بە بۆنەو ڕۆ گەردوونی زوانی ئەڎاییەو.. موختار کەریمی

ئیمساڵ پەی ویسویەرەمین(23) جاری یونسکۆ جە ڕۆ ویسویەکو(21) مانگەو فوریەی بە مەراسمێ جۆراوجۆرێ ملۆ پیرای ئی ڕۆیەو و داوا جە گردلایەنێو، بە تایبەت جە گرد دەسەڵاتێو کەرۆ، کە جە مەحاڵوو وێشانە پارێزگاری جە گرد زوانێو کەرا و ئێمکاناتو گەشەیشا پەی فەراهەم کەرا. یونسکۆ چی بانگەوازانە پاگێری سەرو ئانەیە کەرۆ کە زوان سامانێوی فەرهەنگی گەردونین و ئەرکو گرد لایەن و دەسەڵاتێوەن کە ئی سامانە فەرهەگیەیە پارێزنۆ. یونسکۆ گرد ساڵێو بە دروشمێوە تایبەتە ملۆ پیرای ئی ڕۆیەو. ئیمساڵیچ بە دروشمەو ” پەروەردەی چن زوانی شەرت و پەیوازەن پەی سەرکەوتەی جە وانای و فێرکاری سەردەمیانەینە”.

بە پاو ڕاپۆرتوو یونسکۆی جە 6000 زوانێ کە تا ئارۆ مەنێنێ و کەم تا فرە پەنەشا منویسیۆ و قسێشا پەنە کریا، نیمەشا کەوتێنێ وەرو هەڕەشێ فوتیای. یۆ چا زوانا کە هەڕەشیش ئینا سەرەو، زوانی هەورامین. هەر بە پاو ئی ڕاپۆرتیە دوێ حەفتێ جارێو زوانێو فوتیۆ و دلێنە مشۆ. مەردەی ھەر زوانێو بێگومان بێبەش بیەی کۆمەڵگاو مرۆڤایەتین جە سەروەت و سامانی فەرھەنگی وێش کە بە ھەزاران ساڵێ ئی سەروەتشە نیان یۆوە.
پەی ئێمەی ھەورامی فۆتیای زوانەکەیما یانی ھەم بێ بەش بیەیما جە سەروەت و سامانی فەرھەنگیما، ھەم فۆتیای بەشێوی گەورە جە وێبیەی (ھویت) کۆمەڵایەتی و ئێتنۆلوژیما. نامێ 2474 زوانا ئینا دلێ ئەتلەسو(نەخشە) زواناو یونسکۆینە کە هەڕەشێ نەمەنەیشا ئینا سەرەو. هەرپاسە نامێ 230 زوانا دلێ ئی ئەتلەسینە هەنە کە جە ساڵەو 1950 یەو تا ئیسە بە تەمامی فوتیاینێ. 200 زوانێ جە یەرێ(3) نەوێ ویەردێنە دلێنە شیەنێ.
هەڕەشێ فوتیای سەرو 1700 زوانا فرە جدین. زیاتەر جە 600 زوانێ کەوتێنێ پەراوێزەو و هیچ هەرمانێوەشا پەنە نمەکەریۆ. زیاتەر جە نیمەو ئی 6000 زوانەیە، زوانو ئا کەمینانە کە کەمتەر جە 10000 قسەپەنەکەرێشا هەنێ. یونسکۆ هۆکارو ئی زوانفۆتیایە گێڵنۆوە پەی گەمەی ناسالمی سیاسی بە گەردی، و بە تایبەت پەی سیاسەتی چەوتی زوانی، کۆمەڵایەتی و فەرهەنگی دەسەڵاتە نادێمۆکراتیک و ناسەردەمیەکا.
داخەکێم یۆ چا دەسەڵاتە نادێمۆکراتیکا حکومەتو باشورو کوردستانین کە 32 ساڵێن سیاسەتێوی یەکجار ناداڎپەروەرانە و چەوتش وەرانوەرو زوانی هەورامیەو گێرتەن وەر و جە گردو ئێمکاناتو گەشەکەردەی بێبەشش کەردەن. مشیۆ دیسان ئەنگوسەو تاوانێ پەی ئا دەسەڵاتدارا درێژە کەرمێوەو ویرشا وزمێوە کە ئی سیاسەتە زوانکوشەو ئاڎیشا ملۆ چوارچێوەو تاوانەو لینگۆسایدی(زوان کوشی) و لینگۆسایدیچ تاوانیەنە دژ بە مرۆڤایەتی. ماڤی زوانی بەشێوی جیا نەکریان جە مافە فەرھەنگیەکاو جاڕنامەو گەردونی مافەکاو ئانزانی. مافێ ئانزانی سنور نمەشناسا و بەیۆوە گرێ دریاینێ و ھەمیشە و گرد یاگێەنە یاگێ ڕێزینێ و مشۆ بە ڕەسمی بشناسیا.
کەس پەیش نیەن ئی مافا تەقەیۆر کەرۆ چون مافێ ئانزانی چەنی ئانزانی وێش جە ئەڎای با و ھەتا یەک ئانزان مەنە بۆ، ئی مافایچە ھەنێ. جاڕنامەو گەردونی مافو ئانزانی جە بەشو مافە فەرھەنگیەکانە (مادەو ٢٦ و ٢٧ ) و ھەر پاسە جە ڕێکەوتنامە تەمامکەرەکاو ئی جاڕنامەینە (ڕێکەوتنامەی فەرھەنگی، کۆمەڵایەتی و ئابوری) جە مادەو ١٣ و ١٥ ینە ئی مافاشە دیاری کەردێنێ کە مافی زوانی بەشێوەن چی مافا. بە پاو ئی مافا مشۆ گرد ئانزانێو ئێمکانو ئانەیشە بۆ بە زوانێو کە پەنەش پەروەردە کریان و زاڵەن سەرشەرە، یانی زوانی ئەڎایی، پێوەنڎی بە دنیاو دەوروبەریشە کەرۆ، ھەر پا زوانیە جە دیاردەکا یاوۆنە، بوانۆ و بنویسۆ و ھەست و سوزو وێش بەروزۆ. ئەرکو گرد ئانزان و لایەنێوەن کە ئی مافا بە ئانزانی وەراوەریش ڕەوا وێنۆ، ڕێزشا وەنە گێرۆ، بە ڕەسمێشا بشناسۆ و بە پاو ئێمکاناپیش یاردیدەرو وەراوەرەکەیش بۆ پەی یاوای پی مافە ڕەوایاشە.
ئەگەر پێسە نەبۆ، ئیتر باس کەردەی جە ئانزانیەتی، دێمۆکراسیەت و بەرابەری و داڎپەوەری و…… بێ مانان. ھەر چن واڵە وبرای دڵسۆچی ھەورامانی ئی چن ساڵە خزمەتێو خاسشا کەردەن بە زوانەکیما و فرە کەلێنێشا پەڕێ کەردێنێوە کە دەسێشا وەشێ با، بەڵام بە بەئاورد چەنی زوانەکا دەوروبەری بارۆدۆخو زوانی ھەورامی بارودۆخێو مەینەتبارەن. ئی مەینەتیچە دەسکردەن و گێڵۆوە پەی سیاسەتی چەوتو و بێ خەمێ و پەشتەو گۆش وستەی ئا دەسەڵاتدارا کە فەرمانڕەوایی هەردوی بەشەکاو ‌هەورامانی کەرا. جوابو ئی سیاسەتوانە نالایق و کەمتەر خەم و مەینەت سازا شێعرە دیارەکێ سەعدی شیرازیەنە کە ماچۆ:

تو کز محنت دیگران بی غمی
نشاید کە نامت نهند آدمی

تۆ کە جە مەینەو کەسانێتەری بێخەمەنی
نمەشیۆ نامێ ئانزانیت پۆرە بنیا

موختار کەریمی- ئاڵمان
2023.02.20

Dengekan

دەنگەکان وەک رۆژنامەیەکی ئەلکترۆنی لەپێناوی فەراهەمکردنی سەکۆیەکی ئازاد بۆ دەنگە جیاوازەکان لە ١ی حوزەیرانی ٢٠٠٢ دەستی بەکارکردن کردووە لە شاری تۆرنتۆ. دەنگەکان بە رۆژنامەی خۆتان بزانن و لەرێی ناردنی بابەتەکانتانەوە بەرەو پێشی بەرن لەپێناوی بنیاتنانی کۆمەڵگەیەکی هۆشیار و ئازاد و یەکساندا.