سیاسەتی بەتورک کردن لەسەردەمی مستەفا کەمال 1923_1939.. سەمیان مەڕوان عبدالقادر
لەم وتارەدا دەمانەوێت باس لە سیاسەتی بەتورک کردن بکەین لەسەردەمی مستەفا کەمال دا وەرگرینگی زیاتر بدەین بە وەی کە مستەفا کەمال دەیوست کۆمارێکی تورکی ڕابگەینێت دەستی دایە هەلوەشانەوەی ئیسلام کەمالیەکان هەموو جۆرە چالاکی و دیاردەی ئیسلامی قەدەغە کرد دەستیان کرد بە داخستنی هەموو دامو دەزگا سیاسیە ڕۆشەنبیریەکانی کوردی و داخستنی ڕۆژنامەکان کەزۆر بەیان لە ئستەمبول بوون جلوبەرگی و زمانی کوردیان قەدەغە کرد بۆیەکەم جار لەمێژووی کورد ڕووبەروی پاکتاوی ڕەگەزی و جینۆسایدی بونەوە ، مستەفا کەمال کە یەکەم سەرۆکی کۆماری تورکیا بوو لە9_9_1923سەربەخۆی تورکیای ڕاگەیاند کە بۆماوەی پازدە ساڵ لەدەسەلات مایەوە کە لەو ماوەیەدا پەیوەندی لەگەڵ ولاتی ئیسلامی پچڕاند و ولتەکەی گۆڕی لەئیسلامیەت گۆڕی بۆ عەلمانیەت کە مزگەوتی سولتان حەمیدی و سەرجەم مزگەوتەکانی تری داخست وە زمانی عربی قەدەغە کرد واتا مستەفا کەمال باوەڕی بە ئیسلام نەبوو وەسیەتی کرد ئەگەر مرد نوێژی لەسەر نەکەن ، دوای ئەوەی پەیمان نامەی لۆزان لە23تەموزی 1923 مۆرکرا بۆ سەرکەوتنی مستەفا کەمال کەتوانی دەست بەسەر ئەوناوچانە دابگرێت کە لەپەیمانامەی نیشتیمانی1920ئاماژەی پێکرابووچونکە لۆزان سەردەستەی هەموو ئەوزنجیرە پەیمانانە بوو کە سیمای هەرێمایەتی توریکیای جێگیر کرت دوای ئەوەی کە مستەفا کەمال دەسەلاتی جێگیر بوو لەتورکیا هەلسا بە ئەنجامدانی چەند کارێک کە ناوی لێنابوو چاکسازی بەلام ئەم پڕۆسەیە بریتی بوو بەعەلمانی کردن و ڕۆژئاوای کردنی تورکیا ،چونکە مستەفا کەمال دەیویست لەڕێگەی پڕۆسەی چاکسازیەوە تورکا بکات بە دەولەتێکی هاچەرخ کە هەلسا بەقەدەغکردنی تەرەقەتی سۆفیگەەری و یەکسانی لەنێوان ژنو پیاودا هەلسا بەقەدەغەکردنی ئازادی ئافرەت لەبەژداری کردنی لەکارو باری سیاسی جگە لەمانەش چاپکردنی پەرتوکو بانگدانی بەزمانی قەدەغە کرد زمانی تورکی کردە زمانی فەرمی دەولەت بەلام ئەمکارانەی مستەفا کەمال سەرکەوتو نەبوو بەتایبەتی لەوشوێنانەی کە دورە دەست بوون لەتورکیا بەشێکیشیان لەدوای مردنی مستەفا کەمال هەلوەشێندرانەوە چونکە کەمالیەکان بەزۆری ئەم مەرجانەیان بەزۆری بەسەر خەلکی تورکیا سەپاندبوو هەربۆیە سەرچاوە مێژویەکان ڕەخنەی توند ئاڕاستەی سیاسیەتی بەتورک کردن و پڕۆسەی چاکسازی لەتورکیا.یکێکیتر لەکارە گرینگەکانی مستەفا کەمال 2ئاداری 1924دا بڕیاری دا بەهەلوەشاندنەوەی وەزارەتی ئەوقافو گۆاستنەوەی داهاتەکەی بۆ گەنجینەی گشتی بۆ ئەوەی لەبواری پارەدار کردنی سیاسەتی دەولەت سودی لێوەر بگیرێت بەپێ ی مادەی163کەباس لەقەدەغە کردنی بەکارهێنانی ئایندەکات بۆکاروباری سیاسی کەدواتر لەپەیمانامەی لۆزاندا چوار مەرجیان دانا بۆ سەربەخۆی تورکیا کەبیرتی بوون لە هەلوەشاندنەوەی خەلافەتی ئیسلامی و ڕاگەیاندنی عەلمانیەت لە تورکیا و دەرکردنی خەلافەتی عوسمانی بۆدەرەوەی وەلات هەروەها دەستگرتن بەسەر مولکو سامانی دەولەتی عوسمانی دواتر هاوپەیمانان بڕیاریان دا بڕیاریان دا بەچۆلکردن ناوچەگەورەکان و ئەستەمبول و تورکیا دەست بەرداری مافەکانی خۆیان بوون لەوناوچانەدا ،تورکەکان پاش ئەوەی بەشێکی زۆری ئەونەخشانەی کەکێشابویان بۆ چەسپاندنی دەسەلاتی خۆیان هێنانەدی ئامانجەکانی دوای ئەوەی کەکاریان بەکورد نەما کەوتنە دژایەتی کردنیان پاشگەزبونەوە لەوبەلێنانەی کە پێیان دابوون کەهەموو ڕێخراوەکانی کوردیان هەلوەشاندەوە وەڕۆژناماو گۆڤاری کوردیان قەدەغە کرد وەتانکە ڕێگا کەکوردەکان بیگەرنە بەر وازهێنانە لەزمانی باوباپیریان ڕازیببن بەوەی بەڕەگەزی تورکی هەژماربکرێن بۆ ئەوەی جارێکی تر نەتوانن داوای مافی خۆیان بکەن ئەوسیاسەتی ویاسایاینەی مستەفا کەمال دەریکردبوون لێرەدا ئاماژە بەچەند هۆکارێک دەکەین کەبریتی بوو لە 1.بەپێی ئەویاسایەی حوکمەتی تورکیا دەربارەی کەمەنەتەوایەکان دەری کردبوو حوکمەت نەخشەی کێشابوو کە کوردەکان لەناوچەکانی ڕۆژهەلات بەکۆمەل بگوازرێنەوە بۆ ناوچەکانی ئەنادۆل وەتورک بهێندرێتە شوێنیان.
2.هەلوەشانەوی خەلافەت بوەهۆی تێکدانیشیرازەی تورک و کورد کەپێکەوەیان گرێدرابوون.
3.قەدەغەکردنی بەکارهێنانی زمانی کوردی ناچارکردنی کورد کەلەسەرجەم دامودەزگاکانی بەتورکی قسەبکەن ئەمەش هەڕەشە بوو بۆسەر نەتەوەی کورد بەتایبەت داخستنی قوتابخانە ئاینیەکان کەتەها شوێنێک بوو کوردەکان دەیان توانی بەزمانی خۆیان تێیدا بخوێنن وەگۆڕنی ناوی سەرجەم شوێنەکان کەکوردی تێدا نشتەجێ ببون وەسەرجەم فەرمانبەرەکان کەدادەمەزران تورک بوون و هەلدەستان بەدورخستنەوەی فەرمانبەرە کوردەکان بۆشوێنە دورەکان.
4.هەموو ئەوباجو سەرانەی لەدانوشتوانی ناوچەکوردیەکان وەردەگیرا هیچ سودێکی بۆ ئەوان نەبوو چونکە لەدگاکاندا بەبێ وەرگرتنی بەرتیل کاری نەدەکرد بۆ هەلبژاردنی وەلی ویلاتیەکان حوکمەت تەنها ڕێگەی بەوانەدەدات هەلبژیردرێن کەتورک بون
5.سیاسەتی حوکمەتی تورکیا بۆتێکدانی هاندانی حەشیرەتەکانی کوردبوو بۆ ئەوەی بەگشت یەک دابچنەوە و دژایەتی یەکتری بکەن هێرش بردنو دەست درێژی کردنی سەربازانی تورک بۆسەر ناوچە کوردیەکان وە ئەو کوردانەی کە دەکرانە سەرباز بەوپەڕی توندوتیژی مامەلەیان لەگەل دەکرا و سوکایەتیان پێدەکرا وە قورسترین ئەرکیان پێ دەست پیردرا هەموسەروتو سامانەکانیش بۆ تورک بوون و کورد لێی بێبەش بوون ، کەواتەمستەفا کەمال کە کارزمایەکی بەناوبانگی تورکی بوو توانی گۆڕانیکاری سایسی گرینگ لەتورک بەئەنجام بگەینێت بۆیە تورکیا لەسەردەمی مستافا کەمال تەواوی چینو توێژەکانی کرانە زمانی تورکی زمانی عەربی قەدەغەکران و سزاش بۆ ئەو کەسانە دانرا کەپەیرەوی لەزمانەکانی تر دەکەن.
سەمیان مەڕوان عبدالقادر
Dengekan
دەنگەکان وەک رۆژنامەیەکی ئەلکترۆنی لەپێناوی فەراهەمکردنی سەکۆیەکی ئازاد بۆ دەنگە جیاوازەکان لە ١ی حوزەیرانی ٢٠٠٢ دەستی بەکارکردن کردووە لە شاری تۆرنتۆ. دەنگەکان بە رۆژنامەی خۆتان بزانن و لەرێی ناردنی بابەتەکانتانەوە بەرەو پێشی بەرن لەپێناوی بنیاتنانی کۆمەڵگەیەکی هۆشیار و ئازاد و یەکساندا.
