
شاعیری تەلارساز و شیعری بێ تەلارسازیی!.. سەدیق سەعید ڕواندزی
زمان لە پانتایی كۆمەڵایەتیدا، زمانی گشتە و ئامرازێكە بۆ گۆڕینەوەی بیرو ڕا و ئەڵقەی پەیوەندی هزریی و كۆمەڵایەتی نێوان كەسەكانە. زمان لێرەدا، مۆركێكی گشتییانەی هەیە و زمانی هەمووانە. بەو پێیەی هەمووان بەو زمانە دەئاخافن و گوزارشت لە هزر و تێگەیشتنیان دەكەن. بەمەش زمان خاوەنداریەتییەكی نییە، بەڵام هەمان ئەو زمانە، كاتێ دێتە نێو نووسین، جۆرێك لە مۆركی تایبەتی وەردەگرێت و دەبێتە ڕەگەزێك بۆ ناسینەوەی ئەزموون و ستایلی نووسینی نووسەرێك، بە جۆرێك لە ڕێگەی ئەو زمانەوە، لە ئەزموونی نووسینی ئەوانیتری جیا دەكەینەوە. بەمەش زمان، تایبەتمەندییەكی واتایی و هونەری وەردەگرێت و پێویستی بە ڕێساكانی نووسین، خاڵبەندی و داڕشتن و لێكدان بە گشتی هەیە، كە ئەمە لە زمانی دەربڕینی ئاسایانەی ڕۆژدا ڕەچاو ناكرێت. بەو مانایەی ئەوەی لێرەدا گرنگە گەیاندنە، بەڵام لە نووسیندا، لە پاڵ گەیاندن، شێوە و جۆری ئەو گەیاندنەش گرنگە، كە هەر ئەمەشە نووسین و زمانی نووسین لە زمانی دەربڕین بە مانا ئاسایەكەی جیا دەكاتەوە. تایبەتمەندییەتی زمان لێرەدا، بە مانای ئەوە نایەت كە زمان سیما واتایی و فەرهەنگییەكانی خۆی لەدەست بدات و سیمایەكی دیكەی بۆ دابتاشرێت، چونكە ڕەهەندەكانی وشە و دەربڕین لە ئاستی زمانی تایبەتدا، هەمان ئەو چەمك و دەستەواژانەن، كە لە چوارچێوەی زمانە گشتییەكە هەن، بەڵام ڕەهەندی واتایان دەگۆڕدرێت. شیعر یەكێكە لەو ژانرانەی، لەدەرەوەی هەموو ڕێسایەكی زمانەوانییە و دەشێ ڕێسكانی زمان و ڕێزمان، لە شیعردا، لە دەرەوەی ئەو ڕێسا زمانیانە بن، بەڵام ئەمە بەو مانایە نایەت، زمان لە شیعردا هەمان ئاستی زمانی كۆمەڵایەتی هەبێت، چونكە هەموو دەقێكی ئەدەبی، بەرلەوەی ڕەهەندێكی واتایی و بابەتی هەبێت، پێكهاتەیەكی زمانەوانی هەیە و لە وشە و ڕستە پێكهاتووە. ئیدی ئەو ڕەهەندە زمانەوانییە، دواجار ڕەهەندی مانایی لە شیعردا دروست دەكات . نەبوونی ڕێساكانی زمان و خاڵبەندی لە شیعردا، بە مانای ئەوە نایەت، بێ هیچ پەیوەندییەكی بابەتی و كرداری زمانەوانی، ئیدی وشەكان لە شیعردا دابنرێن، شیعر لە بنەڕەتدا هیچ نییە، جگە لە كردەی گۆڕینی زمان، لە زمانی سادەی شەقامەوە، بۆ زمانی تێكست و نووسین. شیعر لە بنەڕەتدا، بە هونەریكردنی ئەو زمانەیە، كردەی بە هونەریكردنی زمان لە دەقی شیعریدا، ئەو پێوەرە ئستاتیكی و ئەدەبی ز زمانیەیە، كە زمان لە مەودا كۆمەڵایەتییەكەی دەگۆڕێت بۆ زمانی شیعر. بەو مانایەی زمان كاتێ دەبێتە بەشێك لە تێكستی نووسراو، شیعریش وەك تێكست، ئیدی ئەو زمانە نییە، كە ڕۆژانە بەریدەكەوین و لە پانتایە كۆمەڵایەتییەكەدا بەشێكە لە ئامرازی ئەڵقەی پەیوەندی كۆمەَلایەتی. ئێمە كاتێ شوناسی شاعیر دەدەینە پاڵ كەسێك، لە سۆنگەی ئەو كردەی بە هونەریكردنی زمانە، كردەیەك كە زمان لە وشە و دەربڕینی ئاساییەوە، دەگۆڕێت بۆ زمانی شیعر و چێژ و مانا. لێرەوەش زمانی شیعر و زمان بە مانا كۆمەڵایەتییەكەی لە یەكتری جیا دەكرێنەوە. شیعر بەر لەوەی چێژ، مانا، تێمای شیعری بێت، لە بنەڕەتدا زمانی ئاماژە و نووسینە، هیچ زمانێكی ماناییش بە بێ هەڵگڕی ماناوە بوونی نییە، ئێمە چونكە بەدرێژایی مێژووی شیعر، سەروكارمان تەنها لای وێنە و مۆسیقا و چێژی شیعریی و سەرواو كێش بووە، ئیدی بەگشتی كەمتر ئاستی زمانەوانی ڕێزمانیمان لە ئەزموونی شیعری شاعیران خستۆتە بەر فۆكس. بۆیەشە دەبینین ئەوەی بۆ ئێمە لە شیعردا بە گشتی گرنگە، ئەو مەودا هونەریی و چێژە شیعریەیە، نەك كردارەكانی زمان، ڕێكخستنی زمانەوانی و پەیوەندی وشە و مانا و دەنگ و مۆرفیم و ستانزای شیعریی و تۆپۆگرافیای دەقی شیعری، كە هەموو ئەمانە دواجار پێكهاتەی هونەری دەقی شیعرین. نەبوونی ڕێسكانی زمان لە شیعردا، وەك ئەوەی شیعری خۆی زمانە و لە دەرەوەی ڕەهەندی زمانەوانییە، بەو مانایە نییە كە ئیدی تەنها گوتن و دەربڕین لە شیعردا بكرێتە پێوەر، بەڵكو ڕێكخستنی زمانەوانییش لە شیعردا، لە ئاستی ڕێزمانیدا، دەبێ بوونی هەبێت، بەتایبەتیش كاتێ زمان سیفەتە زمانەوانییەكانی وەك تاك و كۆ و هاوەڵكار و شوێن و پێشگر و پاشگر وەردەگرێت. نەژادی عەزیز سورمێ، لە كۆمەڵە شیعری (تەلارساز و هەندێ لە زیندە خەونەكانی) گەرچی ناونیشانی كۆمەڵە شیعرییەكەی تەلارسازە، بەڵام ئەوەی لەو شیعرانەدا نەبێت تەلارسازیی شیعرییە! شیعر لەبونیادنانی ئەو باڵاخانە سەد نهۆمییە دەچێت، كە دەبێت ئەندازەیانە، هەر خشت و دیزاین و پێكهاتەیەك یەكتری تەواو بكەن، بۆ ئەوەی بە هەموویان دواجار دیكۆرسازییەكی جوان بە باڵاخانەكە بدەن، بۆ ئەوەی لە دوورەوە ببێتە جێی سەرنج و هەڵوەستەكردن. لەو كۆمەڵە شیعرەدا، لەكەمترین شیعردا، ڕەچاوی ئەو تەلارسازییە كراوە، شاعیر ئەوەدەی مەبەستی بووە، لە ڕووی شیعر و وێنەی هونەرییەوە لە سەر زمان بووەستێت و شتێك لە پەراوێزی بە ناو شیعرەوە بڵێت، ئەوەندە ڕەهەندی واتایی و زمانەوانی شیعرەكانی بەلاوە گرنگ نەبووە، بۆیە بێ ئەوەی هەستتی پێ بكات، كەوتۆتە هەڵەی دەربڕینی شیعریی و زمانی، بە جۆرێك تەنانەت كردارە زمانەوانییەكانی تاك و كۆشی، كە بنچینەیەكی سەرەتایانەی هەر زمان و دەقێكە، ڕەچاو نەكردووە ،وەك ئەوەی ئیدی ئەمە بۆ شیعرو پێكهاتەی هونەری دەقی شیعری گرنگ نەبێت. نەژاد لە شیعرێكدا دەڵێت:_
شیعر و مۆسیقا
لە ئاسمانی هەرە بەرزەوە
بە سەر كۆشكی پاشادا دەبارێ
ئەویش بە یەكسانی
بە سەر هاونیشتمانییانی دابەش دەكا (تەلارساز _ ل 159)
گەرچی شیعر ژانرێكە لە دەرەوەی ڕیچسا زمانییەكان و ناچێتە نێو ئەو كۆنسێپتە زمانییەی كە هەیە لەڕووی ڕێزمانییەوە چونكە ژانرێكی ئازادە، بەڵام كاتێ مانای شیعریی، لە پەراوێزی كردەی زمانی و ڕێزمانی دروست دەبێت، بێگومان دەبێ ڕەچاوی بنەما ڕێزمانییەكان بكرێت. لەو ڕوانگەیەوە گەر سەرنج لەو كۆپلە شیعرییە بدەین، دەبینین شیعر و مۆسیقا دووانن، كەچی كرداری دەبارێ تاكە، واتا بكەر كۆیە، كار تاكە، بۆیە دەبارن دروستترە. شیعر و مۆسیقا، دوو ژانری جیاو سەربەخۆن و یەكێكییان ئەدەبییە و ئەویتریان هونەرییە و هیچ پەیوەندییەكییان بە یەكەوە نییە، بە شێوەی تاكیش دانابارن، چونكە ئامرازی واوی جیاكردنەوەیان هەیە، كەواتا دەبارێ هەڵەیە. وێرای ئەمەش ئەم شاعیرە دەیەوێت پەیامی ئەوەمان بداتێ، گەر پاشا نەبێت، ئێوە شایەنی شیعر و مۆسیقا نین، خودا لە ئاسمانەوە بە سەر كۆشكی ئەو دەیانبارێنێت، دواتر ئەویش وەك بەحشش و دەسكەوتێكی پاشایانەی خۆی، بە هاووڵاتییەكانی دەدات ! بە ڕاست پاشا هەیە لە دنیادا، یەكسانخواز و دادپەروەر بێت؟ شیعر و مۆسیقا كە لە ئاسمانەوە دەبارن، بۆچی دەبێ تەنها بە سەر ماڵی ئەو پاشایە داببارن، كە شاعیر پەسنی داوەو پێی وایە گەر ئەو نەبێت، ئەوا كەسمان شیاوی ئەوە نین گوێ لە شیعر و مۆسیقا ڕابگرین؟ ئایا ئەركی شیعر وەك پەشێوی مەزن وتنەنی ئەوەیە وەك چەكوچ سەری پاشاكان پان كات یان ستایشییان بكات؟ شاعیر لە وێنەیەكی دیكەی شیعریدا، هەر پەیوەست بە كردە زمانییەكانەوە، ئەمجارەیان دەڵێت:_
بوونەوەر
چاوی شەیدایان
لە گەنجینەی سەرو بنی دنیا دایە (تەلارسازو _ ل 78)
هەندێك وشەی تایبەتمەند لەزمانی كوردی هەن، بێ نیشانەی ئەلفونوونی كۆ، خۆیان دەلالەتی كۆ وەردەگرن، وەك ( میللەت، گەل، تیپ، بوونەوەر ) بەڵام كاتێ ئەم وشانە دەچنە نێو چوارچێوەی ڕستەیكی گەیاندنەوە یان هەر ڕستەیەكی دیكە، كە تیایدا گوزارشتەكانی كرداری تاك و كۆیان تێدا بێت، ئەوا ئەو خەسڵەتە تایبەتییەی خۆیان نامێنێت. بوونەوەر لەو وێنە شیعرییەدا تاكە، كەچی چاوی شەیدایان، كۆیە چونكە نیشانەی كۆی بە سەرەوەیە، بۆیە بوونەوەرەكان دروستە. ئێمە كاتێ باسی گەلانی دنیا دەكەیەن، ناڵێین (گەلی دنیا) بەڵكو دەڵێین (گەلانی دنیا)، بەڵام كاتێ باسی گەلی كورد دەكەیەین دەنووسین (گەلی كورد) لێرەدا، ئەو گوزارشتە مانای كۆیانەی خۆی دەگەیەنێت، بەڵام گەلانی كورد، نابێت، چونكە كورد یەك نەتەوە و گەلە، وەك هەر گەلێكی دیكەی دنیا. شاعیر وایزانیوە، بوونەوەر چونكە بە مانای كۆ دێت، ئیدی پێویستی بە نیشانەی كۆ لەو ڕستەیەدا نییە، لە كاتێكدا لە میانەی ئەو وێنە شیعرییەدا، تەلارسازیی شیعری تێكداوە و لەنگییەكی زۆری دروست كردووە. بۆیە دەبوو بنووسێت:_
بوونەوەرەكان
چاوی شەیدایان
لە سەر و بنی دنیا دایە.
ڕووێكی دیكەی ئەم كۆمەڵە شیعرەی ئەم شاعیرە، ئەو هەڵە زەقە خاڵبەندییانەن، كە لە دێڕە شیعرەكاندا كردوویەتی. بە جۆرێك ڕستە هەیە پرسیاری نییە، كەچی ئەو نیشانەی پرسیاری بۆ داناوە . ڕستە هەیە پێویستی بە نیشانەی سەرسووڕمان نییە، كەچی ئەو نیشانەی سەرسووڕمانی بۆ داناوە. ئەم شاعیرە، لە شیعرێكدا دەڵێت:_
لە بازاڕی كوتاڵفرۆشان
كە هەمیشە بە ژنان
هەڕمێنییان بۆ دەگەڕێتەوە ؟ (تەلارساز _ ل 15)
شاعیر نیشانەی پرسیاری بۆ دێڕی سێیەمی كۆپڵە شیعرییەكە داناوە، كە خودی ڕستەكە هیچ پرسیارێكی تێدا نییە، بەڵكو ئەم ڕستەیە، ڕستەیەكی ڕاگەیاندنە و پەیوەستە بە گەڕانەوەی ژنان وەك هەواڵێك بۆ بازاڕی كوتاڵفرۆشان ! وێرای ئەمەش شاعیر وشەی هەڕمێنی بە هاوواتای ئاپۆڕا، یان قەرەباڵغی بەكار هێناوە، لەكاتێكدا هەڕمێن بە مانای بە بڕشت دێت نەك ئاپۆڕا، وەك ئەوەی شاعیر نووسیویەتی ! شاعیر لەو دەربڕینەدا دەیەوێت ناڕاستەوخۆ ئەو پەیامە بگەیەنێت، كە ژنان چەندە ئارەزووی كڕینی كوتاڵ و پۆشاك دەكەن و خەیاڵیان هەر لای ئەو كەل و پەلەلانەیە، كە ژنی لە كۆمەڵگەی ئێمەدا پێ دەناسرێتەوە، بۆیە ناڕاستەوخۆ دێت لە پێگەو سەنگی ژن دەدات و هەمان ئەو وێنە میللییەی كە كۆمەڵگە بۆ ژن هەیەتی، ئەو دەیكاتە بەناو شیعرێك. دەنا هەموومان دەزانین، مەرج نییە هەر تەنها ژنان بچنە بازاڕی كوتاڵفرۆشان، مەگەر پیاویش پێویستی بە كوتاڵ و سەردانیكردنی ئەو بازاڕە نییە؟ بە ڕاستی بەلامەوە سەیرە، كەسانێك هەبن ئەو دەربڕینە ناهونەریی و میللی و خێڵەكییانە ناو بنێن شیعر. هەر پەیوەست بە ڕێساكانی خاڵبەندییەوە، ئەم شاعیرە لە دێڕە شیعرێكی دیكەدا دەڵێت:_
هەزاران ماسی
هەزاران ماسی دەخۆن
ڕستەی دووەم، پێویستی بە ئامرازی پلەی بەراوردی (تر ) هەیە، بۆ ئەوەی ڕستەكە، لە ڕووی مانایی و ڕێزمانییەوە، واتای تەواو بگەیەنێت، چونكە وێنە شیعرییەكەی ئەو، لە ڕووی زمانەوانییەوە، لە كاتی خوێندنەوەی لەنگییەكی زۆری تێدایە. تێمای ئەم شیعرە، لە بابەتێكی خوێندنەوەی كوردی پۆلی سێیەمی بنەڕەتی هەیە، كە تیایدا چیڕۆكەكە باس لەوە دەكات، كە چۆن ماسییە گەورەكان، ماسییە بچووكەكان دەخۆن، تا ڕۆژێكییان ماسییە گەورەكان بڕیار دەدەن، چیتر ماسییە بچووكەكان نەخۆن. بۆیە هیچ داهێنان و شیعریەت و مانایەك لەو كۆپڵە شیعرییە نییە. بێگومان نموونەی تری لەو شێوەیە، زۆرن بەڵام ئێمە ئەوانەمان وەك نموونە هێنایەوە. دواجار دەڵێین، دەكرێ شاعیرێك باسی تەلارسازیی بكات، بەڵام هەرچی تەلارسازییە لە شیعرەكانی دا نەبێت؟ مەگەر هیچ ژانڕێكی ئەدەبی، هێندەی شیعر پێویستی بە تەلارسازیی و ڕێكخستن و هونەری وێنە و داڕشتن و مانا هەیە؟!
*پەراوێز: تەلارساز و هەندێ لە زیندە خەونەكانی، شیعر، نەژادعەزیز سورمێ، ساڵی چاپ _2018.
*ئەم بابەتە لە ئەدەب و هونەری كوردستانی نوێ ژمارە (1245) لە 31/10/2024 بڵاوكراوەتەوە.