چیڕۆك نەناسەكان لە چیڕۆك دەدوێن.. سەدیق سەعید ڕواندزی

بە هۆی دنیای تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانەوە و هەبوونی دەیەها مینبەری گوتن و نووسین، جۆرە فەزایەكی كراوە لە بەردەم هەموواندا هاتۆتە ئاراوە، كە بنووسن و سەرنج و ئایدیاكانیان تێدا بخەنە ڕوو. ئەم فەزا كراوەیە، جۆرە گوتارێكی بەرهەم هێناوە، كە بنەماكانی لە چی گوتن دایە، نەك چۆن گوتن، بەو مانایەی هەموومان دەنووسین و شتێك دەڵێین، بە بێ ئەوەی پێویست و گرنگ بێت، لە ڕووی مەعریفی و ڕۆشنبیرییەوە، یاخود ئیزافەیەك بخاتە سەر گوتاری ڕۆشنبیری كوردییەوە. ئەم بێ بایەخكردنەی نووسین، وەك كایەیەكی گرنگی مەعریفی، هیچ جۆرە شكۆیەك و بەهایەكی بۆ دنیای نووسین نەهێشتۆتەوە. لەو سۆنگەیەشەوە ڕۆژانە ئێم بەر سەدەها بە ناو نووسین و وتار دەكەوین، كە بێ قووڵایی و بێ ناوەڕۆك و هەڵگری هیچ ڕەهەندێكی ڕۆشنبیری نین. لە كاتێكدا نووسین، یەكێكە لە كردە هەرە قوڕس و ئالۆز و هزرییەكان. بۆیە هیچ كاتێك نابێ ئەو فەزا كراوەیە، لە پەراوێزی بە ناو هەبوونی ئازادی دەربڕینەوە دڵخۆشمان بكات، بەوەی كە هەموو شتێك دەنووسرێت، بەڵكو لەوە گرنگتر هەڵوەستەكردنە لە ئاست ئەوەی دەنووسرێت، چونكە هەموو نووسینێك كە بڵاو دەبێتەوە، دەرەنجام خوێنەر لە خوێنەوە و هەڵسەنگاندنیدا، دەبێتە پێوەر و ئەوە دواجار بەهایەك بەو نووسینە دەدات، بەوەی كە چەند پێویستە و ماهیەتی لە چۆن گوتن دایە یان چی گوتن. ئەگەر گوزەرێكی خێرا، بە ناو ئەو دنیا ئاڵۆز و شێواوەی نووسینی كوردی بكەین، ڕۆژانە بەر دەیەها نووسینی كرچ و كاڵ و بێ ناوەڕۆك و لەشكرێك قەڵەم بەدەست دەكەوین، كە هەر تەنها مەبەستیانە شتێك بنووسن، نەك ئەوەی چی دەنووسن. بۆ نموونە: هەیانە، چەند دەردەڵێك بە ناو شیعر بڵاو دەكاتەوە، كەچی لە شكرێك قەڵەم بەدەست، دەكەونە شانامە و ستایشی شیعرەكانی دەكەن، لە كاتێكدا نە زمان، نە وێنەی شیعری، نە شیعریەت و جوانی لە شیعرەكانی ئەو بە ناو شاعیرە نییە، جگە لە قسە ڕێزكردنێك. بڕوام وایە، ئەو خۆشی ڕەنگە پێ شاعیر نەبێت، وەك ئەوەی شاعیرێكی سادەنووس لە بەرنامەیەكدا دەیگووت ( حەزی نەدەكرد ببێتە نووسەر) ئەمە وەك ئەوە وایە، كەسێك بە زۆر ناچار بكرێت كارێك بكات، بێ ئەوەی بەهرە و تواناو ئارەزووی كارەكەی هەبێت. سەیر لەوە دایە، ئەم شاعیرە كەخۆی پێ شاعیر نییە، هەزاران كەس وەك شاعیری داهێنەر و جیاوازنووس و بە توانا دەیناسێنن. هەیانە گەشت و سەردانی خۆی و بردارەكانی و ڕابواردن و مانەوەیان لە سەماخانە و مەیخانەكان دەكاتە ڕۆمان، بێ ئەوەی لە پەیامی گەورە و پیرۆزی ڕۆمان گەیشتبێت، كەسانێكیش لە سۆنگەی دەسكەوت و بەرژەوەندی، یان هاوڕێیەتی، بێ ئەوەی هیچ شارەزایەكیان لە دنیای ڕۆمان هەبێت، دێن كتێبی زلی لە سەر دەنووسن و ئەوەندی تر هانی دەدەن، لەو گاڵتەجاڕییەی بە ناوی ڕۆمان دەستی داوەتێ، بەردەوام بێت! ئەمانە و دەیان و سەدان نموونەی تر، كە ئێمە ڕۆژانە بەریان دەكەوین. ئەم دۆخە لە غیابی ڕەخنەی جدی و شڕۆڤەییەوە بەردەوام بوونی هەیە، بە تایبەتیش كە نووسەر و خوێنەری بیركەرەوە و بە سەلیقە زۆر كەم بۆتەوە، كە حەوسەڵەی ئەوەی هەبێت ئیستێك لە ئاست ئەو هەموو بە ناو نووسینانە بكات. بێگومان هەر وشەیەك كە دەینووسین بەرپرسیاریەتیەكی گەورەی فەرهەنگی و ڕۆشنبیرییە، نووسین دەبێ پەیام و مەبەستێكی هەبێت و شوێنێك لە هزر و دیدی خوێنەران بگرێت، نەك تەنها ڕەشكردنەوەی لاپەڕەكان بێت. نووسەر كاتێ باس و بابەتێك لە نووسینەكەی دەخاتە ڕوو، باسی دەكات، دەبێ لە چاوەڕوانی ئەوەش دابێت خوێنەرانێك هەبن، لە پەراوێزی خوێنەوەی ئەو نووسینەی، پرسیاریان لادروست بێت و گومان بكەن لەوەی نووسەر دەیەوێت چی بڵێت؟ لەو ڕۆژانەی ڕابردوودا، وتارێكی (ڕۆژگار خالید) ناوێكم خوێندەوە، كە لە ماڵپەڕی دەنگەكان بڵاوكرابووەوە، كە یەكێكە لە ماڵپەڕە ئەدەبییە هەرە پڕ خوێنەرەكان. ئەم برادەرە لە پەراوێزی ڕانانی بۆ كۆمەڵە چیڕۆكێك، لە بارەی چیڕۆكەوە نووسیویەتی:_( سەرەتا دەمەوێ ئاماژە بەوە بدەم كە هەزاران ساڵە چیڕۆك هەیە) لێرەوە كارەساتەكانی دنیای بێ ڕەخنەیی دەردەكەوێت، كاتێ نووسەرێكی گەنج لە كورتە وتارێكدا باس لەوە دەكات كە هەزاران ساڵە چیڕۆك هەیە، بێ ئەوەی شارەزایەكی ئەوتۆی لەو بارەوە هەبێت. چیڕۆك بە مانا هونەریی و ئەدەبییەكەی، هەمووی دووسەدەیەكە لە ئەوروپا بە مانا هونەرییەكەی سەریهەڵداوە، لە ئەدەبی كوردیشدا، مێژووەكەی لە هەفتا ساڵێك تێناپەڕێت، ئیدی نازانم چۆن هەزاران ساڵە چیڕۆك هەیە؟! ئەم بنووسە، تۆ بڵێیی داستان و حیكایەت و چیڕۆكی فۆڵكلۆری و میللی، بە چیڕۆك تێنەگەیشتبێت؟ ئایا ئەمانە كە هەزان ساڵە، وەك ئەدەبی سەر زارەكی ماونەتەوە و لە فەرهەنگی هەموو گەل و نەتەوەیەكیشدا هەن و دەماو دەم، نەوە بۆنەوە، ماونەتەوە چیڕۆكن؟ تا ئێستا هیچ كام لە لێكۆڵەر و چیڕۆكنووسەكانی دنیاش، ئەوەیان گوتووە كە هەزاران ساڵە چیڕۆك هەیە؟ ئەمە لە ناشارەزایی بەو لاوە هیچی ترە؟ نووسەرێك كە سەرەتایترین زانیاریی لە بارەی بابەتێكەوە نەبێت، چۆن ڕێگە بە خۆی دەدات لە بارەی ئەو بابەتەوە بنووسێت و سەدان خوێنەری سادە و ساویلكە، كە ڕەنگە مەبەستیان بێت شتێك لە بارەی چیڕۆكەوە بزانن، بە هەڵە داببات. چیڕۆك، لە ئەدەبیاتی هەموو گەلاندا، ژانرێكی هونەری نوێیە و جیاوازە لەگەڵ چیڕۆكی میللی و فۆلكلۆری، كە هەڵگڕی دوو ناو و شوناسی جیان. چیڕۆكی میللی و حیكایەتی فۆلكلۆری و داستانی مێژوویی لە شێوەی گێڕانەوە، هەزاران ساڵە هەن، ئەمانە جیان لەگەڵ چیڕۆك بەمانا هونەریی و مێژوویی و ئستاتیكیەكەی. ئەم وردەكاریانە لە نووسیندا، دەبێ بە وردییەوە لە بەرچاو بگیرێن و لە بەرانبەر هەر وشە و دەستەواژەیەكدا، نووسەر خۆی بە بەرپرسیار بزانێت، چونكە دواجار ئەوەی بڵاودەكرێتەوە، دەبێتە تێكست و بەشێك لە ئەرشیفی نووسراو. دەشێ خوێنەرانێك هەبن، بە وردی بیخوێننەوە، هەڵوەستە بكەن. فەزای كراوەی ئازادی نووسین لە ماڵپەڕ و تۆڕە كۆمەڵایەتییەكاندا، بۆ ئەوە نییە هەموو شتێك بێ سانسۆر و هەڵسەنگاندن و شڕۆڤەكردن، بنووسرێت و بڵاو بكرێتەوە، وەك ئەوەی لە دنیای ڕۆشنبیری ئێمەدا هەیە، چونكە ئەوانیش دەخوێنرێنەوە، خوێنەرانێك هەن، هەڵوەستە دەكەن و پرسیاریان لا دروست دەبێت، بەوەی چی نووسراوە و چی دەنووسرێت؟

*ئەم بابەتە لەڕۆژنامەی هەولێر ژمارە (4026) ڕۆژی 27/2/2024 بڵاوكراوەتەوە.

Sadiq Said Rwandze

سەدیق سەعید ڕواندزی، لە ساڵی 1972 لە شارۆچکەی ڕواندز لە دایکبووە. خوێندنی سەرەتایی و دواناوەندی هەر لەو شارە و ساڵی 1993 _1994، بەشی کوردی _ پەیمانگای مەڵبەندی مامۆستایانی لە هەولێر تەواو کردووە. هەر لە ڕواندز دەژیت و خولیایەکی گەورەی بۆ کتێب و خوێندنەوە هەیە و زۆرجاریش وەک خوێنەرێک سەرنجەکانی لە بارەی پرس و بابەتە ئەدەبی و ڕۆشنبیرییەکان و کتێب و تێکست دەخاتە ڕوو.