کودەتای عوسمانیەکان ساڵی ۱۹۰٨ وگۆڕانکاریەکان.. دیلمان لەزگین خانۆ*

لە ٢٣ی تەمموزی ١٩٠٨دا عوسمانێکان کودەتایەکیان بەرپاکرد، بەمەش سولتان عەبدولحەمید ناچار بوو، دووبارە کارکردن بە دەستوری سالی ١٨٧٦ رابگەێنێت. ئەنجوومەنی نوێنەران سەر لە نوێ کۆبووەوە لە ئەنجامی بزوتنەوەی بەرهەلستەکارەکەی ١٣ی نیسانی ١٩٠٩دا، کە لە مێژووی عوسمانیدا بە ئاشووبی هەڵگەرانەوە دەناسرێت. لە ٢٧ی نیسانی هەمان ساڵدا، ئەنجومەنی نوێنەران دانیشتنێکی سازکرد و بڕیاری دا سولتان عەبدولحەمید بە تاوانی هاندانی بزووتنەوەی بەرهەلستکار لەسەر کار لاببات و محمد رەشادی برای بە ناوی سولتان محمدی پێنچەم ١٩٠٩_١٩١٨لە شوێنی دانا، دەرئەنجامی ئەم گۆرانکارییە، شەپۆلێکی خۆشی و شادی باڵی بەسەر سەرتاپای دەوڵەتی عوسمانیدا کێشا بەو هیوایەی کە سەردەمێکی تازە دەست پێ بکات و دروشمەکانی ئیتحادییەکان بەرجەستە ببێت لە ئازادی و دادپەروەری و یەکسانی، بەلام ئەوەندەی نەبرد ئیتحادییەکان سیاسەتی تورکاندن و بەرزراگرتنی کە لە نێوان دەوڵەتی عوسمانیدا بوون،لە بەرامبەر ئەو سیاسەتە سەرکوتکەرەدا پەنایان برد بەر دامەزراندی حیزبی بەرهەلستکار و دیارترینیان حزبی پەیرەو پرۆگرامی سیاسی خۆی بڵاو کردەوە کە بریتی بوو لە فراوان کردنی دەسەڵاتی جیاکردنەوەی پۆستەکانی، بیچگە لە مەسەلەکانی بەرگری دەرەکی یان سودی هەوبەشی نەبێ،لە نێوان ویلایەتەکانی لەگەل مانەوەی هەوبەندی عوسمانی بەمەرجی سەربەخۆیی کاریگەری لەسەر بناخەی سیستەمی ناسەنترال بە ویلایەتەکانی بردی.شکست هینانی عوسمانییەکان لەبەرەم پەلاماری ئیتاڵیادا بۆ لیبیا لەجسالی ١٩١١دا بووە هۆی زیادبوونی بەرهەلستی لە پەرلەمانی و پەرەسەندی ململانی لە نێوان ئیتحادی و ئیئتیلانیەکان ،ناچار ئیتحادییەکان فەرمانی سولتانیام دەرچوواند بە هەلوەشاندنەوی ئەنجوومەنی نوێنەران لە ١٨ی کانوونی دووەمی ساڵی ١٩١٢بە مەرجێ لە ماوەی سێ مانگدا لە رێکەوتی هەلوەشاندنەوی ئەنجومەنەکە هەلبژاردن بکری و ئەنجوومەنی تازەی نوێنەران کۆببیتەوە ئەو هەلبژرادنەی لە کۆتایی مانگی کانوونی دووەمی سالی ١٩١٢ئەنجامدرا لەگەل ئەوەی پێشووی جودابوو،چونکە ململانی لە نێوان کۆمەلای ئیتحاد و تەرەقی و حیزبی ئازادی و ئیئتلافی لەو پەری توندی دابوو،هەرچەندە ئیتحادییەکان توانیان زۆرینەی پەرلەمان بۆ خۆیان دابین بکەن،بەڵام ئەوەی نەبرد رووبەرووی گرفتی ئالۆز بوونەوە،کۆمەلەی سەربازی کە لە ئایاری ١٩١٢دامەزرا بوو بەناوی ئەفسەرانی رزگاری (خلاص کار ضابطان)رۆلیکی گەورەیان لەبەرپاکردنی ئەو گرفتانەدا هەبوو.
زۆربەی ئەو ئەفسەرانەی لە ئەلبانییەکان بوون،یاخی بوونی خۆیان لە رۆم ئیلی راگەیاند و بەرهەلستیەکانی بریتی بوو لەوەی حوکمەتی شەرعی نییە هەروەها نارەزا بوون بەو ئەنجومەنە تازەی نوێنەران کە زۆربەی ئەندامەکان سەر بە کۆمەلای ئیتحادو تەریقی بوون،بۆیە داوای هەلبژاردنی ئازادییان دەکرد ،داواشیان کرد کە سوپا دەست نەخاتە سیاسەتەوە فەرمانیشیان دایە مەحمود شەوکەت پاشای وەزیری جەنگ لە وازی لە پۆستەکەی بهێنی ئەویش بە پیر داواکاریەکانەوە هات لە٢١ی تەمموزی ساڵی ١٩١٢بەمشیوەیە وەزارەتێکی تازەی ئیئتیلافی سەرۆکاتی ئەحمد موختار پاشا ئینجا کەمال پاشا لەدوای ئەو پێك هات و ئەنجومەنی نوێنەرانیش هەڵوەشایەوە حوکمەتی تازەش رایگەیاند کە سوور دەبێ لەسەر جێبەجێ کردنی پرانسیپی ناسەنترال .وەزرەتەکی ئەفسەرانی رزگارکەر نەیتوانی پرۆگرامەکەی جێ بەجێ بکات وئیتحادییەکان بە دووەم کودەتای سەربازییانی لە ٢٣ی کانونی دووەمی ١٩١٣بە سەرۆکاتی ئەنوەر پاشا توانیان بیرۆخێنێن لەو ریکەوتەوە ئیتحادییەکان بەردەوام بوون لە حوکم تا کۆتای شەری یەکەمی جیهانی ئەویش بەو سێ دروشمەی کە پەیمانیان دابوو: (سەنترالیەت،تۆرانیەت،تورکاندن)تۆرانیەتیش لەسەر بنچینەی بەرز راگرتنی نەتەوەی تورك و خزمەیەتی تورکیا عوسمانی لەگەل برای تۆرانیەکانیان لە ئاسیای ناوەراست دامەزرابوون.
بزوتنەوەی تۆرانیەتیش پشتی بە سیاسەتی تورکاندن دەبەست، هەردوو سیاسەتی تەتریك و بزووتنەوەی تۆرانی فەیلەسوفی خۆیان هەبوو لەوانە یوسف ئاق جورە ئۆغلی، یەکێک لەو بیرورایانەی ئەو لەو رووەوە ئەوەبوو ئەوانی تەنها بە ئایین بە تورکەوە بەستاوەتەوە، نەك بە رەگ و ریشەی ئەوانەی تا پلەیەکی دیاریکراو لەگەل تورکدا تێکەل بوونە، کە بە ئاسانی دەتوانرێ لە ناو کۆمەلگەی تورکدا بتوێنێتەوە، بەڵام ئەوانە هەستی نەتەوەییان لا پەیدا نەبوو، دەتوانری بتورکێندریت. ئیتحادییەکان هەلبژاردنێ تازەیان بۆ ئەنجوومەنی نوێنەران سازکرد،ئەنجامەکەشی لە ٤ی کانوونی دووەمی ١٩١٤راگەیێنرا،ئیتحادییەکان شێوازی هەمووجۆری کوشاریان گرتەبەر تاکو هەڵبژاردنەکە لە بەرژەوەندی ئەوان تەواو ببێت بەلام دەنگوباسی شەری یەکەمی جیهان بەسەر هەولەکانی ئەنجومەنی نوینەراندا زاڵ بوو،سولتان محەمەدی پینجەم فەرمانێکی سوڵتان لە ئابی ١٩١٤دەرکرد بە یەك خستنی ئەنجوومەنەکە لەسەر باردۆخگ شەر.ئیتحادییەکان سیاسەتی سەنترالیان پیادە کرد کە بووە مایەی بێزاری نەتەوەکانی دیکە لەسەرتاسەری دەوڵەتدا،ئەمەش رەنگدانەوەی هەبوو لە پەرچەکرداری نەتەوەیێ،بۆیە ئیتحادییەکان بۆ سەپاندنی سیاسەتەکانیان پەنایان بۆ تیرۆر برد،هەروەها هەموو کۆمەڵە نەتەوەییەکانیان ،کە بە ئاشکرا کاریان دەکرد ،هەڵوەشاندنەوەو بە توندیش چاودێری چالاکییەکانان دەکرد.

*قوتابی لە زانکۆی سۆران

Dengekan

دەنگەکان وەک رۆژنامەیەکی ئەلکترۆنی لەپێناوی فەراهەمکردنی سەکۆیەکی ئازاد بۆ دەنگە جیاوازەکان لە ١ی حوزەیرانی ٢٠٠٢ دەستی بەکارکردن کردووە لە شاری تۆرنتۆ. دەنگەکان بە رۆژنامەی خۆتان بزانن و لەرێی ناردنی بابەتەکانتانەوە بەرەو پێشی بەرن لەپێناوی بنیاتنانی کۆمەڵگەیەکی هۆشیار و ئازاد و یەکساندا.