و بابەتی چالاکی و کارەکەیە، لەم نێوەندەدا فەیلەسوف تەنیا بینەر نییە، بەڵکو ئەکتەریشە کە ڕۆڵی خۆی تیادا دەبینێت.
جوزيف فيالاتو، المقصد الفلسفي، المنشورات الجامعية الفرنسية باريس 1982صفحة 128.

چەمک و پێناسەکان
ئەریک ڤایڵ: (1904-1972) فەیلەسوفێکی بە ڕەگەز ئەڵمانی و بە ڕەگەزنامە فەڕەنسییە. هەر لە فەڕەنسا فەلسەفەی خوێندووە، یەکێک لە گرنگترین کتێبەکانی “لۆجیکی فەلسەفە” یە.
بەها: خەسڵەتێکە کە بە شتێک یان بابەتێک بە دەستهاتووە: لە چوارچێوەی کارلێککردنی مرۆڤ لەگەڵ ئەم شتە یان بابەتەدا. یان بۆ ئاماژەکردن بە پرۆسەی هەڵسەنگاندنێک کە لەلایەن کەسێکەوە ئەنجامدەدرێت و بە حوکمێک کۆتایی دێت.
بە واتایەکیتر، پێوەر یان ستانداردێکە، کە ئێمە حوکم و پێواندنی پێدەکەین، بەپێی ئەو بنەمایەی کە چی خوازراوە و چی داوا کراوە.
متمانە: بانگەشەیە بۆ بوونی حەقیقەتی ڕەها. لە ڕێگەی پەروەردەوە، ئاستەنگەکان بۆ ئەوانیتر دەگوازێتەوە. لە شێوەیەک وەکو دواهەمین ڕاددەی تەواوەتی، کە هیچ بیرۆکە و ڕێتێچوونێک بە خۆیەوە ناگرێت.
بینای دەق:

  • فەلسەفە بوارێکە لە ڕەخنە و پرسیار (ڕەخنەگرتن لە بەهاکان – ڕەخنەی کەلەپوور – ڕەخنەگرتن لە بیری دۆگماتیکی باوەڕپێکراو – ڕەخنەگرتن لە دڵنیایی…..)
  • فەلسەفە پێچەوانەی زەلیلی و خۆبەدەستەوەدانێکی تەواوە بۆ گوتاری مرۆڤ.
  • فەلسەفە پرسیاری قورس و چەپێنراو دەوروژێنێ. و ڕوو بەڕووی ئەو کێشە سەختانە دەبێتەوە کە پڕن لە ئێستا و جیهان.
  • ئایندەی فەلسەفە تا ئەو کاتە گەشاوەیە کە بەرامبەر ئەو هەموو دیاردانەی پێشوو، واتا دروستدەکات و تەحەدا قبوڵ دەکات.

تێز:
ئیریک ڤایڵ، بەرگری لە بەها و ڕۆڵی فەلسەفە دەکات، پێداگری لەسەر ئەوە دەکات کە لە داهاتوودا هیچ ترسێک نییە مەگەر بە بنەما ڕەخنەییەکانی خۆی و ڕەتکردنەوەی ئەو بەها و بەها زاڵانەی کە ڕەخنە و لێپرسینەوەیان لێناکرێت، هەروەها پیادەکردنی فەلسەفە بۆ عەقڵ و گەڕان بەدوای مانا و ڕەتکردنەوەی توندوتیژی و متمانەی دۆگمایی

کێشەی دەق
چ جۆرە ئایندەیەک بۆ فەلسەفە؟ وە ئایا ئەو دەتوانێت درێژە بە ئەرکەکەی بدات؟ یان ئەو لاوازە بۆ پاشەکشێکردن؟

ئارگیومێنتەکانی دەق
ئارگیومێنتی ڕەخنە و دانەوەی: ڕەخنە لە ساویلکەیی و دڵنیابوون لە کردەوەکانی مرۆڤ…
ئارگیومێنتێکی نموونەیی: بۆ نیشاندانی ڕۆڵی نموونەیی فەلسەفە و بنچینەکانی: وەک تاقیکردنەوە، ڕەخنە، بەدیهێنانی عەقڵ و ویست بۆ تێگەیشتن:
شێوازی ڕوونکردنەوە و ڕاڤەکردن: پێناسەکردنی فەلسەفە بە نەرێنی: فەلسەفە بەرکەوتنی نهێنیی نییە…
لینکەکانی چاو پێکەوتن: بەڵام – بە ڕاستی….
لینکی هۆکار و لۆجیک: چونکە…
ئەنجامی بەستەرەکان: بەم شێوەیە بەم مانایە
شێوازی ڕوونکردنەوە و لێکدانەوە: پێناسەی نێگەتیڤی فەلسەفە: فەلسەفە ئاشکراکردنی نهێنی نییە…
لینکەکانی چاوپێکەوتن: بەڵام – بە وردیتر…
پەیوەندییە هۆکاری و لۆجیکیەکان: چونکە…
بەستەرە ئەنجامەکان: کەواتە بەم مانایە…

دەرئەنجام
ئیریک ڤایڵ بەرگری لە پەیامی فەلسەفە و بەهاکەی دەکات، وەک شێوازێک بۆ تێگەیشتن بۆ ئەوانەی کە بەڕاستی خوازیارین: چونکە زۆرێک ژیانی وەهمە خۆشەکانیان هەڵبژاردووە، نەک ڕووبەڕووی ڕاستییە تاڵەکان ببنەوە. بۆ ئەوانەی کە دەیانەوێت لە ژیانی خۆیان تێبگەن بە وتەی ئیریک ڤایڵ یەکەم چەکی فەلسەفە ڕەخنەیە: ڕەخنەی متمانە و دۆگما و بیرۆکەی ئامادە و میراتی بێ شیکردنەوە یان عەقڵانی، چ لەلایەن هەزاران کەسی پێشووەوە یان شۆڕشگێڕە مۆدێرنەکان کە بیرۆکەی تەوافوق و دڵنیایی پیرۆز دادەنرێن. شەڕ لەگەڵ ئەو کەسانە دەکەن کە لەگەڵ هەموو جۆرە توندوتیژی و ڕیسواکردنێک ڕازی نین.
بۆیە ئیریک ڤایڵ پێی وایە مەرجی چوونە ناو دنیای فەلسەفە ئەوەیە کە واز لە هەموو شێوەکانی دەمارگیری فکری و مەزهەبی بهێنین… وە حەزی ڕاستەقینە بۆ تێگەیشتن هەبێت. ڤایڵ دەڵێت ، ” مرۆڤ دەتوانێت فەلسەفە وەک ڕێنیشاندەرێک بەکاربێنێت، ئەگەر ئامانجەکەی ئەوە بێت کە مانای کردارەکانی بزانێت، بە واتایەکی تر ئەگەر بیەوێت عەقڵانی بێت.

و: هاوڕێ خالید

—————————————————
سەرچاوەکان:
[1] القيم: جمع قيمة، هي ما يتيح لنا تثمين شيء من أشياء و الحكم عليه، وهي التي توجه سلوكنا و من بينها قيم أخلاقية و قيم جمالية و قيم اجتماعية…
[2] الإضاءة واحد
[3] المكبوتة: المقموعة التي لا يسمح لها بالظهور. و الأسئلة المكبوتة هي التي لا تطرح بشكل علني وواضح.
[4] الإضاءة اثنان
[5] إريك فايل، مستقبل الفلسفة ، ضمن ـ دفاتر إريك فايل ـ المنشورات الجامعية لمدينة ليل 1987صفحات 18-21

Previous
Next
Kurdish