جیاوازبوون: فۆرمێك له بیركردنهوه … سهباح ڕهنجدهر
له داهێناندا پێویسته شكۆی جیهانێك بناسین و خۆشمانبوێ، جیهانی جیاوازییهكان. جیاوازییهكان بهشێوهیهكی كردهیی گوزارشت له ههقیقهتی جیهان و ڕێكخستنی ئهزموونهكان دهكهن. ئهستێرهی چلپهڕی خۆداڕشتنن. خوڵقاندنی جیهانی جیاوازییهكان، جیهانێكی تهواو ڕهسهن و هونهری ژیانێكی بێگهرده، تهنیا شتێك ههڕهشه له داهێنان دهكات، نهبینینی جیاوازییهكانه، نهبینینی هونهری ژیانێكی بێگهرد و پهی پێنهبردنه.
بینین و دانپێدانانی جیاوازییهكان له هێزی ڕوونی داهێنان و پێكهاتهی ڕووداوهوه سهرچاوه دهگرێت و پهره دهستێنێ، دهبێته بابهتی دهربڕاو و بابهتی دهربڕ، بهئاستی داهێنهرانهی خۆیدا دهڕوات و ڕێڕهو دهكاتهوه. گۆڕان و وهرچهرخان و واقیع و خهیاڵ و دهنگ و زرینگانهوه و سهرمهشقییهكان، لهدایكبوونی جیاوازییهكان و تهواوكهری ژیانێكی بێگهردن، واتاكانی نوێبهخشی دیاریدهكهن و پهی پێدهبهن، بهڵام زمانی هاوبهشی ههموومان نییه.
نالی و گۆران، هۆگرییهكی تایبهتیم بۆیان ههیه، جادووگهر و خۆداڕێژن له زمان و وێناكردندا. دوو شاعیری گهوره و جیاوازی زمانی كوردین. ئهو زمانهی داهێنهری زۆری پهروهرده كردوون و خستوونیهته سهر سهكۆ و پێشانی داون، شهرمێكی ترسناكم بهرانبهریان ههیه، نموونهی داهێنانیان دامهزراندووه، لهناو خوێندهوارانی كۆمهڵگای كوردیدا لهشوێنی شیاوی خۆیان داندراون، خاوهن تاج و تهختن.
نموونهیهك نوێنهری گشت نییه. له ههمانكاتیشدا سنووردار ناكرێت: نالی شیعری: (مهستووره)ی له ئهنجامی ناكۆكی نێوان میرنشینی بابان و میرنشینی ئهردهڵان. لهژێر كارتێكهر و ڕاسپاردهی سهرلهشكر و فهرمانڕهواكانی بابان وهك دهربارێك فریوی خواردووه، بۆ لهكهداركردنی سهرلهشكر و فهرمانڕهواكانی ئهردهلان نووسیوه، دهرباربوون ڕێگایهكی تایبهتی دهربڕینه، تیرت له كهوان پێ دهترازێنێت و بهشێوهی جۆراوجۆر فریوت دهدا، وهك دهق، دهقێكی تابڵێی ئێستێتیكی و پڕ هونهری جۆراوجۆره و خهیاڵی خوێنهر دهگهیهنێته ئاستی باڵا، فۆرمی گۆشهنیگای ههیه. مهستوورهی لهخهونێك، دهیهوێ قهدهغهكراوهی لێ لهدایك ببێت. وهرگرتووه، خهونی هونهری شیعرییهت، كاری لهسهر پێكهاته زمانهوانییهكان و دیوی نهێنی زمان كردووه، وریایی نیشان داوه. هیچ بوارێكیش بۆ ئهگهر و گومان نهماوهتهوه وهك مهبهست و مهرام ئاراستهكراوه، خۆڕسكی چێژ و چهشهی كهسایهتی خۆی تێدا نییه، دهسهڵاتی ئاراستهكهریش پشتیوانی و ههلی بۆ ڕهخساندووه.
ئهم پرسیارهی لهم پرس و هۆكار و بهرهۆكارهوه دهبێت بكرێ. خۆ حهبیبه تاكه دڵبهری بێگهرد و پاراوی شاعیر بووه، ئهگهر مهرام و مهبهست و تاكتیكێكی سیاسی نهبووبێت، بۆ ئهم ئهزموونه بێگهرد و پاراوهی لهگهڵ ئهمدا تاقی نهكردووهتهوه، ئهمه پرسیارێكی ناڕوون و لێڵ نییه.
مرۆڤێكی داهێنهر و پڕ زانیاری، به زانیاری هاوچهرخی وهك گۆران، به وردی بیری نهكردووهتهوه و گهوههری بابهتی نهناسیوه، كهوتووهته ژێر كاریگهری ئایدیۆلۆژیا و پێوهری گهردوونبوونی شیعری بێگهرد و پاراوی تا ئاستێك له چهند شیعرێكیدا، بهتایبهتی له شیعری: (ڕێگای لهنین)، یان شیعری: (مۆسكۆی ئهیار) له دهست ترازاوه، یان لێی گۆڕاوه. خاوهن بنهما پێویسته له ههموو كاتێكدا پابهندی بنهماكانی خۆی بێت و لێی فێربێتهوه، زاڵبوونی تێڕوانینی ئایدیۆلۆژیا بۆ شیعری بێگهرد، دۆزهخێكی زیندووه، لهقووڵایی بڕیار و ههڵبژاردندا دهیهاڕێ.
داهێنهر، كه ههموو ههستهكانی له دهقێكدا كۆدهكاتهوه و دایدههێنێت و لێی دهبێتهوه. دهبێته نموونهی دهربڕینێكی ناوازه، هیچ شتێك ناتوانێت ئازادی ئازار بدات، چونكه ههستی به ئهزموونی خۆی كردووه، خوێنهریش بانگدهكات ههست به ئهزموونی خۆی بكات و نموونهی دهربڕینێكی ناوازه ببینێت، كه وهك تهواوكهری بوون مامهڵی لهگهڵدا كراوه، لهو مامهڵهكردنهدا ئازادی دهچێته ناو خهیاڵهوه. دیوی ڕاستهقینهی ڕووداوهكان سروشتێكی ئهفسانهیی و حاڵهتێكی شیعرییان ههیه. دهگونجێت لهگهڵ باری ئاڵۆزی جیهان لهبهر یهكدا ڕابگیرێن و پێوانهیان بۆ بكرێ، به پهلهپهل و گیانێكی تووڕهیییهوه نهنووسرێن، به سروشتی خۆی شێوه وهردهگرێ و لهكۆی پێكهاتهكانییهوه كامڵ دهبێت و دهبێته ئهزموونی كهسی.
ههمیشه لێكۆڵهران هێما و ناسنامه و مۆرك و ئهزموونی تاكهكهسی داهێنهر لهناو شته گوتراوهكاندا دهدۆزنهوه و پشكنینی شارهزایی و دانایی له مانای كراوهدا بۆ دهكهن، دهیخهنه بهردهم ههڵبژاردنی زمانی كلتوور و ساتی داهێنان. داهێنهر بههای خۆی دهناسێت و به تێگهیشتنهوه دهخوێنێتهوه و قووڵ دهبێتهوه، ڕایهڵ و تانۆپۆی تاوتووێكان ورد دهچنێت، خۆدروستكردنێكی ڕاستهقینه دهكاته بنهمای وردبوونهوه. له یهكێتی بۆچوون و ئومێدی فریودهر و وێرانكردنی ژیان و بهلاڕێداچوونیش دووردهكهوێتهوه، لهكارتێكردن له خوێنهر و هۆكاری كارتێكردن له خوێنهریش نزیكدهبێتهوه.
شیعر ههرچهنده خودیی و فهنتازیش بێت، بهڵام دهبێ له گهوههر و ناوكیدا پهیوهندییهك لهگهڵ خوێنهر دروستبكات. خوێنهریش قهت ناتوانێ به تهواوی دار و پهردووی داهێنانهكهی بهرجهسته بكات. وێنهیهك ئهگهر خهیاڵییش بێت، كه بووه نووسین و نووسرا، دهبێته ههقیقهت و واقیع تێیدا دهگۆڕێ، خوێنهر دهخاته باوهشی ئێستێتیكایهكی نهبینراو و پهروهردهكردنی زهینییهوه. تۆڕێكی بهرفراوانی پهیوهندییه زهینییهكان دێته ئاراوه و نیشانه زهینییهكان دهناسێنێت.
لهم باروبوارهدا شیعر واقیع دروستدهكات. كاتهكان تێیدا تێكهڵ دهبن و ڕیتمی كات وهك ئامادهییهكی ئێستێتیكی دهردهكهوێت و دهبێته ڕیتمێكی كراوهی پهیوهندی دامهزراندن، وزی پهیوهندی و كرداریش لهخۆی وهردهگرێت. خهیاڵ بانگی شاعیر دهكات بینووسێت و ڕووبهڕووی ههقیقهتی بكاتهوه، پێ بنێته دنیای بوونهوه و بهر شتهكان بكهوێت و شتهكان ناوبنێت.
من هاووڵاتیم، شاعیریشم. وشیاری ئێستێتیكی دروستدهكهم. لهگهڵ وڵاتهكهمم و دژی دوژمنهكانی دهوهستمهوه و دهجهنگم. ڕووگهنمای ئێستێتیكی دهدرهوشێنمهوه، بهڵام له ناخێكی باوهڕبهخۆبوو و كاریگهرییهكی ڕاستهقینهدا به بچووكترین ههڵهی دهسهڵات ناڵێم بهڵێ، به ڕوونی له بنهڕهتی ههڵه دهدهم. له بنیادنانی نوێبهخشیدا، پێشڕهوی بهڕێوهبردن و دامهزراندن دهكهم و مێژوو دهخهمهگهر. به تهواوی كارامهییهوه، باوهڕم به پاكی و بێلایهنی شاعیر ههیه. بهو باوهڕهی خودا به نێردراو و پهیامبهرانی تهورات و ئینجیل و قورئانی بهخشیوه، ڕێنوێنی كردوون بۆ بهڕێوهبردن و دامهزراندن. لهوانهش دووركهوتوومهتهوه، كه كۆمهڵێك گوجیلهی به حهوهحهو به كلكیانهوه بهستراونهتهوه و ڕاوچی فیستیڤاڵ و خهڵاتهكانن.
واقیعم وهك ئهوه دهوێ، كه لهناو تابلۆكانی محهمهد عارفدا ههیه و دهیهوێ ڕێگایهكی چالاك بۆ وشیاربوونهوهی كۆمهڵگا بكاتهوه. سروشتیشم وهك ئهوه دهوێ، كه لهناو تابلۆكانی ئازاد شهوقی دا ههیه و سووره لهسهر سهركێشیی، ههم ئهفسانهن و ههم هێما. توندوتیژيیان بهرانبهر وێناكردن تێدا نییه، وزهی دهسهڵات لهخۆیان وهردهگرن. واقیع و سروشت بنهچهی ئهفسانه و هێماكانن. ناتوانین ناڕهزایی بهرانبهریان دهرببڕین بێئهوهی بچینه ناوچه قووڵهكان و له ڕووداوی مهرگیش نهترسێین، یان بوونی شاعیر بهرانبهر بوونی واقیع و سروشت ڕانهگرین، شیعری بێگهرد واقیع و گشت شتهكان تاقی دهكاتهوه. نهك واقیع و شت ئهو تاقی بكهنهوه.
ئهگهر من ههر لهدایك نهبوومایه، یان بمردبوومایه، یهكێكی دی واقیع و سروشتی به دیدی من دهبینی و دهربڕینی لێ دهكردن. نموونه: ڕزگار جهباری، یان ژیار ئهسوهد ….. تاد، گرینگ ئهوهیه بیركهرهوهیهك به فیكر دهژیا و دهربڕینی له واقیع و سروشت دهكرد و توانایی و ئامادهیی منی دهڕسكاند، بهرانبهر بوونی واقیع و سروشتی ڕادهگرت. ئهمه ناوكی جیاوازییهكانه، لهیهك شوێن ناوهستێت، بهشداردهبێت له بیركردنهوه و دهركهوتهكان، هێز بۆ واقیع و سروشت و خۆی دروست دهكات.
ئهدهب بهخشنده و مهرهبانه لهگهڵیدا مامهڵهم خۆشه و ههر زوو چێژ و چهشهی وشهم دۆزییهوه و شاگهشكهبووم، خوێن له بڕبڕهی پشتمهوه بۆ مێشك و دڵم جما و ههڵكشا، خانهكانی سووڕی دهورانی چالاككرد. ههمیشه له ئاسۆیهكی دوور به وێناكردنێكی زهینییهوه دهست پێدهكهم و خوێنهریش ئاشنای ئهو ههستهم دهبێت و توانایی و ئامادهیی من دهناسێت، له چهند شیعرێكمدا درێژدادڕیم كردووه و چهندان لێكچوون، كه پێویستییان به بژاركردن بووه، بژارم نهكردوون و هێشتوومنهتهوه، یهك له كهمتهرخهمی و نهزانینی من بووه. گرفتی چێژ و چهشه دههێننه پێشهوه و مهیل و ئارهزووی خوێنهر دهكوژن، وهنهوز دهدا و پهرۆشی بۆ خوێندنهوه كهم دهبێت. ئهوكات ئهم ڕووداوه له شیعری من ڕووی دا، كه بیری سوریالیزم بهسهرمدا زاڵ بوو، وێنهم بهسهریهكدا كهڵهكه دهكرد.
كه جیاوازبم به ئازادیی تهواوهوه، له بنهڕهت و چۆنیهتییهوه جیاواز دهبم، پێویستیم به پاڵپشتێكی گرینگ، نووسین و پێكهاته و توانایی و ئامادهیی خۆم له بیركردنهوه و ڕووداودا ههیه و بهس، دهقی نایابیش به وێنه نایابهكانيیهوه له یادهوهری خوێنهر دهمێنێتهوه و دهبێتهوه جووڵهی ئاگایی، نائاگاییش سهرزهمینێكی نهناسراوه، ئهوهی ئاگایییه گونجاوه. ئهوهی نائاگایییه بابهتێكه بیری لێدهكرێتهوه ئاخۆ بۆ نییه، ئهگهر ههبوو ئایه دهبێته گونجاو، یان نا.
له فهرههنگی هیچ نهتهوهیهك ڕووی نهداوه شاعیرێك هێزی ئهوهی تێدابێت، شاعیرانی دی بداته دواوه و بیانخاته بازنهی مهترسییهوه، خۆی به تهنیا بمێنێتهوه. نهمویستووه له شاعیرانی هاوچهرخ و دهوروبهرم جیاوازبم. ههوڵم داوه له ئهزموونی خۆم جیاوازبم، جیاوازیم له دیوی ئهو دیودا نییه.
له ناوهوهی خۆمدایه. ئاستداریهكانیش له ماك و شێواز و ماناكاندایه. له شوێنهواری ئهزموونی پێشتریشم بهتاڵ ببمهوه. گوێڕایهڵی ئهو ڕۆحه جیاوازانه دهبم، كه ڕێنوێنیم دهكهن بۆ جیاوازبوون و حهز و توانام بهكاربهێنم، به سادهیی و ڕاستگۆیی دۆخ بگۆڕم و پێوهرێكم ههبێت بۆ بهكاربردنی كار و تواناكانم له بهڕێوهبردن و دامهزراندندا، مۆسیقاش پێش زمان دهربڕینی له ههستهكان و پێداویستییه جیاوازهكانی ڕۆحی مرۆڤ كردووه.
مرۆڤ، كه له ئازاره باوخوازهكان ڕادهكات بۆ كهناڵێكی چێژبهخش دهگهڕێت تا هۆكاری چارهسهری ئازاره باوخوازهكان بدۆزێتهوه، دهچێته ناو ڕهههندی چێژبهخشی شیعری بێگهرد و پاراو و جیاوازهوه. له جیاوازبووندا شیعری بێگهرد و پاراو خۆی كهشف دهكات و خۆیمان پێشكێش دهكات.
جیاوازیبوون بهخشینێكی ههستییه، تهمهنم له پێناوی دانا. جهسته و ڕۆحم بۆی تهرخانكردووه، به قووڵایی نادیارییهكان و ئاوێنهی ههستهوهردا ڕۆچووم و لێكدانهوهم بۆ دروستبووه، ژیان لهناو شیعردا بگهیهنم به واتا ڕاستهقینهكهی خۆی. ستایشی جیاوازی و داهێنان دهكهم. ههوڵدان بۆ دۆزینهوهی داهێنانی جیاوازییهكان شتێكه له ژیاندا ونه.
له شاعیره جیاوازهكان زۆر فێربووم، تا خهون و بهرزهئاواتهكانم بهرجهسته بكهم و دۆخی پهروهردهكردن وهربگرن. پهیوهندی جیاوازییهكان بههێزن و منیان وهك شاعیرێك پهروهرده كرد و پانتاییهكی لێ حاڵیبوونیان بهكاركردن و نیشانهكردن بۆ كردوومهتهوه، لهناویدا ئهركی بوون و بهخشین و توانایی و ئامادهیی خۆم بڕسكێنم، ژیان لهناو شیعردا بگهیهنم به واتا ڕاستهقینهكهی خۆی، كه باڵاترین پلهی خۆبوونییه. پرسیاری كاركردن و نیشانهكردنی لێ دروستدهكهم و دهیخهمهڕوو. باش و خراپی لهبارهوه دهڵێم، ههندێك نیشانه و پرسیاریش به ههڵواسراوی دههێڵمهوه، له ڕوونترین فۆرمیشدا، چێژ له پهڕانپهڕی كلاسیك و پهڕانپهڕی نوێبهخشی وهردهگرم، له چییهتی زیندووبوونهوهی دهپرسم، ئهم پرسین و پرسینهوهیه له نێوان من و شیعردا وهك جهنگێكی گهورهی بێكۆتایی دهمێنێتهوه، پێداگری له پێناوی مانهوه دهكهم، تا شههیدم دهكات. دهچمه ڕوونترین فهزای بوونهوه، كه ههموو فهزاكانی دیكه تێیدا كۆتایییان پێدێت.
ئاداری 2020 ههولێر
سهباح ڕهنجدهر