جەنگی دوومی جیهان و کێشەی کورد.. ڕامی عزیز

هێزەکانی تورکیا لە شۆرشی سیێەمی (دێرسم)لە سالی ١٩٣٩ دامرکاندەوە،لە پاش مردنی مستەفا کەماڵ ئەتاتورک، عیسمەت ئینۆنۆ بەسەرۆک کۆماری تورکیا هەلبژێردرا.عیسمەت ئنیۆنۆ هولی هێورکردنەوەی بارودۆخی کوردستانی باکوڕیدا بەلێ نی چاکسازی بە کوردەکاندا بوو بۆ ئەوەی شۆرشەکان دابمرێنێتەوە.لەبەر هەلگیرسانی جەنگی دوویەمی جیهان لە ساڵی ١٩٣٩ . بێ لایەنی تورکیا لەم جەنگەدا،پەردەێکی رەشی و تاریک بۆ ماوی بیست سال دواتر بەسەر کوردا پۆشی ، بۆیە بارودۆخێکی تاریک رەشی بالی بەسەر کوردستانی باکوردا هەلکێشا ، کوردی باکور لە ژیانێکی تاریک رەشدا بەسەردەبرد.لە کوردستانی باشور و رۆژهەڵاتدا چەند بزوتنەوەێکی کوردی هوڵی رێک خستنەوەی ریزەکانیکوردستان دابوو بۆ ئەوەی پێداگری لەسەر مافەکانی گەلی کوردابکەن،لەسەر ئاستی ناوخۆ و نیودەوڵەتیدا.
پەیمانی شەعدئابا لە ٨ تەموزی ١٩٣٧ لەنێوان عێراق و تورکیا و ئیران و ئەفغانستاندا مۆرکرا،ئەم پەیمانە بەپلەی یەکەم بۆ لێدان بوو لە هەر بزونەوەێکی کوردی، بەدرێژای مێژوەی بە چاوێک رەگەزپەرەستی تەماشای کوردیان کردووە ئەم پەیمانە بۆ لەناوبردی گەڵی کورد بوویە بەڵام کورد ئەم فکرە رەگەز پەرستیە هەتا هەتا بۆ ئەم دەولەتانە لەناو گورناوە چونکە کورد هێج کاتێک بەم ولاتانە لەناوناچێت .
لەسالی ١٩٣٨ (کۆمەلەی برایان ) بە سەرۆکاتی شێخ لیتفی کوری شێخ مەحمود حفید سەریهەلداو بەئامانجی رزگارکردنی گەلی کورد و کوردستان بویە.هەر چەند سنوری چالاکیەکانی تەنها لە سلێمانی بوو کۆمەلەی دارکەر لە سالی ١٩٣٧ لە بەلام زۆری نە خایاند ناوەکەی گۆردرا بۆ (حیزبی هیوا )، حیزبی هیوا دژی فاشیزم و تێکۆشان و سەرکرداتی بزوتنەوەی رزگاریخوازی گەلی کوردی دەکرد.
لەدوای کۆتای هاتنی جەنگی دوویەمی جیهان لە سالی ١٩٤٥ پرنسێپێک نوێ هاتەکایاوە لە تورکیا ئەویش گۆرانکاری سیاسی بوو لە سیستەمی تاک حیزبی گۆرا بۆ سیستەمی فرەحیزبی لەدوای کۆتای هاتنی جەنگی یەکەمی جیهان چەند حیزبێکی سیاسی هاتنە کایاوە هۆکاری سەرهەلدانی فرە حیزبی لە تورکیا ئەوە پەیمانی ئتڵەنتیک ، دەولەتتێک نەبوو لە جیهان حاشا لە مافەکانی بکات و دان نەنێت بە ئازادییە گشتیەکان ، لە داوی سەرهەلدانی فرەحزبی لە وڵاتەکگرتوەکانی بەزەمانەتی دیموکرات و ئازادی گشتیەکان کۆمەلەی نەتەوە پەرستی تورک خاوەن بیڕوبۆچونە ئاینیەکان سەرەتا هەولیاندا حزبێکی ئۆپزیسیۆن لە تورکیادا دابمەزرێنن لە ١٨ تەموزی ساڵی ١٩٤٥ حوکومەتی رازی بوو بە دامەزراندنی (حیزبی ژیانەوەی نەتەوەی) ئەم حیزبە بانگەشەی دەکرد بۆ هەلبژاردنی راستەوخۆی سەرۆک کۆمار و سیستەمی بازرگانی راستەوخۆ و پەیروکردنی سیاسەت رۆژهەلاتیو دژایەتی کردنی گەلی کورد.
حیزبی دیموکراتی تورکیا لە کانوونی دووەمی سالی ١٩٥٤ لە ئەنکەرە دامەزرا هەر ئەم پارتە بۆ هۆی زەنگێک دەیان پارت سەرهەلبدەن ،چەند حیزبێک سەریان هەلدا:
١-حیزبی لادی تورکیا :لە ١٩ ئابی ١٩٤٦ دامەزرا ،کاروچالاکی سیاسیەکانی ئەم حیزبە لە ئەستەمبۆل بوو، بەلام زۆری نەخایاند دەرگای ئەم حیزبەیان داخیست .
٢- حیزبی سوسیالیستی تورک: بەل حیزبە زیاتر لە (٥) دامەزان، ئەم حیزبە لە ١٤ ئایاری سالی ١٩٤٦ دامەزارا . ئەم حیزبە بە پروپاگەندەکردن بۆ کۆمونیسی تۆمەتبات کرا لەسالی ١٩٥٤ دەرگای ئەم حیزبەش داخرا .
٣-پارتی شیوعی نهینی تورکیا :ئەم پارتە بە درێژەپێدەری ئەو سیوعییە تورکییە دادەنرێت کە لەسالی ١٩٢٢ دامەزرابوو کوردەکان رێژەێکی زۆریان ئەندام بوون لەم پارتەدا، هەر چەندە حیزبی گەل لە هەلبژاردنی سالی ١٩٤٦ پارتی گەل توانی سەرکەوتن بەدەست بێنین هەلبژاردنی ساڵی ١٩٥٠ پارتی گەلی کۆماری عیسمت ئینۆیۆ بەم سەر کەوتنە دیسان سیستەمی دیکتاتۆری تاک حیزبی لە تورکیا بۆ ماوەیێک سەری هەلدایەوە لەم ماوەیەدا ئازادی رۆژنامەگەری فەراهەمکرا بویە هۆی دەرکەوتنی چەند پارتێک ئۆپزیسیۆن هەروەها پارتی گەل کۆمار چەند یاسایک دەرکردبوو لەوانە نابێ بانگ بە عەرەبی بدرێت دەبێت بانگ بە تورکی بدرێت ، پارتی دیموکرات وەچەرخانێک سیاسی پێشکەوتوخوازی نەبوو، بەڵام گۆرانکاری تەواوی لە سیستەمی سیاسای تورکیادا کرد .
لە سالی ١٩٤٦ لەکاتی راگەیاندی کۆماری ماهاباد راگەیندرا ،دەستکەوتێک باش بوو بۆ کوردو گەلی کوردستان هەروەها خەونی کوردی وەدیهێنا بە درێژای خەبات و تێکۆشانی لە ماوەی سێ هەزار سالەی رابردوو. بەلام تەمەنی ئەم کۆمارە تەنها ١١ مانگ بوو لەدوای ١١ مانگ ئەم کۆمارە لە ناودەردرێت سەرکردەی کورد قازی محمد هەفالانی لە سێدارە دەدرێن، ناهامەتی جارێک تر بال بەسەر بزوتنەوە کوردی دەکێشێک ئەم نەهامەتیانە وا لە کورد کرد جارێکی تر پەنا بەرنە بەر چیاکانی و ئەشکەوتەکان لەم ساتەوە کورد هەناسەێک ساردی هەلدەمیژی بەهۆی برسیەتی و نەخۆشییەوە دەی نالاند ،لە سالی ١٩٤٦ پارتێکی سیاسی سەری هەڵدا بۆ تێکۆشان ئەم پاستە سیاسیە پارتی دیموکراتی کوردستان بوو ، سەرکردەی پاری دیموکراتی کوردستان ، مەلا مستەفا بارزانی هەڤالانی پەنایان بردە بۆ یەکەتی سۆفیەت بۆ زیاتر نکۆلیکردن لە پرسی کورد و کوردستان ،لە باکوری کوردستان کورد نەهامەتی بەسەیدا کێشابوو لە بەر ئەوەی تورکی فاشیست کوردی لە شوێنی خۆی راگواستیبووە بۆ شوێنەکانی تر هەندێک لە کوردەکان پەنایان بەردووە بەر چیاکان و هەندێک گواسترابونەوە بۆ بۆ ئەستەمبۆلی ، لە رۆژئاوای ئەنادۆل ژیانیان بەسەر دەبرد. بەمەش بەهۆی شەر و جەنگەوە ناوچە کوردیەکان تا ماوەێک هەر بە چۆلی مانەوە .پارتی دیموکراتی تورکیا داوای لە لایەنە تورکیا کرد کە کوردەکان نیشتەجێ شوێنەکانی نیشەجیان بکەن لە سالی ١٩٤٨ ، ئەم پارتە تورکیای ناچار کرد کوردەکان لە زستانی ١٩٤٨ کوردەکان بگەرێنتەوە شوێنەکانی خۆیان.

Dengekan

دەنگەکان وەک رۆژنامەیەکی ئەلکترۆنی لەپێناوی فەراهەمکردنی سەکۆیەکی ئازاد بۆ دەنگە جیاوازەکان لە ١ی حوزەیرانی ٢٠٠٢ دەستی بەکارکردن کردووە لە شاری تۆرنتۆ. دەنگەکان بە رۆژنامەی خۆتان بزانن و لەرێی ناردنی بابەتەکانتانەوە بەرەو پێشی بەرن لەپێناوی بنیاتنانی کۆمەڵگەیەکی هۆشیار و ئازاد و یەکساندا.