هێزی نەرمی چین و مەترسییەكانی بۆ هەرێمی كوردستان.. ئاگری قادر*

فراوانبوونی ئامادەبوونی دامەزراوەیی و كولتووریی چین لە هەرێمی كوردستانی عێراق- بە تایبەتی لە ڕێگەی دەستپێشخەرییەكانی پەیوەست بە دەستپێشخەری شارستانیەتی جیهانی-كۆمەڵەی شورای چین- پرسیارە گرنگەكان سەبارەت بە هەردوو مەترسییە دەستبەجێ و درێژخایەنەكان دەخاتە ڕوو. لە كاتێكدا ئەم بەشداریكردنە زۆرجار وەك ئاڵوگۆڕی كولتووری یان هاوكاری ئەكادیمی لە چوارچێوەیەكدا دادەنرێت، ئەزموونە بەراوردكارییەكان لە ناوچەكانی دیكەوە ئەوەمان پێدەڵێن كە كاریگەرییەكانی زۆر لە دیپلۆماسی نەرم زیاتر دەبن. بۆ هەرێمی كوردستان، ئەم مەترسیانە لەناكاو یان ئاشكرا نین. بەڵكو وردە وردە و چیندار و پێكهاتەیین، بە تێپەڕبوونی كات بە شێوەیەك گەشە دەكەن كە بتوانن نۆرمەكانی حوكمڕانی، سەربەخۆیی سیاسەت و دەزگای سیاسی كۆنترۆڵ دەكەن. تێگەیشتن لەم داینامیكیانە زۆر گرنگە بۆ دڵنیابوون لە مەترسییەكانی هێزی نەرمی چین بۆ هەرێمی كوردستان

مەترسییەكانی چین بۆ سەر هەرێمی كوردستان

یەكێك لە مەترسییە دەستبەجێیەكان گێڕانەوە و گرتنی گوتارە. ناوەندەكانی توێژینەوەی پەیوەست بە چین، پلاتفۆرمە كولتوورییەكان و دەستپێشخەرییە ئەكادیمییەكان زۆرجار گێڕانەوەی وردی كۆكراوە بەرەوپێش دەبەن كە جەخت لەسەر سەقامگیری، هاوئاهەنگی و دەستوەرنەدان دەكەنەوە. لە كاتێكدا ئەم چەمكانە وەك بێلایەن یان گشتگیر خراوەتەڕوو، بەڵام مەیلیان هەیە كە مشتومڕی ڕەخنەگرانە لەبارەی حوكمڕانی و مافەكانی مرۆڤ و لێپرسینەوەی سیاسییەوە بێهیوا بكەن. لەهەرێمی كوردستان، ئەمە فەزای هزری و میدیایی بەرتەسك دەكاتەوە، چونكە ڕۆژنامەنوسان، ئەكادیمیستەكان و ئەكتەرە مەدەنییەكان هەست بە فشارێكی ناڕاستەوخۆ دەكەن بۆ ئەوەی لەگەڵ گێڕانەوەی “قبووڵكراو”دا هاوتەریب بن، بە مەبەستی پاراستنی دەستڕاگەیشتن، پارەدان، یان هاوكاری دامەزراوەیی. ستراتیژییەكانی بەشداریكردنی چین زۆرجار پەیوەندییەكان لەگەڵ نوخبە سیاسییەكان، بەرپرسە باڵاكان و كەسایەتییە كاریگەرەكان لە پێشینە دادەنێن. ئەم ڕێبازە دەتوانێت كەناڵە ڕاوێژكارییە هاوتەریبەكان یان كەناڵە ڕاوێژكارییەكان دروست بكات كە لە دەرەوەی چاودێری دیموكرات یان پەرلەمانی كاردەكەن. كاتێك هاوكاری وەك تەكنیكی یان كولتووری لە چوارچێوەیەكدا دابنرێت نەك سیاسی، شەفافیەت زیاتر كەم دەبێتەوە. ئەم جۆرە بەشداریكردنە نوخبەیی، لێپرسینەوەی دامەزراوەیی لاواز دەكات و بڕیاردان لە پرۆسەكانی گشتگیر و بەشداریكردن دوور دەخاتەوە. ئەو دەزگا تازە دامەزراوانەی كە پەیوەندییان بە دەستپێشخەرییە بیانییەكانەوە هەیە زۆرجار بە باری یاسایی ناڕوون، ئیختیاری پێناسە نەكراو و لێكۆڵینەوەی سنوورداری گشتی كاردەكەن. لە كوردستان، ئەم ناڕوونییە ڕێگە بە دامەزراوە بیانییە پەیوەندیدارەكان دەدات كە كاریگەرییان لەسەر پەروەردە، گوتاری سیاسەت، یان بەرنامەسازی كۆمەڵایەتی هەبێت بەبێ ئەوەی بخرێتە ژێر چوارچێوەی ڕێكخراوەیی ناوخۆییەوە. ئەمەش مەترسییەكانی حوكمڕانی دروست دەكات و چاودێرییەكی كاریگەر لەلایەن دەسەڵاتە ناوخۆییەكانەوە ئاڵۆزتر دەكات،لە درێژخایەندا، مەترسییەكی جددی و وردە وردە وەرینی نۆرمەكانی دیموكراتەكانە. مۆدێلی حوكمڕانی چین كۆنترۆڵی دەوڵەت، یەكسانی سیاسی و ژێردەستەكردنی مافەكانی تاك بۆ “سەقامگیری” بەكۆمەڵ لە یەكەمایەتی دەكات. ئەگەر لە ڕێگەی بەرنامەكانی ڕاهێنان، دەرئەنجامی توێژینەوە، یان ئامۆژگاری سیاسەتەوە بە شێوەیەكی زیادەڕۆیی ناسێندرا، ئەم بنەمایانە دەتوانن كولتوری حوكمڕانی لە هەرێمی كوردستاندا دابرێژرێ. پابەندبوون بە فرەیی، دەربڕین ئازاد و كێبڕكێی سیاسی دەتوانێت لاواز بێت- نەك لە ڕێگەی زۆرەملێی ڕاستەوخۆوە، بەڵكو لە ڕێگەی ئاساییكردنەوە. مەترسییەكانی وابەستەیی ستراتیژی و كەمبوونەوەی سەربەخۆیی سیاسەتەكانە. لەگەڵ فراوانبوونی ئامادەبوونی دامەزراوەیی چینی، وابەستەیی نەك تەنیا لە ڕووی ئابوورییەوە، بەڵكو لە ڕووی فیكری و ئیدارییەوە گەشە دەكات. بە تێپەڕبوونی كات، ئەمە دەتوانێت توانای هەرێمی كوردستان سنووردار بكات بۆ بەدواداچوونی هەڵبژاردنی سیاسەتی سەربەخۆ كە لەگەڵ بەرژەوەندییەكانی پەكین ناكۆك بێت. ئەم جۆرە وابەستەییە لە كاتی قەیرانی سیاسی یان ئابووریدا بە تایبەتی مەترسیدار دەبێت، كاتێك دەتوانرێت هێڵی كاریگەری بگۆڕدرێت بۆ فشارێكی بێدەنگ یان كاریگەری. قووڵكردنەوەی هاوئاهەنگی لەگەڵ چین ڕەنگە گۆڕانكاری لە چۆنیەتی هەستكردن بە هەرێمی كوردستان لەلایەن هاوبەشە نێودەوڵەتییە نەریتییەكانەوە بكات، بەتایبەتی ڕۆژئاوا كە لە مێژوودا ڕۆڵی سەرەكییان لە هاوكاریی ئەمنی، چاكسازی حوكمڕانی و هاوكاری مرۆییدا بینیوە. پێناچێت چین داكۆكی لە مافە سیاسییە كوردییەكان یان سەربەخۆییەكان بكات كاتێك ئەم جۆرە هەڵوێستانە لەگەڵ پەیوەندییەكانی لەگەڵ حكومەتە ناوەندییەكان یان دەسەڵاتە ناوچەییەكان ناكۆكن. لە ئەنجامدا، بەرژەوەندییە ستراتیژییەكانی كورد مەترسی ئەوە دەكەن كە لەناو حیساباتی جیۆپۆلەتیكی فراوانتردا پەراوێز بخرێن. لە كۆتاییدا، شلكردنەوەی ناسنامە و بێسیاسیكردن مەترسییەكی ورد بەڵام بەرچاوی درێژخایەن نیشان دەدات. بە پێشخستنی گێڕانەوەیەكی ناوەندی و ناسیاسی شارستانیەت و پێشكەوتن، دەستپێشخەرییە كولتووری و پەروەردەییەكانی چین ڕەنگە بەشداربن لە بێسیاسیكردنی داواكارییە شەرعییەكانی كوردی پەیوەست بە ماف، خۆبەڕێوەبەری و دادپەروەری مێژوویی. لە كاتێكدا كە ناسنامە نەسڕدرێتەوە، بەڵام ڕەنگە بە شێوەیەك كە وردە وردە ئاژانسی سیاسی و توانای كۆكردنەوە كەم بكاتەوە، دووبارە چوارچێوەی بۆ دابنرێتەوە.

وانەی بەراوردكاری

كەیسە بەراوردكارییەكان لە ئەفریقا و ئاسیای ناوەڕاست و بەڵكانەوە شێوازە بەردەوامەكان ئاشكرا دەكەن. لە ئەفریقا وڵاتانی وەك زامبیا و كینیا ئەزموونی گەشەسەندنی وابەستەیی لە ڕێگەی پارەداركردنی ژێرخانی، شەفافیەتی سنووردار، و كەمكردنەوەی نەرمی سیاسەت. لە ئاسیای ناوەڕاستدا، هاوتەریبی نوخبەكان لەگەڵ چین زۆرجار كۆمەڵگەی مەدەنی پەراوێزخراو و ناڕەزایی گشتی وروژاند. لە باڵكان، ڕێككەوتنە ناڕوونەكان ستانداردە ڕێكخراوەییەكانیان تێكدا و دەسەڵاتی جێبەجێكاری بەهێزتر كرد لەسەر حیسابی دامەزراوە دیموكراتییەكان. لە سەرانسەری ئەم ناوچانەدا سێ وانە جیاوازن: وابەستەیی وردە وردە پەرەدەستێنێت، بەشداریكردنی نوخبەیی دامەزراوەكان دامەزراوەكان لاواز دەكات، و هاوكاری ئابووری زۆرجار پێش ئیشپێكردنی سیاسی دێت. كاریگەری چین بە دەگمەن لە سەرەتاوە زۆرەملێ دەردەكەوێت؛ لەبری ئەوە، لە ڕێگەی چەسپاندنی دامەزراوەیی، پشتبەستنی دارایی و هاوئاهەنگی گێڕانەوە گەشە دەكات. لە كورتخایەندا، مەترسییەكان لە كۆنترۆڵی گێڕانەوە، هاوپژینی نوخبە و ناڕوونی دامەزراوەییدان. لە درێژخایەندا، هەڕەشەكان درێژدەبێتەوە بۆ وەرینی دیموكراتیی، وابەستەیی ستراتیژی، پەراوێزخستنی جیۆپۆلەتیكی و بێسیاسیكردنی ناسنامە. پێویستە بە شێوەیەكی ڕاستەوخۆ ڕەت بكرێتەوە. بەڵام دەبێت بە شەفافیەت و چاودێری یاسایی و بەشداریكردنی فرەیی و پابەندبوونی پتەو بۆ پاراستنی سەربەخۆیی سیاسی و بەها دیموكراتییەكان بەڕێوەبچێت. بەبێ ئەم جۆرە پارێزبەندییانە، ئەوەی وەك هاوكاری كولتووری دەست پێدەكات، ڕەنگە وردە وردە پەرەبستێنێت و ببێتە سنوورێك بۆ داهاتووی سیاسی كوردستان و سەربەخۆیی ستراتیژی.

*خوێندكاری دكتۆرا لە یاسای ژینگەیی نێودەوڵەتی،زانكۆی نیشتمانی تایوان

Dengekan

دەنگەکان وەک رۆژنامەیەکی ئەلکترۆنی لەپێناوی فەراهەمکردنی سەکۆیەکی ئازاد بۆ دەنگە جیاوازەکان لە ١ی حوزەیرانی ٢٠٠٢ دەستی بەکارکردن کردووە لە شاری تۆرنتۆ. دەنگەکان بە رۆژنامەی خۆتان بزانن و لەرێی ناردنی بابەتەکانتانەوە بەرەو پێشی بەرن لەپێناوی بنیاتنانی کۆمەڵگەیەکی هۆشیار و ئازاد و یەکساندا.