خەیام و چوارینە ساختەکان.. ئەحمەد هەولێری

خەیام ئەگەرچی شاعیرێک و فەیلەسوف و زانایەکی سەردەمی خۆیبووە، بەڵام ناوبانگی ئەو وەک شاعیرێک زۆر دوای مەرگی و بە دیاریکراوی لە سەدەی ڕابردووەوە لە نیشابووری شارەکەی خۆی و ئێرانەوە نا، بەڵکو لە ئەوروپا تەقییەوە، ئەویش دوای پاچڤەکردنەکەی ڤیتزجیراڵد، کە ناوبانگی خەیامی بە هەموو ئەوروپادا پرژاند و بەدوایدا ناوەندی عومەری خەیام لە ساڵی ١٨٩٢ لە ئینگلتەرا کرایەوە و لە ساڵی ١٩٠٠یش لە ئەمریکا ناوەندێکی ئەدەبی بەناوی ئەوەوە کرایەوە.

ئەشێ هۆکاری سەرەکی ئەوەی کە ناوبانگی عومەری خەیام لە ڕۆژهەڵاتی لانکەی شارستانیەت و شیعر و ئاینەکاندا کەمتر بزووتبێت بەراورد بە ئەوروپای سەدەی ڕابردوو، بۆ ئەوە بگەڕێتەوە کە لە سەروەختی خۆیدا و لەنێو کەشی ئاینی نەسازی سەلجوقیەکان، مەغۆلەکان، عەباسی، سەفەوی، بوەیهییەکان، عوسمانییەکاندا، بواری ئەوەی نەدابێت کە شیعر و ئەنگێزە سۆفی و عیرفانییەکانی خەیام وەک پێویست بڵاوببنەوە و هەمیشە و لە هەر جێیەکدا ڕووبەڕووی سانسۆری شەریعەت و دەقەکان بووبێتەوە، هەر بۆیشە ئەم چوارینانە دوای مردنی خەیام و لە سەردەمی مەغۆلەکاندا بۆ یەکەمجار ٨ چوارینەی لێ بڵاودەبێتەوە، وەکو تر لەنێو کۆڕی دۆست و مورید و هاوەڵانیدا ئەم چوارینانە باسدەکرا.

بەڵام بۆچوونێکی تر کە بڕێکی بەرچاو ڕاستی تێدایە، باس لەوە دەکات کە لە ڕۆژهەڵاتدا ناوبانگەکەی خەیام کەمتر لە ڕوانگەی چوارینەکانییەوەیە بەڵکو وەک زانا و بیرمەندێک زیاتر ناسراوە. چونکە ناتوانرێ خاوەنداریەتی ئەو چوارینانە بۆ خەیام پشتڕاستکرێتەوە، سۆفی و شەیدا و بەدمەستگەلێکی زۆر لە سەروەختی خۆیدا لەسەر شێواز و کێشی چوارینەکانی خەیام زۆر چوارینەیان سازکردووە و بەناوی ئەوەوە بڵاویان کردووەتەوە. بە جۆڕێ کە زۆر لەو چوارینانە لە ڕووی ناوەڕۆک و ماناوە دژ بەیەکن و زۆر ئەستەمە چوارینە ڕەسەنەکان لە چوارینە ئاوەکی و ساختەکان جیا بکەینەوە. بۆیە لەو بارەیەوە سادق هیدایەت دەڵێ ئەو چوارینانەی بەناوی خەیامەوە بڵاوکراونەتەوە هێندە لێکدژیان تێدایە لە ڕووی ناوەڕۆکەوە، کە ئەگەر بێتوو مرۆڤێک سەد ساڵ بژی و ڕۆژی دوو جار بڕواکانی سەرلەبەر بگۆڕێ هێشتا ناکاتە ئەو هەموو ناکۆکی و دۆخە لێکدژانەی لەو چوارینانەدا هەن.

ڕۆژهەڵاتناس نیکلسۆن دەڵێت: ئەگەر خەیام زیندوو بێتەوە، ئەوا دۆشدادەمێنێ لە ناسینەوەی چوارینەکانی خۆی لەنێو خەرمانی ئەو هەموو چوارینە ئاوەکی و ساختانەی دراونەتە پاڵی.
فروغ و غەنیش کە دوو لێکۆڵەری ئەدەبی-مێژوویی ئێرانن، دوای لێکۆڵینەوە و بەدواداچوونێکی چڕ کە چەند ساڵی خەیاندووە لەسەر چوارینەکانی خەیام دەڵێن: ئەو چوارینانەی کەوا ئێمە هەڵمان بژاردوون وەک چوارینەی ڕەسەنی خەیام. لەسەر بنەمای خەمڵاندن و سەلیقەمان بووە بۆ پەیڤەکانی حەکیمی نیشابوور نەک لە ڕوانگەی بەڵگەوە! چونکە ناگونجێ مرۆڤێکی مەزنی وەک خەیام کە مرۆڤێکی زانا و ماتماتیکزان بووە، ماهیەتی ژیان بباتەوە سەر بادەنۆشی و ڕابواردنی هەرزەکارانە وەک لەم چوارینەیەیدا دەبینرێ : “بەپێی شەرع هیچ تاوانێکم نییە مەگەر نێربازی و مێبازی نەبێت”، یاخود “لەسەگ کەمترم ئەگەر ناوی بەهەشت بێنم”..هتد.

جێی بایەخە مێژووی هاوچەرخی ئێران و بەتایبەت دوای درووستبوونی دەوڵەت نەتەوەی ئێرانی سیخناخە لەم جۆرە هەڵە و ساختەکاریانە، کار گەیشتووەتە ئەوەی کە کتێبێک بدرێتە پاڵ نووسەرێک، بیریارێک..بۆ نموونە دوو کتێب دراونەتە پاڵ عەینولقوزاتی هەمەدانی، یەکێکیان بەناوی “شرۆڤەی وتە کورتەکانی بابەتاهیری هەمەدانییە” کە هی شرۆڤەکارێکی پاش سەردەمی عەینولقوزاتە، دووەمیشیان کتێبی “خواناسینە” کە لە بنەڕەتدا هی سوهرەوەردییە و دراوەتە پاڵ عەینولقوزات هەمەدانی.

هەرچی سەبارەت بە ناوبانگی خەیام و چوارینەکانیەتی لە ناوەندی ئەوروپادا، لە ڕاستیدا ئەوە پشتڕاستی ئەم چوارینانە ناکاتەوە، چونکە بۆ وێنا بەناوبانگترین پاچڤەکردنی ئەم چوارینانە لەلایەن ڤیتزجیراڵدەوە ئامادەکراوە بەڵام بە گوتەی مەسعود فەرزادی شرۆڤەکار ڤیتزجیراڵد گوێی نەداوە بەوەی ئەو چوارینانانە هی خەیامن یاخود نا بەڵکو ئەو بەوپەڕی ئیشقەوە پاچڤەی کردوون و ئینگلیزاندوونی..

ئەحمەد هەولێری

Dengekan

دەنگەکان وەک رۆژنامەیەکی ئەلکترۆنی لەپێناوی فەراهەمکردنی سەکۆیەکی ئازاد بۆ دەنگە جیاوازەکان لە ١ی حوزەیرانی ٢٠٠٢ دەستی بەکارکردن کردووە لە شاری تۆرنتۆ. دەنگەکان بە رۆژنامەی خۆتان بزانن و لەرێی ناردنی بابەتەکانتانەوە بەرەو پێشی بەرن لەپێناوی بنیاتنانی کۆمەڵگەیەکی هۆشیار و ئازاد و یەکساندا.