گەردوون لە ڕوانگەی باوەڕدار و بێباوەڕانەوە …. بیانوو و بەڵگە … ئەردەڵان قەرەبای
گەردوون لەوەتەی هەیە جێگای لێکدانەوەو مشتو مڕی مرۆڤە. چۆن پەیدا بووە؟ کێ دروستی کردوە؟ چۆن دروست بووە؟ ئایا دروستکەری هەیە یان هەر لە خۆیەوە هەیە؟ ئایا سەرەتا و کۆتایی هەیە؟ ئەو پرسیارنە لەگەڵ مرۆڤدا دەرکەوتوون و تا ئەمڕۆ نەبڕاونەتەوە.
هەتا زانست و فەلسەفە زیاتریان گەشەیانکردبێ ڕوانینی مرۆڤ بۆ گەردوون زیاتر گۆڕانی بەسەرداهاتووە. زیاتر ئەو لایەنە بەهێز بووە کە پێی وایە گەردوون دروسکەری نیە بەڵکە لە خۆڕا (Randomly) درەکەوتوەو درێژەی هەیە. ئەمە مانای وا نیە باوەڕدارەکان تەواو دەستیان لە باوەڕی خۆیان هەڵگرتوە. تا ئەمڕۆش ئەوانە دژایەتی زانست و فەلسەفە دەکەن و پێیانوایە گەردون خواوەندی هەیە. بۆ ئەمەش چەند بیانوێک دەهێننەوە کە زۆر لاوازن.
بۆ نمونە بیانووی گەردوونی (Cosmological argument). ئەوانە وای دەبینن بزوێنەری یەکەم (prime mover) هەیە. واتە هێزێکی غەیبی نەبنینراو هەیەو هەر لەسەرەتاوە ئەم گەردوونەی دروست کردوەو ناوی لێ دەنێن خودا. (ئارێستۆ) ئەمەی فۆرمەڵە کردوەو لەویشە گەیشتۆتە موسڵمانەکان. ناوی هۆکاری یەکەمی گەردونی لێدەنێن (The First Cause Argument). بەکورتی هەموو شتێک لەم گەردونەدا هۆکاری هەیە. مادام گەردوون هەیە ئەوە دەبێ هۆکارێک هەبێت کە ئەویش خودایە. ئەوانەی بەشێوەی زانستی فەلسەفی ڕەخنە لەم ئارگۆمێنتە دەگرن دەڵێن زۆر ئارگۆمێنتێکی یان بیانوێکی لاوازە چونکە ئەگەر هەر شتێک هۆکاری هەیە بۆ دەبێت ئەو لۆگیکە بەسەر خوداشدا نەسەپێت؟ کەواتە خواوەندیش هۆکاری هەیە. کە دەڵێن ئەمە تەنیا خوا ناگرێتەوە کەواتە دەکەونە هەڵەی پەنابردن بۆ تایبەت (special pleading fallacy). باوەڕدارەکان دەڵێن وەرن بۆ ئەوەی باوەڕ بەمە بکەن بڕواننە کتێبەکانمان کە نووسراوە خوا دروستکەری هەموو شتێکە. ئەمە شتێکی پێکەنیناویە. پرسیار ئەوەی ئایا هەموو شتێک هۆکاری هەیە؟ نەخێر مەرج نییە هەموو شتێک هۆکاری هەبێ. لە بواری فیزیادا شتێک هەیە بەناوی میکانیکیای چەندێتی (Quantum mechanics) کە لە کۆمەڵێک تیۆری فیزیا پێکدێ. ئەوانە دەیانەوێ لەو دیاردانە بکۆڵنەوە کە تایبەتن بە پارتیکڵ و ئەتۆمەوە. بەکورتی بۆ چارەسەرکردنی ئەو کێشانەیە کە فیزیای کلاسیک نەیتوانیوە خۆیان لێبداو چارەسەریان بکات. بەم شێوەیە ئەوەی ئەوان دەڵێن هەموو شتێک هۆکاری هەیە لێرەدا ئەو هۆکارە دەبێتە مەحاڵ. (هاوکینگ) وەڵامی هەموو ئەوانە دەداتەوەو باوەڕی بە « non–boundary state» هەیە. واتە هیچ خاڵێکی دەستپێکردنی گەروون نییە. گەردون ئەزەلیە واتە ئینفینیتیە و بێکۆتایە. هەر چەند بگەڕێینەوە دواوە ناگەینە خاڵی سەرەتا چونکە ئەو خاڵە هەر نییە.
بیانوێکی تری بڕواداران (Teleological argument)ە کە هەر بە ئینگلیزی بە کۆمەڵێک ناوی تر ناسراوە وەک (the argument from design) و (intelligent design argument). بەکورتی مانای ئەوەیە هێزێکی غەیبی هەیە زۆر بەزیرەکی و لێهاتوویی نەخشەی گەردونی داڕشتوە. ئەوانە پێیان وایە ژیان لەمەوە دەست پێدەکا. زانایانی فیزیا دەپرسن کامە ژیان؟ ژیان بە کام مانەیە؟ ئایا دەتوانن پێناسەی ژیان بکەن؟ نەخێر. ئەوانە باس تەنیا لەوەندە ژیانە دەکەن کە لە سنوری تێگەیشنیاندایە بەڵام ئایا ژیان هەر هێندەیە؟ ئایا ژیان هەمووی ئاشکراکراوە؟ ئایا ئاشکراکردنی ژیان وەستاوە یان درێژەی هەیە؟ ئەو بیانووە لێرەدا تەواو لاوازی خۆی دەردەخات کە هەموو شتێکی گەردوون دەخاتە پاڵ هێزێک نە دەبینرێت و نە هەستی پێ دەکرێ. هیچ بوونێکی نییە. لۆگیکی ئەوانە لینگەو قووچە؟ بۆچی؟ چونکە ئەوانە هەموو ئەو شتانەی هەن بێنرخ دەکەن بەڵام نرخی گەورە بەوە دەدەن کە نییە. (ئاینستاین) دەڵێ بیرۆکەی خواوەند لای ئاینی ئیبراهیمی واتە ئاینی جوولەکە و مەسیحی و ئیسلام زۆر منداڵانەیە. وەک دەبینین هەموو سیفەتەکانی خودا سیفەتی خودان کە منداڵێک هێنابێتیە بەرچاوی. تووڕە دەبێت، دڵی خۆش دەبێت، سزا دەدات، دەبوورێت، پێویستی بەوەیە بیپەرستیت، نوێژی بۆ بکەیت، لێی بپاڕێیتەوە و زۆری تریش.
بیانوێکی تری بڕوادارن بە (ontological argument) ناسراوە کە مانای بیانووی بوون دێ. لایەنی ڕەوشتی مرۆڤ دەگرێتەوە کە خودا بۆی دیاری کردووە. ئەوانە پێیان وایە خودا لەو ڕوەوە ڕۆڵی سەرەکی هەیە. ئەپیکۆری فەیلەسوفی یۆنانی سێ پرسیاری کردووە کە هەتا ئەمڕۆیش ئەو بڕوادارنە نەیانتوانیوە وەڵامی بدەنەوە. یەکەم ئایا خوا چاکەیە و خراپەی ناوێ؟ ئەگەر وایە بۆ لە دەستی نایەت خراپە لەناوببات؟ ئایا چاکەیە و ڕێگا دەدات خراپە هەبێت؟ کەواتە خراپەکارە. ئایا هەردووکیانە؟ ئەگەر وایە بۆ ناوی خودایە؟ ئەی ئەو خراپەیە لە کوێوە دێ؟
ڕۆژێکیان لە فلۆریدا لەگەڵ قەشەیەکدا گفتوگۆم دەکرد. لێم پرسی ئەو خوایە جوانەت کە تەنیا لایەنی چاکەی هەیە چۆن شەڕی دروست کرد؟ وەڵامەکەی ئەوە بوو کە خودا و شەیتان یەک سەرچاوەیان نییە. واتە خوا شەڕی دروستنەکردوە.
ئەگەر ڕەوشتی مرۆڤ خوا دیاری دەکات بۆچی ئەو ڕەوشتە لە گۆڕانی بەردەوامدایە لەکاتێکدا خودا و بڕیارەکانی جێگیرن. ئایا ئەوەی سەدەیەک لەمەوبەر بە ڕەوشتی باش دادەنرا ئەمڕۆش هەر وایە؟ ئایا ئەگەر موسڵمانێک لە فرانسا بڵێ ژنەکەم کچی مامم یان کچی خاڵمە چی پێ دەڵێن؟ پێی ناڵێن ئەوە بەد ڕەوشتیە؟ ئایا ئەگەر چەند کچ و کوڕێکی سوێدی بچن لە دۆکان خۆیان ڕووتبکەنەوە و خۆیان بدەنە بەر هەتاو، خەڵک بە خاکەناز دوایان ناکەون و بەردبارنیان ناکەن؟ ئایا سەد ساڵی تر هەر لە دۆکان ئەو کارە نابێتە ئاسایی؟ کەواتە ڕەوشت پەیوەندی بە کات و شوێنی دیاریکراوەوە هەیەو دەگۆڕێ. ئایا کۆیلایەتی مرۆڤ و بازرگانی بە مرۆڤ کە لە ئیسلامدا ڕێگای پێدراوە لای کەسێکی تر کە ئەو باوەڕەی نییە ڕەوشتی باشە؟ ئایا دانانی دوو ژن لەبەرامبەر یەک پیاودا چ لە شایەتی و چ لە وەرگرتنی میراتدا ڕەوشتی باشە لای کەسانێک باوەڕیان بەوە نییە؟ ئەگەر بەسەر وڵاتێکدا بدەیت تەنیا لەبەر ئەوەی باوەڕیان بە دینەکەت نییە، پیاوەکانیان بکوژیت و ژنەکانیان بکەیتە موڵکی خۆت ئەوە ئەگەر لای خۆت ئاسایی بێت چونکە لەگەڵی گەورە بوویت بەڵام لای کەسانێکی تریش هەر ئاساییە؟
•
•
•
•
________________________________________
