ژیان خه‌ڵوه‌تی خوێندنه‌وه‌یه … سه‌دیق سه‌عید ڕواندزی
ئه‌گه‌رچی، له‌كۆمه‌ڵگه‌ی ئێمه‌دا، به‌رده‌وام هه‌وڵی به كولتووریكردنی خوێندنه‌وه و ئاشناكردنی مرۆڤ به كتێب ده‌درێت، وه‌لێ هێشتا خوێندنه‌وه له كۆمه‌ڵگه‌ی ئێمه‌دا، نه بۆته كولتوورو بگره له په‌روێزیشدایه.چونكه ئێمه خوێندنه‌وه، وه‌ك پێداویستییه‌كی سه‌ره‌كی ژیان، هاوشێوه‌ی هه‌ر پێداویستییه‌كی دیكه‌ی سه‌ره‌كی، كه بوون و ژیانمانی پێوه به‌نده نابینین. كاتێ خوێندنه‌وه‌ش نه بووه پێداویستییه‌ك، ئیدی به‌لای كه‌سه‌كانه‌وه گرنگ نییه بوونی هه‌یه یان نا.
ڕه‌نگی وه‌ڵامی ئه‌و پرسیاره ئاسان بێت كه بۆچی خوێنه‌ری كتێب له كۆمه‌ڵگه‌ی ئێمه‌دا، له ئاستێكی یه‌كجار بچووك دایه، بێگومان وه‌ڵامه‌كه‌ی له به‌ر ئه‌وه‌یه، ئه‌گه‌ر مرۆڤ خۆی عه‌شقێكی گه‌وره و بێ سنووری بۆ كتێب وخوێندنه‌وه نه‌بێت، نابێته خوێنه‌ری كتێب. ئه‌وه خوێنه‌ره خۆی خۆی دروست ده‌كات و كتێب ده‌كات به‌شێك له شوناسی ژیانی.هیچ هێزێك ناتوانێت كتێب لای كه‌سێك خۆشه‌ویست بكات، ئه‌گه‌ر ئه‌وكه‌سه له ناخه‌وه، عه‌شقێكی گه‌وره‌ی بۆ كتێب نه‌بێت. خوێندنه‌وه، وه‌ك كردارێكی هزریی و كه‌سی و به‌شێك له هوشیاریی مرۆڤه‌كان، په‌یوه‌ست نییه به زه‌مه‌ن و شوێن و ڕووداوێكه‌وه. ئه‌وه بۆیه خوێندنه‌وه نه‌بۆته كولتوور لای ئێمه، چونكه له په‌راوێزی ژیانه‌وه ده‌یبینین. بڕوامان وایه، خوێندنه‌وه كات و ساتێكی دیاریكراویی هه‌یه و ده‌شێ له‌و كاته‌دا، هه‌موومان بخوێنینه‌وه و ببینه خوێنه‌ر. زۆركه‌سم بینیوه، باس له‌وه ده‌كات كه ئه‌و خوێنه‌رێكی دیاری كتێب بووه، وه‌لێ دواجار دابڕاوه له خوێندنه‌وه. له ڕاستیدا، ئه‌وانه خوێنه‌ر نین، چونكه خوێنه‌ری كتێب، له ژێر كاریگه‌ریه‌تی هیچ ڕووداو گۆڕانكارییه‌كی تایبه‌تی و گشتی، له خوێنه‌وه دانابڕێت. بۆیه شتێك نییه به ناوی خوێنه‌ری هه‌میشه‌یی و خوێنه‌ری دابڕاو.
خوێنه‌ر،خوێنه‌ره، ئیدی باكی به‌وه نییه زه‌مه‌ن چ زه‌مه‌نێكه و شوێن چ شوێنێكه. زۆرم بینین له‌وكه‌سانه‌ی كه سه‌ره‌تا خوێنه‌ری كتێب بوون، وه‌لێ دواجار به هۆی شووكردن، چوونه نێو ژیانی هاوسه‌رگیریی، سیاسه‌ت و حزبایه‌تی،سه‌فه‌ر،كاركردن، له خوێندنه‌وه دابڕان، كه له بنه‌ڕه‌تدا خوێنه‌ری كتێب نه‌بوونه، به‌ڵكو هه‌ر له سه‌ره‌تاوه كاره‌كته‌ری نێو دونیای خوێندنه‌وه نه‌بوون. ئینگلیزه‌كان ده‌ڵێن:_(مانه‌وه له‌لووتكه سه‌ختتره له گه‌یشتن به‌لووتكه). خوێنه‌ری كتێب لای من، ئه‌وكه‌سه‌یه كه بۆ ئه‌به‌د له لووتكه‌كه‌دا ده‌مێنێته‌وه و ئه‌وێ ده‌كاته زێدی هه‌میشه‌یی خۆی.له نێوان كتێب و خوێنه‌ری جددییدا، په‌یوه‌ندییه‌كی ڕوحی و ئۆرگانیكی وهه‌میشه‌یی هه‌یه.په‌یوه‌ندییه‌ك، كه هیچ گۆڕانكارییه‌كی ژیان كاری تێ ناكات. ئه‌وانه‌ی خوێنه‌ری ڕاسته‌قینه‌ی كتێبن،بۆ كاتێكی دیاریكراو ناخوێننه‌وه، به‌ڵكو ده‌خوێننه‌وه بۆ ئه‌وه‌ی بژین. من هه‌میشه ده‌ڵێم: خوێندنه‌وه تلیاكه،ئه‌وانه‌ی فێری ده‌بن، ناتوانن ده‌ستبه‌رداری ببن. كاتێ كتێب ده‌بێته خۆراكی ڕوحی مرۆڤێك و له‌گه‌ڵ پلازمای خوێنی تێكه‌ڵاو ده‌بێت،مه‌حاڵه هیچ هێزێك بتوانێت بیوه‌ستێنێت.ئه‌وانه‌ی ده‌یانه‌وێت ببنه خوێنه‌ری كتێب، ده‌بێ خوێندنه‌وه بكه‌نه خه‌می سه‌ره‌كی ژیانییان، ده‌بێ خوێندنه‌وه وه‌ك پێویستییه‌كی ژیان ببینن. له‌كاروانی ژیانی خۆمدا، هه‌ژاری و نه‌هامه‌تی وسه‌ختی یه‌كجار زۆرم بینی، كه‌وتن له خوێندن و ڕه‌فزی كچان و شكست له خۆشه‌ویستی و عشقم بۆ ڕه‌گه‌زی به‌رامبه‌ربینی،له‌ده‌ست دانی ئازیزان و هاوڕێیانم، كه به‌شێك بوون له ڕوحمبینی، ده‌مه‌قاڵێی وردوو گه‌وره‌ی نێوان دایكم و باوكمم زۆر بینی، بێ پاره‌یی و نه‌بوونی و چه‌رمه‌سه‌ری زۆرم به ئێستاشه‌وه دیوه،وه‌لێ هیچ یه‌ك له‌مانه، نه‌یانتوانی و ناشتوانن له كتێب و خوێندنه‌وه‌م داببڕن. ئه‌گه‌ر خوێنه‌وه و كتێب نه‌بوایه، ئه‌سته‌م بوو بتوانم به‌رگه‌ی ئه‌و گۆشه‌گیرییه و ته‌نهایه كوشنده‌یه بگرم كه ته‌مه‌نێكه تیایدا ده‌ژیم.
ئه‌و كاته‌ی قوتابی په‌یمانگا بووم له هه‌ولێرو له‌گه‌ڵ هاوڕێی نووسه‌رم(نوری بێخاڵی)به یه‌كه‌وه له ژوورێك ده‌ژیاین، ژووره‌كه‌مان نانی تیا نه‌بوو، كاره‌بای تیا نه‌بوو، سووته‌مه‌نی وسۆپای تیا نه‌بوو، ڕایه‌خ و بگره ساده‌ترین كه‌لوپه‌لیشی تیا نه‌بوو، به‌ڵام ده‌یان كتێبمان له‌سه‌ریه‌كتری كه‌ڵه‌كه كردبوو بۆ خوێندنه‌وه. ئه‌وانه‌ی بڕوایان وایه به هۆكارێكه‌وه له‌خوێندنه‌وه دابڕاون، له ڕاستیدا خوێنه‌ری كتێب نه‌بوون، ئاخر كێ هه‌یه ده‌ستبه‌رداری شتێك بێت له ژیان كه خۆگریه‌تی و خۆشی ده‌وێت.خوێنه‌ری ڕاسته‌قینه، هه‌رگیز له خوێنه‌وه و كتێب دانابڕێت.ئه‌و بۆئه‌وه كتێب ناخوێنێته‌وه تا كاتی كه‌ره‌نتینه‌ی له ماڵ ته‌واو بكات، ئه‌وبۆئه‌وه كتێب ناخوێنێته‌وه چونكه كۆرۆنا له ماڵ زیندانی كردووه، به پێچه‌وانه‌وه ده‌خوێنێته‌وه چونكه ده‌زانێت خوێندنه‌وه پێویستییه‌كی هه‌میشه‌یی و ڕۆژانه‌یی هزریی و ڕوحی كه‌سه‌كانه. نابێ خوێندنه‌وه ببه‌ستینه‌وه به پێشهاتێكی دیاریكراو، به‌و مانایه‌ی چونكه هه‌موومان ئێستا به هۆی قه‌ده‌غه‌ی هاتووچۆوه له ماڵ ئاخنراوین، ئه‌وا ده‌بێ له به‌تاڵی كتێب بخوێنینه‌وه. به پێچه‌وانه‌وه هه‌موو شوێنێك و هه‌موو زه‌مه‌نێك، هی خوێنه‌وه‌یه.
ئه‌وه بۆیه ناتوانین خوێندنه‌وه بكه‌ینه نه‌ریت، چونكه پێمان وایه كه بێ ئیش و ده‌ست به‌تاڵ بووین، باخۆمان به كتێب سه‌رقاڵ بكه‌ین. من ده‌زانم و دڵنییام وه‌ك چۆن ئاسمان شینه، به‌و شێوه‌یه‌ش به هه‌زاران له‌وانه‌ی له ئێستادا، له ترسی و كۆروناو به هۆی قه‌ده‌غه‌ی هاتوو چۆوه كتێب ده‌خوێننه‌وه، دوای ته‌واوبوونی بارودۆخه‌كه، ده‌چنه‌وه سه‌ر ڕیتمی ژیانی كلاسیكی ڕۆژانه‌یان و پشت له كتێب ده‌كه‌ن. ئه‌مانه نه‌خوێنه‌رن ،نه عاشقی خوێندنه‌وه. چونكه خوێنه‌ر بێ كتێب، بۆ چركه ساتێكیش ناژیت.وه‌ك چۆن ئۆكسجین نه‌گاته سییه‌كانی ده‌مرێت، به‌و شێوه‌یه‌ش كتێب نه‌خوێنێته‌وه، شێت ده‌بێت. مه‌حاڵه بتوانین به كۆرۆناو به كه‌ره‌نتینه، خوێنه‌ر دروست بكه‌ین ئه‌گه‌ر ئه‌و كه‌سه خۆی خوێنه‌ری كتێب نه‌بێت. بۆیه كاتێ له په‌یجی هاوڕێم(یاسین برایم) ئه‌و ئاگایینامه‌م بینی كه به ناوی(كۆرۆنا خه‌ڵوه‌تی خوێندنه‌وه‌یه)ڕایگه‌یاندووه، له ڕاستیدا سه‌یرم پێهات. ده‌بوو ئه‌و هاوڕێیه‌م بزانێت، كه ژیان پێویسته خه‌ڵوه‌تی خوێندنه‌وه بێت نه‌ك كۆرونا. كۆرونا ته‌واو ده‌بێت، به ته‌واوبوونیشی، ئه‌و خه‌ڵوه‌ته‌ش هه‌ڵده‌گیرێت، به‌ڵام خه‌ڵوه‌تی ژیان به‌رده‌وامه. ئه‌و كه خۆی خوێنه‌رو نووسه‌ره، ده‌بێ په‌یامی ئه‌وه بێت كه هه‌میشه مرۆڤ بخوێنێته‌وه، نه‌ك ته‌نها له كاتی كورونا. من ده‌زانم ئه‌مه له دڵسۆزیی و به‌ته‌نگه‌وه هاتنه، به‌ڵام باشیش ده‌زانم خوێنه‌رو عاشقانی كتێب به‌وشێوه‌یه دروست نابن. له ئه‌زموونی ژیانی خۆمدا، كه‌سانی زۆرم بینی كه خوێنه‌ری كتێب بوون، به‌ڵام له به‌ر سیاسه‌ت، ژیانی تایبه‌تی، چوونه هه‌نده‌ران، كاروباری ژیان، پشتییان له كتێب كرد. لای من خوێنه‌رێكی ڕاسته‌قینه و جددی، له هه‌زاران خوێنه‌ری ساخته و ده‌م ده‌می گرنگتره.
زۆركه‌س داوای كتێبییان لێ كردووم، كه هێناویه‌تییانه‌وه، پێم گوتوون: كتێبه‌كه‌ت خوێنده‌وه؟ ده‌ڵێت:نه‌خێر نه‌متوانی ته‌واوی بكه‌م. خوێنه‌ری ڕاسته‌قینه‌ی كتێب به بڕوای من ده‌بێ كرمی كتێب بێت.كه كتێبێك بڵاو ده‌بێته‌وه، هه‌موو تاسه‌ی من ئه‌وه‌یه چۆن بتوانم ئه‌وكتێبه ده‌ست بخه‌م و بیخوێنمه‌وه. بۆ من وه‌ك خوێنه‌رێكی ئاسایی، گرنگ نییه كۆرونا هه‌یه یان نا، قه‌ده‌غه‌ی هاتووچۆیه یان ژیانی ئاسایی، شه‌ڕه، یان ئاشتی، له‌كام شارو وڵات و جێگه‌م، ئه‌وه گرنگه كه ده‌بێ بخوێنمه‌وه. چونكه ناتوانم بێ خوێندنه‌وه بژیم. له ژیانمدا زۆر شتی تایبه‌تیم له‌ده‌ست داوه، وه‌لێ هه‌رگیزازهه‌رگیز نه‌متوانیوه كتێب و خوێندنه‌وه له‌ده‌ست بده‌م. چونكه ئه‌وه‌ی له كتێبه‌كانه‌وه فێری بووم، له هیچ كه‌سێكی دیكه‌وه فێری نه‌بووم. شانازییه‌كی گه‌وره‌یه كه كوڕی كتێب بووم.كتێب په‌نجه‌ره‌یه‌ك به سه‌ر ژیانی مرۆڤ ده‌كاته‌وه، كه له هه‌زار كڵاوه ڕۆژنه‌وه ژیانی تێدا ببینێت. من هه‌رگیز باوه‌ڕم به خوێندنه‌وه‌ی كاتی و خوێنه‌ری كاتی نییه. شتێك نییه به ناوی دابڕان له خوێندنه‌وه، به‌ڵكو خوێندنه‌وه پێویستییه‌كی ڕوحی و هزری مرۆڤه. وه‌ك چۆن پێویستییه ماكییه‌كان پێویستن بۆ ژیان، به‌و شێوه‌یه‌ش ده‌بێ خوێندنه‌وه پێویست بێت.خوێنه‌ربوون، به‌رهه‌می شه‌ونخوونی و ده‌ست له ملانێیه‌كی دوورودرێژی كتێبه.
خوێنه‌ربوونی كتێب، به‌رهه‌می ده دوانزه ڕۆژی كه‌ره‌نتینه و قه‌ده‌غه‌ی هاتووچۆ نییه.ئه‌وانه‌ی ده‌یانه‌وێت ببنه خوێنه‌ری ڕاسته‌قینه‌ی كتێب، ده‌بێ خۆیان بۆ كتێب یه‌كلایی بكه‌نه‌وه، ده‌بێ ده‌ست به‌رداری زۆر شت بن له پێناو كتێبدا. ئه‌گه‌ر نه‌توانن ئه‌مه بكه‌ن، پێویسته ڕێزی خۆیان و كتێبیش بگرن. خوێندنه‌وه، یاریكردن نییه، هه‌ر ده‌مێك ئاره‌زوومان كرد، هه‌ڵیبده‌ینێ، خوێندنه‌وه سه‌فه‌رێكی ئه‌به‌دیی و بێ كۆتاییه، سه‌فه‌رێكه ناكرێت له نێوه‌ی ڕێگادا بوه‌ستیت. ئه‌وانه‌ی له نیوه‌ی ڕێگه‌دا هاوڕێكانییان جێدێڵن، له پیرۆزیی وگه‌وره‌یی هاوڕێیه‌تی نه‌گه‌یشتوون كتێبیش هه‌روایه. بیرمه ساڵانێكی زۆر له‌مه‌وبه‌ر و له‌سه‌رده‌می به‌عسدا، كه كتێب وه‌ك ئێستا بڵاونه‌بوو، شیعره‌كانی عه‌بدوڵا په‌شێوم له هاوڕێیه‌كم خواست و سه‌رجه‌می شیعره‌كانیم له تێنووسێكدا نووسییه‌وه، كه ئێستاش ئه‌وتێنووسه‌م ماوه.ئه‌گه‌ر خۆشه‌ویستیم بۆ شیعر و عه‌بدوڵا په‌شێو نه‌بووایه، سه‌لیقه‌ی ئه‌وه‌م نه‌بوو به‌دیار هیچ شتێكه‌وه دابنیشم.ئه‌م نموونانه، بۆ ئه‌وه نییه فیزی پێ لێ بده‌ین، بۆ ئه‌وه نییه خود شانازیی پێوه‌بكه‌ین، كه هاوڕێیانم ئه‌وانه‌ی من ده‌ناسن، ده‌زانن چه‌ند كه‌سێكی گۆشه‌گیرو دووره په‌رێزم كه هه‌رگیز مه‌گه‌ر به ده‌گمه‌ن، ده‌نا له نێوه‌نده ڕۆشنبیرییه‌كه ده‌رناكه‌وم. به‌ڵكو بۆ ئه‌وه‌مه، گوزارشتێكی بچووك له په‌یوه‌ندی خوێنه‌رێك و كتێبه‌وه بكه‌م كه خۆمم.ئه‌و ئه‌زموونه پێم ده‌ڵێت، ئاسان نییه ببیته خوێنه‌ری كتێب، مه‌گه‌ر خولیایه‌كی بێ سنوورت بۆ خوێندنه‌وه له ناخدا نه‌بێت. كه‌م نین ئه‌و نووسه‌رو هونه‌رمه‌ند و شانۆكارانه‌ی، خۆیان ڕۆشنبیرو خوێنه‌رو كه‌سانی به توانان، به‌ڵام كوڕو نه‌وه‌كانییان، سه‌دو هه‌شتا پله پێچه‌وانه‌ی ئه‌وانن و ڕقیان له هونه‌رو نووسین و خوێندنه‌وه و شانۆیه. ئه‌مه بۆچی وایه؟ چونكه خۆیان له ناخه‌وه عاشقی كتێب و خوێندنه‌وه نین، ئه‌گه‌ر كه‌سێكیش ئه‌و عشقه‌ی له ناخدا نه‌بێت، مه‌حاڵه بتوانین دروستی بكه‌ین.بێگومان ده‌توانین هانی بده‌ین،زه‌مینه‌ی بۆبڕه‌خسێنین، باسی بایه‌خ و گرنگی خوێندنه‌وه‌ی بۆ بكه‌ین، به‌ڵام ناتوانین بیكه‌ینه خوێنه‌ری ڕاسته قینه‌ی كتێب.
دروست وه‌ك ئه‌وه‌ی پزیشكێك چاره‌سه‌رێك بۆ نه‌خۆشێك دا ئه‌نێت و هه‌موو بایه‌خی خورادنی چاره‌سه‌ره‌كه‌ی بۆ باس ده‌كات، وه‌لێ ئه‌گه‌ر خودی نه‌خۆشه‌كه، چاره‌سه‌ره‌كان به‌كار نه‌هێًنێت، بێگومان لێره‌دا، هێزو ڕێنوێنی و تواناكانی پزیشكه‌كه، شوێنی خۆی ناگرێت و هیچ بایه‌خێكی نییه. بۆ خوێندنه‌وه‌ش هه‌مان شته.چ تێگه‌یشتنێكی هه‌ڵه‌یه پێمان وابێت، مادام له ماڵه‌وه‌ین و كه‌رنتینكراوین، مادام ده‌سه‌ڵات قه‌ده‌غه‌ی هاتووچۆی ڕاگه‌یاندووه، ئیدی ده‌بێ كتێب بخوێنینه‌وه.ئه‌ی پێش قه‌ده‌غه و دوای هه‌ڵگرتنی قه‌ده‌غه؟ ئه‌ی دوای نه‌مانی كه‌ره‌نتینه و ئازادبوونمان؟ ئه‌و كات بگه‌ڕێینه‌وه سه‌ر ڕیتمی ژیانی كلاسیكی و ڕۆژانه و پشت له كتێب و خوێندنه‌وه بكه‌ین؟.
ڕواندز_نیسانی 2020Sadiq Said Rwandze
سەدیق سەعید ڕواندزی، لە ساڵی 1972 لە شارۆچکەی ڕواندز لە دایکبووە. خوێندنی سەرەتایی و دواناوەندی هەر لەو شارە و ساڵی 1993 _1994، بەشی کوردی _ پەیمانگای مەڵبەندی مامۆستایانی لە هەولێر تەواو کردووە. هەر لە ڕواندز دەژیت و خولیایەکی گەورەی بۆ کتێب و خوێندنەوە هەیە و زۆرجاریش وەک خوێنەرێک سەرنجەکانی لە بارەی پرس و بابەتە ئەدەبی و ڕۆشنبیرییەکان و کتێب و تێکست دەخاتە ڕوو.
