بەکورتی 32: ئابووریناسمان بەتامی بیرمەندی ئابووریی نییە.. ئازاد حەمە

ڕۆشنبیریی ئابووریی لەناو ئێمەدا وەلانراوە

نە لە نێوەندی ئەکادێمیی نە لە دەرەوەی ئەو نێوەندە ئابووریناسمان، بەتامی بیرمەندی ئابووریی Economic thinker نییە. ڕاستە ئەم گوتنە ڕامانی قوڵ لەخۆیدا بەرجەستەدەکات، لێ پاساوی سۆزاوی بێبنەماش ناکارێت دەردی ئەم نەبوونییە تیماربکات. جا کە ئابووریناسمان، بەتامی بیرمەندی ئابووریی نەبوو دیدگای ئابووریی، یان هزریی ئابوورییشمان نییە. وایە، ئابوورییناسی ئەکادێمیمان لە زانکۆکاندا هەیە، هەڵگری بڕوانامەی بەکالۆریۆس، ماستەر و دکتۆراشمان زۆرە و بگرە پرۆفیسۆری باشیشمان لەبواری ئابووریدا هەیە، بەس مخابن ئەمە ئاماژە نییە لەسەر بوونی ئابووریناس بەتامی بیرمەندی ئابووریی.
گومانی ناوێت،کە زانستی ئابووری بوارێکی هزرییە و لە زۆربەی زانکۆکانی رۆژئاواش دەچێتە خانەی زانستە کرداریی و سروشتییەکانەوە و بەشێکیشە لە مێژووی هزر و بەرهەمی تێیۆریی زۆرێکیش لە بیرمەندە ئابوورییەکان(سمیت تا دەگاتە کینز) دەچێتە خانەی ئەم مێژووەوە.
زانستی ئابووری سیستەمێکە شیکارییدەکات لەسەر بەرهەمهێنان و دابەشکردن، هەروەها بەکارهێنان و ئاڵوگۆڕی کاڵا و خزمەتگوزاری ئەمە بەو مانایە دێت، کە ئابووریی هزرێک لەخۆیدا حەشاردەدات. ئەم هزرە، بریتییە لە “”تێڕوانینی ئابووری و هەروەها بیرۆکە و دەرەنجامە ئەبستراکتەکان، لێ ئەمانە دابڕاو نیین لە واقیعە ئابوورییەکانی قۆناغێکی دیاریکراو و لەگەڵ گۆڕانی کۆمەڵگاشدا دەگۆڕدرێن””.
لەسەر بناغەی قسەکانی لایسەرەوە دەپرسین: بیرمەندی(هزرەڤانی)ئابووریی کێێە؟مێژووی هزری ئابووریی History of economic thoughtپڕ نییە لە فەیلەسوفە ئابوورییناس(ئادەم سمیت، مارکس …..)؟ئەی هزریی ئابووریی چییە؟مێژووی هزریی ئابووریی بە هزرە ئابوورییەکانەوە پابەندنییە؟کێ ئابوورییناسە؟ئابوورییناسی پسپۆرییە یان پیشەیەکی حیزبی و سیاسییە؟توێژەرە ئابوورییەکانمان لەڕووی تێیۆریەوە دۆزی ئابووری کوردستانیان بەرەو چ دۆخێک بردووە؟کێن تێیۆریزەکەرانی ئێمە لەبوارە ئابوورییەکاندا (نەوت،پیشەسازیی،کشتوکاڵی، نەخت،…)؟بەرهەمی تێیۆری سەندیکای ئابووریناسانی کورد، یان مونتەدای ئابوورییناسانی کورد بە ج تێزگەلێکی ئابووریی گەیشتوون؟ بوونیان چ سودێکی بۆ دروستکردنی هزرێکی ئابووریناسانەی کوردی هەیە؟
کەوابێت دەپرسین: بیرمەندی ئابوورێێ کێیە؟بیرمەندی ئابووری ئەو کەسەیە، کە””ڕۆڵێکی بەرچاودەگێڕێت لەلایەک لە پەرەپێدانی تیۆری و بیرۆکە ئابوورییەکان، لەلایەکی دی لە شیکردنەوەی ئابووریی و باشترکردنی سیاسەتە ئابوورییەکان””.بیرمەندی ئابووریی جگەلەوەی ئابوریناسە دەشیت کەسێکی شارەزاش بێت لە بڕیاردانی ئابووری و پێکەوەلکاندنی پەرەپێدانی تیۆری ئابووریی و فەلسەفە. بەمجۆرە بیرمەندی ئابووریی پەرە بە بابەتی تیۆری و چەمکە ئابوورییەکان دەدات و بەپێی بارودۆخی سەردەمی خۆشی شیکارییان بۆ دەکات.
سەرباریئەوە، بیرمەندیی ئابووریی لەڕووی مێژوویەوە گۆڕانی گەورەی تێیۆری بەخۆوەدیووە و خودی گۆڕانەکەش پێامندەڵێت، ئابوورییانە بیرکردنەوە و فەلسەفییانە بیرکردنەوە تەواوکەری یەکتربوونە. ئەمەش لەکۆتاییدا شتێکی بەناوی مێژووی هزریی ئابوورییەوە دروستکردوە، کە هزرەڤانی ئابووریی کردووەتە سوارچاکی ئەم بوارە.
کاتێک قسەدێتەسەر بیرۆکەی بیرمەندانی ئابووریی بۆ ئێمە ئەمە جێگای باس نییە، بەتایبەت لە نێوەندی ئەکادێمیماندا. لەبەرئەوە ئەوەی تایبەتە بە ئابووریناسی کوردییەوە دەکرێت بگوترێت، کە دەمێکە ئابووریناسانی کورد لە فەلسەفە تۆراون، یان لەبەرئەوەی زانستی ئابووریی لە نێوەندی ئەکادێمیی کوردیی تادەگاتە ناو خەڵک دابڕاوە لە فەلسەفە ئەمە وایکردووە نە ئابووریناسیی خۆی وەک بوارێکی هزریی نیشاندات نە ئابووریناسانیش وەک هزرەڤان دەرکەون.
دەشێت ئابووریناسانی کورد گشت کێشەکە بۆئەوە بگەڕێننەوە، کە سیاسەتی ئابوورییمان نییە، بۆ ئەوان ئەمە وایکردووە شتێک بەناوی شیکاریی سیاسەتی ئابوورییەوە دروستنەبێت. هاوکات بۆئەوەشدەچن ئەوەی، کە سیاسەتی ئابوورییمان نییە لەوسەرەوە ئەمە وایکردووە دیاردە ئابوورییەکان بێشیکاریی تیپەڕن. هەرلەبەرئەوە ئابووریناسانی کورد ئەمە دەکەنە هۆکار بۆلەدایکنەبوونی تیۆریی. دەرئەنجام ئەمە دەبێتە بیانوویەک، کە بڵێن: بۆیە بیرۆکە مردووە و توێژینەوە ئابوورییەکان کاریگەرییان لەسەر بڕیارە ئابوورییەکان نییە.
ئەو پاساوەی لایسەرەوەش وادەکات تێیۆریزەکەرمان لەم بوارانەدا لەئاستێکی هزریی باڵادا نەبێت: تێیۆرییەکانی گەشەپێدان، بەجیهانیبوونی ئابووری، ئابووریی سیاسی،ئابووریی شارنشینیی، ئابووری پۆستکاپیتالیزم(پاش سەرمایەداری)، ئابووریی جیهانی سێ، تێیۆری دواکەوتن، پاشکۆیەتیی ئابووریی، هەژاریی ئابووریی، هەڵئاوسانی ئابووریی، چەوساندنەوەی ئابووریی، ئابووریی نێودەوڵەتیی، ئابووری نیشتیمانیی، کەڵەکەبوونی سەرمایە، قەیرانی ئابووریی، پسپۆر لە چەمکی سەرمایە یان پاشەکەوت.
سەرباری ئەوەی گوترا، ئەم لایەنانەش: بابەتی ئابووریی تازە(ئابووریی دیجیتال،کە ئابوورییەکی بەبیرکاریکراوە)، سێستەمی ئابووریی جیهانیی، کۆمپانییا موڵتی ناسیۆنالەکان، ئابووریی لیبڕاڵ و نیولیبرالیزم، دراوگەرایی، ئابووریی کۆمەڵگەی فرەکولتوور، باڵادەستیی تەکنەلۆجیای ئابووریی نوێ، قەرز و قەرزی نێودەوڵەتی،کە پسپۆری ئابووریی شارەزا لە بیرکاریی دەوێت. وەکیتر ئابووریی هاوچەرخ لێوانلێوە لە بەبیرکارییکردنی هزریی ئابووریی،کە زۆرێک لە پسپۆرانی ئابووریمان ترسیان لە بەبیرکاریکردن هەیە.
دوا تەماشاکردنمان سەبارەت بە باسی ئابووریناسی بەتامی بیرمەندی ئابووریی، ئەوەش دەڵێین،کە گرنگترین شتێک لەم قٶناغەدا لە بەشە ئابوورییەکانی زانکۆکانی هەرێم پێویستە ئەوەیە، کە وانەکان بە زمانێکی کوردی ئابوورییناسانە بگوترێنەوە، بۆئەو مەبەستەش پێویستە مامۆستا بەڕێزەکانی ئەو بەشە کار لەسەر بەکوردیکردنی زانستی ئابووریی بکەن، چونکە هەژارییەکی ئەکادییمی و زمانەوانیی ڕووی لەو بەشە کردووە و خوێندکارانی ئەو بەشە زۆر بە زەحمەت دەتوانن بە زمانێکی ئابووریی ڕەوان گرفتێکی ئابووریی لەسەر بنەمای تێیۆرێکی ئابووریی ڕاڤەبکەن. دەبوو لە زانکۆکان ئەم لایەنە بەهەندوەرگیرایە و دەستەبژێرێکی ئابووریناسی کوردی ئەم خەمەی لەکۆڵگرتبایە.
سەرباریئەوە، نە بەشەکانی ئابووری نە نوسینە ئابووریەکانمان ئەو هۆشیارییە ئابوورییە دروستناکەن، کە ڕۆشنبیریی ئابووریی جۆرێکە لە ڕۆشنبیریی کۆمەڵایەتی. ڕۆشنبیریی ئابووریی، کە گرنگیی خۆی لە کۆمەڵگەدا هەیە لەناو ئێمەدا لە پلەی سفردایە. ئەوە ڕۆشنبیریی ئابووریی نییە تۆ رۆژانە بزانیت بەهای تمەن یان لیرەی تورکی بەرامبەر بە دینار چەنە. ڕۆشنبیریی ئابووریی وەک گشت ڕۆشنبیرییەکانیتر (هونەریی، تەندروستیی،….)ڕۆشنبیرییەکی ژیانییە و پێویستی گشت تاکێکی هاوچەرخە.
سەرنج: بۆئەوانەی لە نزیکەوە ئاشنای بواری پسپۆرییم نیین، کە دوانەییە (فەلسەفە و ئابووری)جگەلە پسپۆرییە فەلسەفییەکەم کە تا پرۆفیسۆری لە فەلسەفە بۆیرۆشتووم، باگراوندێکی ئەکادیمیشم لە ئابووری بەگشتی و ئابووریی نێودەوڵەتی بەتایبەت هەیە. سەرەتای ئەکادێمیی بەندە ئابووریی بووە و تا دکتۆرا بۆیرۆشتووم و دواتر دەستملێهەڵگرتووە بەرەو فەلسەفە چووم و لەوێش لە سفرەوە دەستمپێکردووە.

ئازاد حەمە
پرۆفیسۆر لە فەلسەفە لە زانکۆی سلێمانی

Azad Hama

دکتۆر ئازاد حەمە وانەبێژ بە بڕوانامەی دکتۆرا لە فەلسەفە( فەلسەفەی کۆمەڵایەتی و فەلسەفەی مێژوویی)، وانەوتنەوە لە قوتابخانەی پەروەردەی بنەڕەتی لە زانکۆی سلێمانی.