ژینگە دۆستی نیشتمانپەروەرانە.. د. شەماڵ ئیسماعیل پوور
بەرایی
هەرچەند ئێستا دۆخی ژینگە لە جیهاندا لە خراپترین ئاستی خۆی دایە و گەورەترین هەڕەشەی لەسەرە، بەڵام هەموو تاکێکی ئاسایی کۆمەڵگا و بەرپرسان و هەموو خاوەن حوکمان و دەسەڵاتداران بەوە هەڵدەسەنگێندرێن کە تا چەندە ژینگەدۆست و ژینگەپارێزن.
لەگەڵ هەر سەقەت‌کردنێکی ژینگەییدا، ژینگەدۆستییەکی تایبەت دێتە ئاراوە. مرۆڤی ئێستا لە ڕابردووی خۆی لەمەڕ ژینگە دۆستی و ژینگەپارێزی شەرمەزارە و کولتووری جیهانی سەدان چیرۆکی دڵتەزێنی ژینگەتێکدەری بە تەوێڵەوەیە و دەیان فیلم و نووسراوەی تایبەت به قڵت و بڕی گیاندار و ئاژەڵی تایبەت لە جیهاندا ماوەتەوە کە مرۆڤی ئێستا بە شەرمەوە لێی دەڕوانێ.
بۆ شفرەی فیل و پێستی کڕۆکۆدیل و ڕێوی و پڵینک و بەور و دەیان ئاژەڵی دیکە سەدان جەنایەت کراوە کە مرۆڤی ئەوکات بە شانازییەوە لێی ڕوانیوە و تەنانەت وێنەی خۆبەزلزانانەی لەسەر گرتووە و بە دیواری دیوەخانەوە هەڵیواسیوە. زۆر بێڕەحمانە گیاندارانیان قڕ کردووە و کەسیش مێشێکی لێ میوان نەبووە.
لە کوردستان دەکەوتنە گیان دار و بێشە و بە هەزاران داریان دەبڕیەوە و دارستانەکانیان خاپوور دەکرد. بۆ گرتنی ماسی ژاریان لە چۆم و ڕووباران دەکرد و هەزاران ماسی گەورە و بچووکیان قڕدەکرد و لە هەمان کاتیشدا چی بۆق و ڕەقە و گیانداری ئاوییە قڕ دەبوون و دەکەوتنە قەراخ ئاو. ئاگریان لە دارستانەکان بەردەدا و بەداخەوە ئەم کردەوە دزێوە ئێستاش بەردەوامە و ژینگەی لێڕەواڕی تێکداوە و خەسارێکی قورسی ئاوقەی ژینگە کردووە و خەساری گیانی و مرۆییشی لێکەوتۆتەوە و چەندین کەسی دڵسۆز و نیشتمانپەروەر لەکاتی ئاگرکوژانەوەدا گیانیان بەخت کردووە و شەهید بوون. وەرزێڕی لێنەزان و دڵڕەق ئاگریان لە پەرێزەکانیان بەردەدا و دەبوونە هۆی سووتاندنی هەموو چەشنە مار و مێروو و ئاژەڵێکی نێو پەرێزەکان. بازرگانان و دزانی ئاسەوارە مێژووییەکان سنگی سەدان چیای ئەم نیشتمانەیان بۆ بەرد و ئاسەواری مێژوویی شەقار شەقار کرد و دیمەنی جوان و شوێنی ژیانی ئاژەڵانیان شێواند و هیچ قازانجێکیش بە خەڵک و ژینگەکەی نەگەیشت. دەردی سەرباری دەردان ئەوە بوو هیچ ناوەندێکی دەوڵەتی، پێشی بەو کاولکاریانە نەگرت و لە ئاست ئەو وێرانکارییە نابەرپرسانەدا خۆی بە بەرپرس نەزانی. ئێستاش بۆ ڕاوەستان لە بەرانبەرهەر کارەساتێکی ژینگەتێکدەرانەدا تەنیا دڵسۆزان و نیشتمانپەروەران خۆیان بە بەرپرس دەزانن و بەدەستی بەتاڵ دەچنە شەڕی ئاگر و لافاو و دوژمنانی ژینگە و بەداخەوە لەم ساڵانەی دواییدا چەندین کەس لەم ڕێیەدا گیانیان بەخت کرد. موخابن دەوڵەتانی ناوچەکەش هیچ پڕۆگرام و بەرنامەیەکیان بۆ ژینوار و ژینگەپارێزی نییە و بە هیچ جۆرێک یارمەتی ئەوان نادەن و تانانەت تەگەرەشیان دەخەنە بەرپێ و زۆرجار تووشی گرتن و بەند و بێبەشی لە مافە کۆمەڵایەتییەکانیشیان دەکەن.
ئێستا و ژینگەپارێزی:
لە جیهانی مودێڕندا ژینگەپارێزی ئاکارێکی بەهاداری مرۆڤە و شارۆمەندی لێزان و لەخۆڕابین شانازی بەم تایبەتمەندییەوە دەکات. مودێڕنیتە دەخوازێ کە مرۆڤ بە پێی پڕنسیپەکانی ژیان لە ژینگە بڕوانێ و بایەخی هەر شتێکی سروشتی بناسێ و ڕێزی لێبگرێ. بەم پێیە لە هەر کۆمەڵگایەک مودێڕنیتە جێگیر بووبێ ، ژینگەپارێزی سەری هەڵداوە و مرۆڤ بەڕێزەوە ڕوانیویەتی بۆ سروشت. بەڵام لە کۆمەڵگا دواکەوتووەکاندا ژینگەدۆستی نەبۆتە دیاردە و تاکی کۆمەڵگا ئەم تایبەتمەندییە بە خۆی ڕەوا نابینێ.
ئێستا ژینگەپارێزی تایبەتمەندییەکی ڕۆشنبیرانەیە و تاکی ڕۆشنبیر خۆی بە دۆستی ژینگە دەزانێ و پاراستنی ژینگە دەخاتە ڕیزی کارە هەرە جیاواز و جوانەکانییەوە. تاکی کۆمەڵگا ئێستا بەو قەناعەتە گەیشتووە کە هەموو سروشت هی ئەوە و بە بێ سەرنجدان بە ناوچەگەرایی خۆی بە خاوەنی هەموو سروشت و ژینگە دەزانێ. هەنووکە کۆمەڵگا لە ئاکاری ژینگەپارێزی مرۆڤ‌سەنتەرەوە ڕووی لە ئاکاری ژینگەدوستانەی گیاندار و سروشت سەنتەر و بێگیانخوازی کردووە و سروشتخوازی ( نە بە مانا فەلسەفییەکەی) دروشم و توخمی سەرەکی پڕۆگرامی ژیانی مرۆڤی سەردەمە . ئێستا هەموان تێدەگەن هەر گیاندارێک لە سروشتدا بەها و پێگەی خۆی هەیە و کەمبوونەوە و لاچوونی خەساری تایبەت به خۆێ هەیە و هەنگاوێک لەوەش سەرتر چوون و لایان وایە هەموو شتتێکی سروشتی خاوەن زەروورەتی خۆیەتی و دەبێ بەهاێ تایبەتی پێبدرێ.
کورد و ژینگە:
ژینگە و ژینواری کورد بە جۆرێک لەگەڵ ژیانیدا تێکەڵ بووە کە کورد بە درێژایی مێژوو، ژینگەکەی خۆشویستووە و ژیانی لە ژینگە جیا نەکردۆتەوە. کورد هەرگیز مرۆڤ‌سەنتەرانە لەگەڵ ژینگە مامەڵەی نەکردووە و خۆی لە ژینگە بەجیا نەزانیوە. چاوە کانییەکی وەکوو ڕۆحی خۆی پاراستووە و دار و بەردی ئەم وڵاتەی بە قەد خۆی خۆشویستووە. باوەڕی پتەوی بەم خاڵە گرینگە بووە کە بە بێ ژێنگە بێ نیشتمانە و بۆ نیشتمانیش سەر و ماڵ و گیان و خوێن و ژیانی فیدا کردووە. ئەمە بەم واتایە نییە کە هەموو خاڵەکانی ژینگەپارێزی ڕەچاو کردووە و هیچ ئاکارێکی دژ بە سروشت و سروشتدۆستی نەبووە. بەڵام لەچاو نەتەوەکانی‌تر زۆتر ئەوینداری سروشت و ژینگە بووە و باشری پاراستووە . وەک دەڵێن هەمیشە لای وابووە کە جیا لە چیاکان و داوێنی سروشتی شاخاوی خۆی دۆستێکی نەبووە.
بەداخەوە زۆر جار بە هۆی پیلانی تایبەت و پەروەردەی کەسانی نەفسنزم و خۆبەکەمزان ، کەسانێک دژ بە ژینگە وێستاونەتەوە و لە ڕاوی کەو و ڕێوی و کەروێشک و باڵندە و هتددا زێدەڕۆییان کردووە و ڕکەیان بۆ پەلەوەری جوان و ئازاد و ناوازە دروست کردووە و ژیان و ئازادیان لێ ئەستاندوون. بە درێژایی مێژووی ئەم گەلە تەنیا دوو چین دژ بەم ژینگەیە وێستاونەتەوە:
یەکەم؛ ئەوانەی وا کەمتر زانا بوون و ژیانیان بە نەزانی هەوێن کردووە و هەڵسوکەوتیان نابەرپرسانە و نەزانانە بووە. ئەمانە بە پێی ڕادەی بیری تەسکی خۆیان ، سروشت و ژینگەیان ناسیوە و بەداخەوە بێڕەحمانە لەگەڵی جوڵاونەتەوە . نەزانی و خورافەپەرەستی کارێکی کردووە ئەو کەسانە لەخۆڕا ببنە دوژمنی مار و ددان‌ژومێرە و سەرمازۆڵکە و کوندەبوو و ….
دووهەم؛ ئەو کەسانەی وا خاین بە گەل و نیشتمانن و بۆ تێکدانی ژینگە و سروشتی وڵاتەکەیان هەر کارێکیان بە ڕەوا زانیوە . ئەمانە کۆمەڵێک خەڵکی چاوشۆڕ و نیشتمان فرۆش و دژ بە ئاو و خاکی خۆیانن و بۆ تێکدانی جوانی و ئارامی و سەروەری نیشتمان و گەلەکەیان لە هیچ کاولکاری و ناحەزئاکارییەک ناپرینگێنەوە. ئەم تاقمە بەڕادەیەک خۆبەکەمزان و دۆڕاون کە حازربوون چی خراپەیە دەرحەق بە خاک و ئاو و نیشتمان و سروشتی خۆیانی بکەن.
ئێمە و ژینگە:
بۆ پاراستنی ژینگە کۆمەڵێک شێواز و پڕۆگرامی تایبەت هەیە کەبڕێکیان جیهانین و هێندێکیان کولتووری و پەروەردەیی و ناوچەیین. ئەو شێواز و پڕۆگرامانەی وا جیهانین و هەموو خەڵکانی جیهان تا ڕادەیەک لەسەری کۆکن بریتین لە:
یەکەم؛ ڕێکەوتننامەی ژینگەیی خۆبەخشانەی وڵاتانی پیشەسازی و پێشکەوتوو ، کە بە حەزی خۆیان و بە پێی پێشکەوتنە گشتییەکانیان لەم بوارەشدا شێوازی ژینگەپارێزی خۆیانیان بووە و خۆیان بە بەرپرس زانیوە و پڕۆگرامی تایبەتیان داڕشتووە.
دووهەم؛ شێوازی ئێکۆسیستم (زیندەوەرانی ناوچەیەک و پێوەندی نێوانیان) کە لەم شێوازەدا سەرنج دەدرێتە سەر پێوەندی نێوان هەموو زیندەوەرانی ژینگە.
سێهەم؛ قەولوبڕنامەگەلی نێودەوڵەتی، کە لە ناوەندە تایبەتەکانی نێودەوڵەتی و جیهانیدا کاریان بۆ دەکرێ و بە شێوەیەکی فەرمی بۆ هەموو نەتەوەکانی جیهان دەبنە بەرنامەی کاری و هەموان دەبێ ڕەچاوی بکەن و وڵاتانی جیهان بە نوێنەرایەتی خەڵکی وڵاتی خۆیان دەبنە ئەندامی ئەو قەولوبڕنامانە و بە ئەرکی سەرشانی خۆیانی دەزانن پێبەندیان بن. ئەگەر ئاو و خاک ونیشتمان و ژینوارێک هیچ‌کام لەو حاڵەتانەی سەرەوە شک نەبات و بەدەر لە هەموو ڕێکەوتننامەکانی ژینگەیی و شێوازەکانی ئێکۆسیستم وقەولوبڕنامەکان مامەڵەی لەگەڵ بکرێ ، دەبێ چۆن بمێنێ و چۆن خۆی لەو دۆخە هەستیار و ئەستەمە ڕزگار بکات؟ بەم هەموو خەمساردی و بێ بەرنامەبوون و ئاڵۆزییەوە چۆن تاکی ژینگەدۆست پەروەردە بکرێ؟
خۆشەویستی سروشت لە نیشتمانپەروەرییەکی تۆکمە و لۆژیکییەوە سەرچاوە دەگرێ. تاکی نیشتمانپەروەرکاتێک ئەو ناوەی دەخرێتە سەر کە بە گیان و بە دڵ ، دار و بەرد و خاک و ئاو و ئاژەڵ و مار و مێروو و گوڵ و گوڵزار و تەنانەت دڕکستان و زەلکاو و زۆنگ و هتد نیشتمانەکەی خۆش بووێ. ئەگینا نیشتمان خۆشەویستی چ واتایەکی دەبێت؟ ئەم خۆشەویستییە لە ڕێی پەروەردەوە لە ڕۆح و دەروونی تاکدا چەکەرە دەکات و سەوز دەبێ. قوتابخانەکان دەبێ هەوێنی سروشت خۆشەویستی بخەنە دەروونی قوتابییەوە و شێوەی پاراستنی سروشت و ژینگە بە هەموان فێر بکەن و لەو ڕێگەوە کۆمەڵگایەکی سروشتخواز و پارێزەری نیشتمان دروست بکەن. سیستمی پەروەردە دەبێ پلان و گەڵاڵەی تایبەتی بۆ ئەو مەبەستە ببێ و بە جۆرێک لەبەر چاوی قوتابی شیرین بکا کە زیندوومانەوە و ساخبوون و ئارامی خۆی بە سروشتی هاوشێوەوە ببەستێتەوە. نووسەران و شاعیران و دەرهێنەرانی فیلم و بەگشتی هەموو ئەو کەسانەی بە جۆرێک دەتوانن لەسەر پەروەردە و دروست بوونی کەسایەتی تاکی کۆمەڵگا شوێندانەر بن، سروشت‌خۆشەویستی و ژینگەپارێزی بکەنە هەوێنی کارەکانیان.
ئاکام:
ژینگە پارێزیش یەکێک لە لێهاتووییەکانی مرۆڤە و دەبێ فێری ببێت و لەسەری ڕابێت. واتە لێهاتووییەکی شیاوی عاملاندنە و مرۆڤ دەبێ فێربکرێت. ئەم ئەرکە لەڕاستیدا لە ئەستۆی سیستمی پەروەردەیە و دەبێ ئەو پێکهاتە مەزنە لێی بەرپرسە بێت. بەڵام لە کۆمەڵگای ئێمەدا بەداخەوە پەروەردە گوێی خۆی لێ خەواندووە و بەلایدا ناچێ. لەوەها حاڵەتێکدا ئەرکەکە دەکەوێتە سەر شانی بنەماڵە و نووسەران و ڕۆشنبیران وئین.جی.ئۆکان و هەموو ئەو دامەزراوە خەڵکیانەی خۆبەخشانە بۆ ئەم کارە دامەزراون و چالاکی دەکەن. کەوابوو هەموومان لەم بواردە بەرپرسین و دەبێ هەرکەس بەڕادەی توانایی خۆی خزمەتت بکا و بۆ پاراستنی ژینگەکەی هەوڵ بدات. دەبێ تاکی کۆمەڵگای ئێمە بەو حەقیقەتە بگات کە نیشتمانپەروەری تەنیا پاراستنی نیشتمان لە دەست داگیرکەر و نەتەوی نییە ، بەڵکوو خۆشەویستی و بەرپرسایەتیشە لە حاند ئاو و خاک و دار و بەرد و ئاژەڵ و مار و مێروو و گیا و گژی نیشتمان.ئێستا شارۆمەند پێش لە هەموو ئەرەکانی‌تری ، پاراستن و خۆشەویستی نیشتمان و ژینگەکەی شائەرکە بۆی.
د. شەماڵ ئیسماعیل پوور / سەقز
———————————–
سەرچاوەکان:
ئا؛ فەلسەفەی ئاکاری ژینگەپارێزی، ڕێبوار سیوەیلی ، هاوبەشی ڕێکخراوی زەریاب و ئاژانسی پایا٫ ساڵی ٢٠٢٠
ب؛ بووکە بەفرینە ، شەماڵ ئیسماعیل پوور، ناوەندی چاپی گوتار ، ساڵی1395
پ؛ ویکی پیدیا
Dengekan
دەنگەکان وەک رۆژنامەیەکی ئەلکترۆنی لەپێناوی فەراهەمکردنی سەکۆیەکی ئازاد بۆ دەنگە جیاوازەکان لە ١ی حوزەیرانی ٢٠٠٢ دەستی بەکارکردن کردووە لە شاری تۆرنتۆ. دەنگەکان بە رۆژنامەی خۆتان بزانن و لەرێی ناردنی بابەتەکانتانەوە بەرەو پێشی بەرن لەپێناوی بنیاتنانی کۆمەڵگەیەکی هۆشیار و ئازاد و یەکساندا.
