لهپهراوێزی نمایشی شانۆیی كێشهكانی ژیانی هاوسهری … ڕێباز حەمەجەزا
ناوی نمایش / كێشهكانی ژیانی هاوسهری
نووسینی / ئێریك ئیمانوئێل شمیت
وهرگێڕانی / مهریوان ههڵهبجهیی
سینۆگرافیاو دهرهێنان / جهبار محهمهد
نواندنی / شایی نهجار ، زمناكۆ كهریم
نهریتم نییه لهبارهی ههموو بهرههمێكی شانۆییهوه بنووسم یان قسهی لهبارهوه بكهم ، بهڵام لهبهرئهوهی ههندێك بهرههم كهزیندوون یان قسه كردن دهربارهیان قورس و زهحمهته ، دهبینین بێدهنگی لێدهكرێت یان زۆرێكیش لهو باسانه دهچنه خانهی ڕوپامایی و پیا ههڵدان وه یان پیا ههڵشاخان ..بهههرحاڵ من لێرهدا وهكو بینهرێكی شانۆ سهرنجی خۆم دهربارهی ئهو بهرههمه دهخهمه ڕوو كه بهباوهڕی من بهرههمێكه شایستهی ئهوهیه قسهی جددی تر و زیاتری لهبارهوه بكرێت بۆئهم بۆنهیهو لێرهدا من تهنها بهم جۆره دهدوێم .
گرنگترین شت بۆتێگهیشتن له شانۆ كاركردنه لهناوسیستم و بهرنامهیهكی توند وتۆڵ و بوونی پێشینهی تیۆری و مهعریفیه دهربارهی بهرههمهكه ، بهكورتی : شانۆ لهڕووی تیۆریهوه له دوو شهق پێكدێت و له دوو هێڵی گشتیدا بهیان دهبێت : “هونهری ژیانكردن و هونهری نمایشكردن ” دواتر ئهمانهش ورد دهبنهوه بۆئاستهكانی خوارهوه و قوتابخانهو میتۆدی ههمه جۆری جیاوازی یان لێ دهبێتهوه .. بهههرحالً كاتێك بهرههمێكی شانۆی دهكهوێـته دهرهوهی ئهم دوهێڵه تهریب و جیاوازه مل ملانێی فیكری و فهلسهفی دروستدهكهن وڕهنگ دهدهنهوه لهتهواوی نمایشی شانۆییدا و دهچنه ناو ستیل و شێوازهكانی كاركردنهوه ..
دمهوێت بڵێم : ئێمه كاتێك دهتوانین ، شانۆ لهڕووی كهلتوریهوه بخوێنینهوه كه توانیبێتمان چێژ و مهعریفهی ههمهجۆرو جیاواز بهرههم بێنین نهك لهدۆخێكدا زۆرێك لهبهرههمهكان هاوچهشن بن و لهیهك بچن و فرهجۆر نهبن ، ئهوكاته له گرنگی خوێندنهوه ی بهرههمهكان تێدهگهین ، جاگرنگ نیه لهڕووی تیۆریهوه بروامان بهچیهو چۆن كاری تێدادهكهین !! واته ناكرێت بهرههمهكان به یهك جۆر و بهیهك شێوه بخوێنینهوهو لێكبدهینهوه بهئهندازهی پێویستی و شێوازی ئهوهی كاری تێدا كراوه نهك ئێمه چۆن تێدهگهین وچی دهكهین ؟
ئیریك ئیمانوئیل شمیت : نووسهری (كێشهكانی ژیانی هاوسهری)لهدایكبووی 28ی مارس 1960 رۆمانووس وشانۆنامه نووس و دهرهێنهرێكی فهڕهنسی بهڕهچهڵهك بهلجیكیه چهندین بهرههمی جیهانی ههیه ناسراوترینیان : ” مسیۆ ئیبراهیم و گوڵهكانی قورئان ” و شانۆنامهی :” دانپێدانه كانی ژن و مێردێك “(1) و ئهم دهقهی كه ئهم ستافه كاریان لهسهر كردووه سهربه قوتابخانهی “تهعبیری ” یهو لهڕووی تیۆریهوه سهربه قوتابخانهی ” ژیانیه” و توانیویهتی سیستم و نۆرمی دیاریكراوی خۆی ههبێـت و بهشێوهیهكی سایكۆلۆژی كاری تیاكراوه و لێرهدا خوێندنهوهیهكی پانۆرامی بۆنمایش دهكهم لهسهر چهند ئاستێك بهم جۆرهی لای خوارهوه :
دهق و نووسهر سینۆگرافیا نواندن دهرهێنان
قسهكردن لهسهر بهرههمێكی شانۆیی له ڕووی تیۆری و زانستیهوه، پێویسته له دهقی شانۆنامهكهوه بێت چونكه بنچینهی بهرههمهكه پێكد ێنێت و دهیكات بهبهرههمێكی سهركهوتوو هونهری یان بهرههمێكی لاواز و نا هونهری بۆئهوهی بهوردی لهو پرۆسهیه بكۆڵینهوه لهنمایشهكهدا دووئاست دیاری دهكهم كه پهیوهست بهم قسهكردنه پهنا بۆدهقی نمایش دهبهم نهك دهقهكانی تر كهئهوانیش بریتیتن له : یهكهم /ناسینی نووسهر دووهم / دهق لهنمایشدا چونكه شێوزاو جۆری مامهڵهكهمان بۆدهستنیشان دهكات واته كه زانیمان نووسهر چۆن هاتۆته ناو نمایش بێگومان كارئاسانی مان بۆدهكات تاپێگهی نووسهر بدۆزینهوه لهنمایشدا كه بهپێی سیستمی ئهم بهرههمه بهم جۆره دهیخوێنمهوه :
- دهق و نووسهر لهنماشی شانۆیی : (كێشهكانی ژیانی هاوسهری) دا :
ناسینی باكگراوندی نووسهر : بریتیهله قوتابخانهی تهعبیری و كاریگهری ( فهلسهفهی كانت) چۆن ؟ گهركهمێك بابهتهكه سادهو ڕونتر بكهمهوه كهدهڵێن كاریگهری قوتابخانهی تهعبیری واته لهڕووی ئهدهبی و هونهریهوه دهكهوێته كوێی ئهم دهقه نمایشكراوهوه یان چۆن تهعبیری لێكراوه ؟ لهڕووی فهلسهفهی كانت زیاتر لهڕووئیای هاوبهشدا بهدیاردهكهوێت كهروئیای ئهم بهرههمه بریتیهله بوونی : ( بیری فهلسهفی و بیری سهرهكی و بینای درامی ) كهبهشێوهی جۆراو جۆر بهیان كراون . تهعبیریهت چیه؟ و چۆن هاته ناو پرۆسهكهوه؟
( تهعبیریهت غهریبایهتی مرۆڤ لهجیهانی سهرمایهداریدا دهردهبڕێت . ئهومرۆڤهی لهناو ههزاراندا دهژیا بهڵام غهریبه لێیان … زۆری خهڵك و جهنجاڵی شار ، پتر نامۆیی دهڕسكێنێت .. مرۆڤیش دهبێته بهشێشتێك لهشتهكان ، تهنانهت بێ هێزترینی شتهكانیش ) (2)گهر لهوچهند ڕستهیه ورد بینهوه ههردووكارهكتهری ژن و پیاو لهم دهقهدا غهریبیان بهیهكتر له ئاستێكدایه كه مرۆڤ سهری ده سوڕمێت لهو پهیوهندیه تاڕادهی زۆربهی كات دهكهوێته گومانی ئهوهی بهڕاستی ئهم دوانه چی یهكترن ؟ لهناو خهڵكێكی زۆرهوه بۆ گۆشهی ماڵێك و لهوێشهوه بۆخواردنهوهی مهی و تهنانهت یهكتر بهكارهێنانیش بۆ ئهوهی بڕوا بهیهكتری بهێنن ئهمه ئهو دۆزهیهكه ڕیبازی نووسهر لهئهدهبدا دهكاته ئامادهبوویهكی گرنگ و كاریگهرو بهجۆرێك ههست نهكهین نووسهر لهنمایشدا بوونی نییه . - كه باس له ڕوئیاش دهكهین بۆههرسێ دۆخهكه بهبی َتێگهیشتن له فهلسهفهی كانت كهمێك بابهتهكه ئاڵۆز دهكات ئهوهی من مهبهستمه لێرهدا بیڵێم بههیچ جۆرێك قسهكردن نیه لهفهلسهفهی كانت به ئهندازهی ئهوكاریگهریانهیه كهلهدهقدا بهدی دهكرێت بۆنمونه : (كانت لهبابهتهوه دهست پێدهكات و ئاوهز دهكات به پێوهر بۆ توانای ههڵسهنگاندن و حوكمدان ئهوجا ویست و توانای تاكهكهس بۆ تێگهیشتن و خهمڵاندن ، دواتر ههڵبژاردن و بڕیاردان (3)گه رلهم تێگهیشتنهوه بڕوانینه باسهكه دهبینین لهناو بازنهی ناسینی نووسهردا بهتهواوی لهههریهكه له كارهكتهرهكانی (ژن وپیاو ) دابهدی دهكرێن و ههمووئهوهی كهباسم كرد دهی سهلمینێت كه دهقی نمایش لهسنوری بازنهی نووسهردا و لهفهلهكی نووسهر دوورنهكهوتۆتهوه .
سینۆگرافیای نمایشی شانۆیی : (كێشهكانی ژیانی هاوسهری): - نهخشه ی هونهری یان تهقهنی (4)بهكوردی دیمهنسازی، Scenographyسینۆگرافیا به ئینگلیزی –
مهبهست له ههمووبهشكانی پێكهاتهی دیمهنێكی شانۆییه ههرله “دیكۆر ، رووناكی ، ئارایشت ، جل وبهرگ ، ئێكسسوار، موزیك وهتد ” گهرتهماشا بكهین ئهم بهرههمه بهشی زۆری پێكهاتهكان له ناو دیكۆردا بهدی دهكرا لهگهڵ ئێكسسوارات وكهل و پهلهكانی تر و بهشێوهیكی كهمتر بۆڕووناكی و كهمتریش بۆ موزیك و جل و بهرگ و ئارایشت و هتد سادهو ساكار ڕێك وهكو ئهوهی لهژیانی ئاسایی و كهتوار –واقع- یدا ههیه وبێگومان من وهكو وهرگرێك ههستم كرد ئهوه ڕێك ئهكاردانهوهیهكهله ئهنجامی ژیانی رۆژانهوه بهدهست دێت و ههستم نهكرد شتێكی تر ههبێت كه زهرور بێت لهنمایشهكهدا و زیانێكی بهكهش و بارودۆخه دهرونیهكه گهیان بێت ههر له مزاج و بیرو بۆچونی كهسهكان و سروشتی ئهم ماڵه و ههڵواسین و شێوازی دانانی تابلۆكان و پهرت و بڵاویهكهی و كۆكردنهوه و كتێبخانهو پهردهو هتد كه بهبۆچوونی من ئهو پهرتهوازهیی و نارێكیه دهگهڕیتهوه بۆئهو ژینگهیهی پێشووی ئهوماڵه كهبهو جۆره بهجێیان هێشتووهو چونهته دهرهوهو لهگهڕانهوهیاندا ههوڵی ڕیكخستنهوهی دهدهن بهگشتی پێم خۆشه لهسهردوو ئاست سینۆگرافیا بخوێنمهوه .
سینۆگرافیای نمایشی شانۆیی : (كێشهكانی ژیانی هاوسهری):
تهعبیریهت : ههموو ئهو مانیفێستوو بهرنامه تیئۆریانهی لهتهعبیریهتهوه دهرچوون هاوبهشن : لهڕوانگه ههمهلایی یهكهیان بۆئادهمیزادی خاوهن رۆح و لهش و دهروون و ههست لهیهكتدا … لهبهر ئهمه ههر له سهرهتاوه بهرههڵستی ئه ڕهوته فۆرمالیست و ئیستاتیكی یه پهتیانهیان كردن كهتهنها بۆ بهدی هێنانی فۆرمی تهواو(…) ئازادكردنی واقیع له چوارچێوهكانی ، ئازاد كردنی ئێمه لهواقع وهتێپهڕكردنی نهك به پهنا بهر ئامڕازه تایبهتی یهكانی (5) ئهمهش بهڕونی له سینۆگرافیای نمایشی شانۆیی كێشهكانی ژیانی هاوسهری دا بینراون و ههستم پێكردوون .
سایكۆلۆجیا
بهلای یۆنگهوه كاری هونهری دیاردهیهكی سایكۆلۆژی ، رهنگه زۆر هۆی كهسی و ڕهگهزی بێ ئاگایی ڕوون بكاتهوه (….) قوتابخانهی فرۆید، ههموو هونهرمهندان به(نهرجسی) دادهنا ، واته پێگهیشتنی سایكۆلۆژیان تهواو نهبووه (7) ئهمه دهمانبات بهرهو ئهوهی خوێندنهوه بۆ بارستهو ڕهنگ و شێوازی دانان وپهرت و بڵاوی ئهو سینۆگرافیایهو دواتر ههوڵدان بۆ ڕێكخستنهوهی ئهو شپرزهی و دۆخهسایكۆلۆجیهی بهتایبهتی له تابلۆكاندا تهواو كهشێكی دهرونی ههمواركراوی هونهریمان پێدهبهخشن و دۆخی مزاجی بۆ نمایشهكه ڕادهگرت و یارمهتیدهرێكی باشی بههامیزاجی و دهرونیهكانی نمایش بوو .
نواندن له نمایشی شانۆیی : (كێشهكانی ژیانی هاوسهری):
یهكێك لهتوخمه جددی و كاریگهرهكانی نمایش بریتی بوو لهو نواندنه قوڵ و سایكۆلۆژیهی ههریهك لهئهكتهره بهشداربووهكانی نمایش كهلهڕووی ڕیتم و دهنگ و جهسته وتهكنیكی نواندنهوه لهئاستێكی باڵاو بهرزدا دهبینرا بهجۆرێك كردارهكان ههستێكی قوڵ و ناوهكی و جوانیان پێشكهش دهكرد دهتوانم بهم هێلكاریه نمایشهكه لهڕووی نواندنهوه بخوێنمهوه :
كردار + ههست) به یارمهتی سایكۆلۆژیا (نواندن + ئیستاتیكا ) )
كردارهكانی نواندن لهناوهوه بۆدهرهوهو نهرم و ناسك و ههندێكجار تووندو پڕبهجۆرێك من وهك بینهرێك ههستم نهدهكرد ئهوه نواندنه بهڵكو دیالۆگ وتنهكان و ددان پێدانان و دهرچهی پیتهكان و هێزی دهنگی ئهكتهرهكان له ڕووی چینهكانی دهنگ و دروست بهكارهێنانیان وای دهكرد زیاتر چێژ لهو شێوازه پێشكهشكردنهوهربگرم ، بهڕادهیهك ههندێك جار ئهوهنده تێكهڵ بهنمایش دهبووم بهدیار ئهو دۆخه سایكۆلۆژیهوه خهنی و ئاسوودهبم كه نواندێكی ڕاستگۆیانهو ئیستاتیكی و پڕله چێژبوو بۆ من .
دهرهێنان لهنمایشی شانۆیی 🙁 كێشهكانی ژیانی هاوسهری):
ئهگهر چی بنهما سهرهكیهكانی كاری دهرهێنان لهم نمایشهدا بوونیان ههبوو بهڵام لهڕاستیدا وهكو كاری دهرهێنهر ودهرهێنان وون بوو بهڕادهی ئهوهی نمایشهكه كهوتبووه سهرپێكهاتهكانی تری نمایش بۆنمونه : ( پێكهاتن و تصویرو ئیقاع و پانتۆو جولًَه ) وهربگرین دهبینین وهك ڕهگهزێك كاری وردی تیانهكرابوو ئهوهی تری كهههبوو له ڕێی سینۆگرافیاو نواندنهوه بهرجهسته دهبوو نهك وهك پسپۆڕیهك كهلهڕاستیدا بۆی ههبوو چهند ڕیسكێك –مجازفه- یهكی هونهری بكردبایه له بهركارهێنانی جوگرافیاو پانتایی نمایش و رێتمی نمایشهكهدا بهڵاًم بهگشتی وهك نمایشێكی هونهری شایستهو سهنگین بووكه دهكرێت مرۆڤ بهو جۆره بهرههمانه ئاسوده بێت .
لهكۆتاییدا دهمهوێـت بڵێم ئهم سهرنجانهی من تهنها وهكو بینهرێكی ئاسایی و ستادهی شانۆ وهربگرن ، لهبهر گرنگی بهرههمهكه بهشایستهی قسهكردنم زانی و ئومێدی بهردهوامی وكاری زیاتر بۆستافی نمایش و سوپاس بۆئهوهی كهچێژو هونهریان پێداین .
سهرچاوهكان :
1) https://ar.wikipedia.org/wiki/%D8%A5%D8%B1%D9%8A%D9%83_%D8%A5%D9%8A%D9%85%D8%A7%D9%86%D9%88%D9%8A%D9%84_%D8%B4%D9%85%D9%8A%D8%AA
2)كهمال میراودهلی ، فهلسهفهی جوانی وهونهر (ئیستاتیكا) لهبڵاوكراوهكانی زانكۆی سلێمانی ساڵی 1979ل298 3) كهریم مستهفا ، فهلسهفه بۆمنداڵان P4Cزنجیری كتێبی دهزگای چاپ و پهخشی سهردهم ،كتێبی سهردهم ژماره(583) ل45 4) https://ar.wikipedia.org/wiki/%D8%B3%D9%8A%D9%86%D9%88%D8%BA%D8%B1%D8%A7%D9%81%D9%8A%D8%A7
5) كهمال میراودهلی ، فهلسهفهی جوانی وهونهر (ئیستاتیكا) لهبڵاوكراوهكانی زانكۆی سلێمانی ساڵی 1979ل300 6) ههمان سهرچاوه ل329