گۆرانی خان باجی حەسەن زیرەک..لەسەردەمی کرۆنا … دکتۆر مەولود ئیبراهیم حەسەن
هەولێر – سەرەتای/٤/٢٠٢٠
خان باجی..لوتکەی داهێنان
حەسەن زیرەک ..دەنگێک لە بە هه شتەوە هات و بە دۆزەخدا تێپەڕی وگەڕایەوە بۆ بە هه شت ..
زیرەک لە سەردەمی کڕۆنا..هونەر لە سەردەمی کرۆنا
هه موو ڕووداوو گۆڕانکاریەکی ناوچەیی یان جیهانی ، لە گەڵ خۆی زۆر لایەنی تر لە ژیان دەگۆڕێ ! بەتایبەت هونەرو ئەدەب .. هه ر ئێستا لەسەردەمی کرۆنا سەرەتایەکی هونەرو ئەدەبی تایبەت بەم ڕووداوە جیهانیە دەرکەوتووە ، بە دووری نابێنم..هه ردەبێ واش بێت کە.. کەسانێک لە نێو بشێوی ئەم پەتایە هه ڵکەون لە جیهانی هونەرو ئەدەب بەرهه می شیاو بەو زەمەن وژیانە دابهێنن وناو پەیدا بکەن، هه رواش بووە زۆر داهێنەر لە نێو ڕووداوە گەورەکان و بە کاریگەری ڕووداوەکان داهێنانی گەورەیان کردووە لە نێوەندی ئەدەبی و هونەری نەتەوەیی و جیهانی دا . کە ئەو بەرهەمانە دەربڕی هیواو ژانی ئەو سەردەمە بن و بتوانن گوێگرو خوێندەوارانی خۆیان ئارام بکەنەوەو هێزی بەرگری کردنیان زیادو بەردەوام بکەن .
هه ر ئێستا ئێمەبەهۆی(کرۆنا) وە لە نێو ڕووداوێکی جیهانی دا دەژین و هه موومان ماڵنشین بووینەو سنووری گەڕوسوڕمان ئەو چەند مەترەیە کە خانووەکانمان هه یەتی ! بە هۆی درێژە کێشانی ئەوماڵنشینەوە و دووبارە بوونەوەی هه ڵس و کەوتمان هه ریەکەمان پەنا بۆ بابەتێک دەبەین کە دەکرێ یارمەتی دەری باشتر کردنی ئەوژیانەمان بێت کە هه ر ئێستا هه مانە ! من بۆخۆم تەمەنێکە گوێ لە زیرەک دەگرم وەک دەنگێکی هونەری بەرز و لە هه موو قۆناخەکانی ژیانم ئەو هونەرمەندە هێزی پێ بەخشیوم و ئارامی کردوومەتەوە ، هه رچەندە ئەو هونەرمەندە ئەوا پەنجا ساڵ بەسەر مەرگی دا تێدەپەڕێ ..بەڵام؛ لای من و زۆربەی ئەوانەی کەبەردەوام گوێ لە زیرەک دەگرن ،وەک من لەسەر ئەو ڕایەن کەدەنگی هونەرمەند ( حەسەن زیرەک) دەنگی هه موو کەسێک و هه موو زەمەنێکە و بە هیچ شێوەیەک کۆن نابێ ! وەک یەکێک لەهونەرمەندە هاوزەمەنەکانی زیرەک لە یادی کۆچی دا گوتی : من کە گوێم لەزیرەک دەبێت سوێند دەخۆم بە(تەڵاقم) کە دوێنێ هیواری ئەم گۆرانیەی گوتووە ! هه رواشە.. هه ر ئێستا هه وادارو گوێگرانی زیرەک هێندە زۆرن زیرەکیان بردووتە ڕیزی پێشەوەی زۆر گوێ لێگیراوەکان. ئەو زۆری گوێ لێگرتنە بە هۆی هونەرمەندی خۆی و هونەرە جەماوەریە کەیەتی ، نەک دام و دەزگاو ڕاگەیاندن و کۆمپانیای گەورەی لە پشتەوە بێت .
دەنگی زیرەک لە نێو دەزگا کانی ڕادیۆو تەلەفزیۆن وکافێ و گازینۆو چایخانەو ساردەمەنی و نێو ماشێن و سەرمەزراو نێو گوندو لە بەر با خەڵێ شوان و گاوانەوەو لە نێو سەنگر و بەندیخانەو لە نێو وڵات و ئاوارەیی و لە سەرمێزی سەرخۆش و لە خەڵوەتی سۆفی دا، بە هۆی (موبایلی زیرەک)ەوە و ئێستاش لە نێو یوتیوب و سوشیال میدیا هه موو ماڵێک دا هه یە ! چووەتە نێو شێن و شایی و بۆنە ئایینیەکانیش ! لە خەم و شادی تاک و کۆمەڵگا هاو بەشە !
من لەم سەردەمی کرۆنایە داو سەرە ڕای ئەو هه موو کارو پڕۆژەو هۆیانەی کە دەتوانن خەریکم بکەن و بێ کارم نە هێڵنەوە! هێشتا زۆر جار دەنگی زیرەک.. ژیانی زیرەک ڕام دەکێشن و وام سەرگەرم دەکەن ، لە بیرم دەچێتەوە لە نێو ماڵ کەرەنتینەم و نازانم لە چ شوێنێک و زەمەنێک و لە نێو چ ڕووداوێک دا دەژیم ! دەزانم ئەم کرۆنای جیهانگیرە هه موو ژیان دەگۆڕی وگۆڕانێک تەواو جیا لە جیهانی پێش کرۆناو لە نێویشیان دا هونەر و ئەدەبیش گۆڕانت گەورەین بەسەر دادێت ، زۆر ڕیبازو شێوازی تازە سەر هه ڵدەدەن و هه ندێکیش لەوەی ڕابردوو لە زەمەن دا دەکەلێن و دوا دەکەون ، بەڵام ؛ دڵنیام کە هونەری زیرەک..دەنگی زیرەک هونەرێکە و دەنگێکە سەردەمی کڕۆناش دەبڕێ و دوای کرۆناش هه ر دەمێنتەوەو بەردەوامیش دەبێت ! سەیرکە لەوەتەی یەکەمین گۆرانی – کە قسە هه یە .(ئەسمەر یارم جوانە) بێت ، لە ساڵی ١٩٥٣ لە ئێستگەی بەغدا تۆماری کردووە تا دەکاتە مانگی شەشی١٩٧٢وچەند ڕۆژێک پێش مردنی ، بە قسەی حوسەینی برای دواگۆرانی تۆمار دەکات بە ناوی (وامن دەمرم دەردم گرانە !) ئەو دەنگ و هونەرە زیندووێتی خۆیان پاراستووەو هه تا ڕۆژگاریش بچیتە پێش و بشگۆڕێ.. هه ر دەیپارێزێ و لە لوتکەدا دەمێنتەوە.
یەکەمجار چۆن گۆرانی(خان باجی) م بیست؟
قوتابی ناوەندی بووم و هاوینان کرێکاریم دەکرد ، ئەو هاوێنە لە گەڵ وەستایەکی ناسراو بۆ کار چووینە دەرەوەی شارو لە گوندێکی دوورە دەست لە بینای قوتابخانەیەک دا کارمان دەکرد ، مانگە شەو بوو من ڕادیۆ بچووکەکەی وەستاکەم بەدەستەوە بوو لەدەوری ئەو خانووەدا دەسووڕامەوە کە شەو تێیدا دەخەوتین ، شەو درەنگ بوو وابزانم( ڕادیۆی تەورێز؟) بوولە پڕ زیرەک دەنگی بەرز بووەو بە گۆرانی ( خان باجی ) وەک عەردهه ژێنێک ڕوحی هه ژاندمەوە ! لەو شەوەدا بۆ یەکە م جار لە ززەتی هونەری گۆرانی بە شیعرو ئاوازەوە.. بە بێ ئەوەی شارەزاییەکم لێان هه بێت ؛ هه موو هه ست و دڵ و دەروون و ئەقڵیان داگیرکردم وام هه ست دەکرد بەسەر زەویەوە نەماوم ! لە و ڕۆژەوە تا ئێستا ئەو گۆرانیە لە نێو دڵ و ڕوح و هه ستم دا جێگای خۆی کردووتەوەو هه ر جارێک کە دەیبیسمەوە دەمگەڕێنێتەوە هه مان شەوو هه مان جێگاو هه مان حاڵەتی عەردهه ژێن !! لەم ڕۆژانەدا زیرەک جارێکی تر و بە گۆرانی (خان باجی) پەیمانی لەگەڵ نوێ کردمەوەو لەشەڕی( کڕۆنا) هاتەوە یاریم و هێزی پێ بەخشیم و لە جیاتی ڕێکخراوە مرۆڤدۆست و خیرخوازەکان بە هانامەوە هات..بە هانا هاتنێک و یارمەتی دانێک کە هه ر تەنیا لەدەست زیرەک دێت وبە بەنرخترین بەرهه می خۆی بکات بە دیاری ، بێ ئەوەی چاوەڕێی هیچ بکات و هیچ مەبەستێکی سیاسی و ئایدۆلۆژی هه بێت ! زیرکئ هونەرمەند دەس بڵاوترین دەوڵەمەندی هه موو جیهانە ..دەوڵەمەندی سەرمایەی هونەر ، هونەری بەرزی بە خوێنی دڵ بەدست هاتوو، بەدەست هاتنێک کە بۆ خۆی هیچ دەسکەوتێکی تیدا نەبوو، لەو بارەوە زیرک خۆی لە کاسێتە گرنگ و مێژووییەکەی (ئەبو سەباح) دا دەڵێ: ( هونەر بۆمن بە هرەیەکی نە دا و کارێکی نەکرد بەدوایەوە بچم ، چۆن کورد بووم و بە کوردی قسان دەکەم !) بەڵی .. زیرەک هیچ بە هرەیەکی لەو هونەرەی خۆی نەبینی ! بەڵام؛ هه فتا ساڵە خەلک بە زۆر شێوە لە کۆردستان سود لە م هونەرە دەبینن و دەبیننەوە، بەڵێ زیرەک سەرمایەکی بە خشیوە زۆر جیایە لە پارەو خواردن و جل و بەرگ کە خێر خوازەکان لەم رۆژانە ەادەیانبەخشن ! پارە کۆتایی دێت و خواردن دە بڕێتەوەو جل و بەرگ دەدڕێ وکۆن دەبێت ؛ بەڵام ؛ بەخشینی زیرەک کالایەکە ڕۆژ بە ڕۆژ جوان وخۆش و خۆ ڕاگرتر دەبێ و پتر بڵاو دەبێتەوەولە هیچ سەردەمێک لە کەلک ناکەوێ و هه تا دێ خەڵک پتر سودی لێدەبێنن!
خان باجی .. و زمانی شیعرەکان(*١)
گۆرانی( خان باجی) حەسەن زیرەک کە بە چوار زمان و یەک ئاوازوئاوازێکی تێکەڵ لە چوار ئاواز ..ئاوازی ئەرمەنی کوردی ئازەری فارسی.. بە یەک گوتن و یەک دەنگ گوتوویەتی بەچوار زمان زمانەکانی: ئەرمەنی کوردی ئازەری ترکی وفارسی ،ئەم گۆرانیە لەسەر بەرزترین لوتکەی داهێنانی گۆرانی هه موو زەمەن و زەمانێک وەستاوە و هیچ داهێنانێکی تری گۆرانی ..گۆرانی هیچ هونەرمەندێک نایگاتێ لە چەشنی خۆی تاقانەیە !
شاعیرانی کوردی کلاسیک زۆر جار بۆ هونەر نواندن ودەرخستنی ئاستی شاعیریەتیان بە چەند زمانێک ، شیعری تێکەڵ لە کوردی و عەرەبی و فارسی و ترکیان نوو سیوە ، وەک ئەوەی ( نالی ) دەفەرمووێ : حاکمی سێ مولکە ( نالی ) دیوانی هه یە! ئەوا( زیرەک) یش خۆی نەیگوتووە من حاکمی چوار موڵکم، بە ڵام ؛ هه یەتی چوار دیوانی گۆرانی هه یەو بە کردەوەو شاهی چوار مە مملەکەتی هونەری گۆرانیە (٢) ئەوەتا گۆرانی خان باجی شیعرەکەی تێکەڵەیەکی چوار زمانەیە .. ئێستا وەک نموونە کورتەیەکی شیعرەکان دەنووسینەوە: یەکەم : شیعری ئەرمەنی، لە سەرەتای گۆرانیەکە دا بەم شیعرە ئەرمە نیە دەست پێ دەکات.. ئیرتاخ زاڵی بورنخ جاڵی..خان باجی جەنگید چاڵی دوشید خاڵی.. خان باجی (٣)…هتد
دووەم: شیعری کوردی
خانباجی وەی وەی خان باجی
گەر دەمکوژی هانێ خەنجەر.. جوان باجی
…هتد
سێیەم :شیعری ئازەری – ترکی
بوداغ لاردە جەیران جوزال.. گل باجی
ئەمان درناخ لاری داش لارەزال..خەم باجی
…هتد
چوارەم : شیعری فارسی
صورتگری نقاش چین..خم باجی
رە صوڕت یارم ببین..گل باجی
…هتد
پێنجەم١: شیعری دانراو- هێمن..ئەم شیعرە بە مەقام دەڵێتەوە.. قەت لە دنیادا نە بوو بێجگە لە ناخۆشی بەشم ئەی خودا چەند بێکەس و بەدبەخت و چارە ڕەشم …هتد(٤)
شەشەم٢ : شیعری ئازەری – ترکی یارەمان دینم ئامان ئیمانم ئامان ئەغام نێنم گولم نێینم ئەمان نێینم …هتد
حەوتەم٣ : جارێکی تر فۆلکلۆری کوردی
خۆزگەم بەوەی یاری جوانە ..خان باجی
لە نێو جاحێلان سوڵتانە.. گوڵ باجی
…هتد(*٥)
زیرەک لەکارە هونەریەکانی دا زۆر هونەر بە کاردێنێ لە داهێنانی یەک بە یەکی گۆرانیەکانی دا بەرچاو دەکەون ، بۆ نموونە: بۆ( جوان کردن) و (خۆش کردن) و(ڕازاندنەوە)ی شیعرو ئاوازەکە..
یەکەم: بڕگەی دەنگی ..کە بڕگەیەکە ئاوازێکی خۆشی هه یەوگوتن و ئاوازە کە خۆشتر دەکات ودوو بارە دەبیتەوەو مانای نیە! وەک ئۆە،دەی، وەی، ئەمان،ئای،وای…
دووەم : وشەی جوان و مانادار کە ماناکە لەگەڵ تەواوی شیعرەکە ڕێک دەکەوێ و ئاوازێکی خۆشیشی پێ دەبەخشێ پێش شیعرەکە یان دووای شیعرەکە دووبارە دەبێتەوە ، ئەمانە بەشیک نین لە شیعرەکە بەڵام؛ گۆرانیبێژ بۆ جوانتر کردنی شیعرو ئازەکە دووبارەی دەکاتەوە! جوانێ ، گوڵم، ئاسکێ…
سێیەم: ڕستەی کورتی مانا دار کە لە دوای کۆپڵەو دێرە شیعرەکان دووبارە دەبنەوە، ئەمیش بە شیک نین لە مەتنی شیعرەکە ،بەڵکو گۆرانیبێژ شیعرو ئاوازەکەی پێ دەڕازێنێتەوەو ! ناسکە جوانێ، سۆرەگوڵ ، ڕەش ئەسمەر …
لە گۆرانی خان باجیش ئەم جوان کردن وڕازاندنەوەو خۆشترکردنە هه یە. زیرەک بە و هونەرو دەوڵەمەندیە لە ئاوازو وشەو مانالە گۆرانی- خان باجی – ش بەردەوام دەبێت و لە فۆلکلۆرەوە بۆ شیعر هه ر شیعرێک بەرز بە ئاستی ئاواز و دەنگ! لەزمانێکەوە بۆ زمانیکی تر هه ر زمانیک ڕەوانتر لە زمانەکەی تر..دەنگێک پڕاو پڕ لە خۆشیەکانی دەنگ، گوتنێک لێوانلیو لە هونەری گوتن ،خان باجی گۆرانیەک پڕاوپڕ لە داهێنان ..دەنگ،ئاواز، شیعر ،گوتن ..پڕە لە جوانی وشەو مانا..پڕە لە ڕەوانی زمان ڕەوانی چوار زمانی لێک جیا ! یەک ئاواز ئاوازی چوار زمانی لێکدراو لیکدراوو هاوسەنگ ، هاو سەنگ بە یەک ئاواز لەو زمانەوە دەچیتە زمانێکی تر ..لە ئەرمەنیەوە بۆ کوردی ، لە کوردیەوە بۆ ئازەری و لە ئازەریەوە بۆ فارسی و لەوێوە جاریکی تر بۆ کوردی جارێکی تر بۆ ئازەری و دیسان دەگەڕێتەوە بۆ کوردی .لە بەستەوە بۆ مەقام ..لە مەقامەوە بۆ بەستە جارێکی تر بێ ئەوەی زمانی گوتنی لە ئاوازو شیعردا گرێی بکات..
خان باجی ..گۆرانی برایەتی و ئاشتی..
ئەم گۆرانیەی – خان باجی – هونەرمەندی شەهید حەسەن زیرەک ، جگە لە جوانی و بەرزیە هونەریەکەی ڕۆلیکی سیاسی کۆمەڵایەتی بەرزیشی گێراوە ، وەک هه موو گۆرانیە تێکەڵەکانی و زیاتریش بووەتە هۆی لێک نزیک بوونەوەی ئەم میللەتانەو هه موو میللەتەکانی ناوچەکەش ، کاتی لە یەک گۆرانی داو گۆرانیەکی لوتکەی داهێنان و بە دەنگێکی بە هه شتی و چوار زمان.. ئەرمەنی و کوردی و ئازەری و فارسی بە ئاوازێکی خۆش و بە گوتنێکی شاگوتن وەک بارانی بەزەیی خودا بەسەر ڕۆژهه ڵات دا دەبارێ ، جگە لە پشکوتنی گوڵ ..گوڵی دڵان و لە دڵی تاک بە تاکی مرۆڤەکان.. لە خاکی ناوچەکەدا و لە نێو میللەتانی جیا بۆ هه میشە بە ڕیشەی پاکی برایەتی دەپشکوون. بە پیویستی دەزانم ..لەمەو دوا لە جیاتی سروودی شۆڕشگەری و حەماسی میللی ، بۆ برایەتی میللەتانی ناوچەکە.. ئەم گۆرانیەی زیرەک بۆ ئاشتی و برایەتی میللەتانی ڕۆژهه ڵات و هه موو جیهان ئەم سروودەی کە پر لە هێمای مرۆڤایەتیە بکرێ بە مارشی ئاشتی و خۆشەویستی نەوەکانی داهاتووی لەسەر پەروەردە بکرێ! بە دڵنیاییەوە دەیڵێم ..ئەوەندەی ئەم گۆرانیەی هونەرمەندی( شەهید حەسەن زیرەک ) ڕیگای خۆشکردووە بۆ برایەتی بێ خەوشێ نێوان ئەم میللەتانە و بەردەوام خۆشی دەکات، هیج یەک لە حزب و ڕیکخراوە کۆمەڵایەتیەکانی ئەم نەتەوانە نەیتوانیوە ئەمە بکەن(*٦).
خان باجی و چارەسەری لێکەوتەی کرۆنا..
هه ر لە گەرمەی سودەکانی هونەرو گۆرانی خان باجی، داوا لە هه موو ئەو بەڕیزانەدەکەم کە مانەو لە ماڵ بە هۆی لێکەوتەی (پەتای کرۆنا) بێ تاقەت و بێزاری کردوون پەنا بۆ (ڤاکسین) ی هونەر مۆسیقاو دەنگ ببەن و لە هونەریش هونەری بەرزی زیرەک.. چۆن زانست سەڵماندوویەتی کە ئاوازو دەنگی خۆش چارەسەری چەند جۆرێک نە خۆشی دەکات.. ئەگەر هه موو( زاناکانی جیهان) ئەمڕۆ بەدوای ئەوەوەن کە دەرمانی دژە کرۆنا بدۆزنەوەو بە پارە بیفرۆشن و خەڵک لە مردن ڕزگار بکەن ! ئەوا( زانا زیرەک) هه فتا ساڵە لە جیهانی هونەر دەرمانی بێزاری و بێ تاقەتی و بێ هیوایی و خەمۆکی دۆزیتەوەو بە جیهانی دا بڵاو کردووتەوەو بە خۆڕایی بێ هیواو بێزارو بێتاقەتەکان سودی لێدەبێنن و چارەسەری دەردی خۆیانی پێ دەکەن ! لەم ڕۆژگاری پرپەتای کرۆنایەش خوێندەواری بەڕیز ئەوا لە خوارەوە( لێنکی گۆرانی خانباجی)م بۆ داناون و تکایە گوێی لیبگرن و دەرمانی بێ تاقەتی و بێزاری نێو ماڵی بەرتەنگ لە تەک خۆتانەو ئاسان دەست دەکەوێ ! دڵنیام ئەگەر بە جوانی گوێی لێبگرن- وەک و من !- ئەوا ئەو هونەرو دەنگە بەرچاوتان رووناک دەکاتەوەو ژیان جوانتر دەکات و نێو ماڵتان فراوانتر دەبێت ، چارەسەری تەنیایی و بێزاریتان دەکات .. چۆن زۆر جار دەنگی زیرەک یارمەتی دەر بووە بۆ چاکبوونەوە لە نەخۆشییەکان! (*٧)
چیرۆکی گۆرانی خان باجی؟!
زۆربەی هه رە زۆری گۆرانیەکانی زیرەک چیرۆکی تایبەت بە خۆیان هه یە، بەڕای من گۆرانی خان باجیش بێ – چیرۆک – نێە! بەڵام؛ تا ئێستا لە هه موو ئەو نووسینانەی کە باسی ژیان و گۆرانیەکانی زیرەک دەکەن، لە هیچ شوێنێک من نە م بیستووەو نەم خوێندووتەو کە بەڕێزێک باسی چیرۆکی ئەم گۆرانی – خان باجی- یەی کردبێ ، لە کاتێک دا بە تەنیا ئەم گۆرانیە هه ڵدەگرێ نامەیەکی دکتۆراو لێکۆڵینەوەیەکی زانستی هونەری ئەدەبی شایستەی لە بارەوە بنووسرێ !
لە رووی ئاوازەوە هه ندێک بە ئاوازێکی ئازەری یان ئەرمەنی دەزانن! هه رجەندە زانستی مۆسیقا پسپۆری من نیە ! بەڵام ؛ بە هۆی ئەوەی کە تەمەنێکەو بەردەوام گوێ لە گۆرانیەکانی زیرەک دەگرم ، وای بۆ دەچم کە چۆن زیرەک شیعری ئەو گۆرانیەی لە چوار زمان تێکەل کردووە ، ئاواش لە ئاوازەکەشیدا ئاوازی چوار نەتەوەی تێکەڵ کردووە ، واتە ئاوازەکەش تێکەڵە یەکە لە ئاوازی کوردی و فارسی و ئەرمەنی و ئازەری ، ئەم تێکەڵکردنەش لە تواناو هونەری زیرەک بە دوور نیە ! لە نێو هونەری ئاوز دانان و ئاواز گوتندا زیرەک نهێنی و هونەری زۆری نواندووە ، کە تا ئێستا کەمی باسکراوەو لێکۆڵینەوەی تێدا نە کراوە .
شاعیریەتی زیرەک..
ئەگەرچی شاعیریەتی زیرەک ئەویش هێشتا لە لێکۆڵینەوەو دان پێدا نان بە دوورە ! بە ڵام ، شاعیریەتی زیرەک شتێک نیە بشاردرێتەوە؛ بە تایبەت( شیعری گۆرانی) هه موو ئەوانەی لە نزیکەوە کاریان لە گەڵ زیرەک کردووەو ناسیویانە ، دان بەوە دادەنێن..کە زیرک نەک هه ر شاعیر بووە ،بە لکە زۆربەی شیعری گۆرانیەکانی لە کاتی گۆرانی گوتن دا ڕاستەو خۆ گوتوویەتی ! ئەوەش کە ژیانی خۆی بە شیعر نووسیووەتەوە هونەرێکە دەچێتە پاڵ هونەرە زۆرەکانی زیرەک و ئەرکی (زیرەکناس) گرانتر دەکات . لە کتێبی( ساوک .. بۆچی حەسەن زیرەکی کوشت ؟٢٠١٢) نووسیوومە: لە م ژیاننامە شیعریە داشیعرەکەی زیرەک دەچێتە پاڵ شیعرەکەی (حاجی قادری کۆیی) کە زیرەک باسی ژیانی خۆی دەکات و دەنووسێ :
خەڵکی( بۆکان)م (کورد)ی خوێن پاکم
برام (حوسەیین)ە( خات ئامین)ە دایکم
ناوم( حەسەن)ە باوکم (عەبدوڵلا)
خوشکم( سارا)یە (کاکە مین)ە کاکم
حاجی قادریش لە باسی ژیانی خۆی ئاوا دەفەرمووێ :
باوکم (ئەحمەد) بوو ناوی فکرم دێ
خەڵکی لادێ بوو دایکی من (فاتێ)
زیرەک بەو نەخوێندەواریەی خۆی لەم شیعرە ژیاننامەییەی دا گەیشتووە بە ئاستی شاعیریەتی حاجی ئەویش لە باسی ژیانی خۆیدا.
گۆرانی شین و شایی لە یەک کات دا..
هونەرەکانی زیرەک زۆرە ، بەڵام تا ئێستا تەنیا دەنگخۆشیەکەی بەرچاوە!دکتۆر (محمد صدیق مفتی زادە) لەو پێشەکیەدا کە بۆ چاپی یەکەمی (چریکەی کوردستان١٩٦٦) ی نووسیوە دەڵێ:( کاک زیرەک بە بێ کۆسپ و کۆشش چەند هونەری تێدا کۆ بووەتەوە ، هه ر ئەو بەڕێزە لە بارەی دەنگی زیرەک نووسیویەتی:( دەنگی زیرەک بۆ خۆی دەزگایەکی ئەرکیسترای کوردیە، چونکە لە هه ر چرکەیەکداچەند جۆر ئاوازی مۆسیقا هه ست ئەکرێ !) ئەو دەنگە دەزگاییەو ئۆرکیستراییە زیرەک زۆر هونەرمەندانە و بە عەشقەو بەکاری هێناوە ، هه ر بۆیە لە هه ر شوێنێک و لە هه ر بۆ نەیەک و بە هه ر شیعرێک دەنگی هه ڵێنابێ ..داهێنەر بووە . لە باسی ئاوازی- خان باجی – دا لە کتێب ( ناڵە شکێنە)ی مامۆستا (قادر نە سیری نیا) لە نووسینەوەی شیعری گۆرانیەکانی زیرەک و بە نۆتە کردنی ئاوازەکان بە ڕێز ( وەحید موعتەسەمی) دا بۆ خان باجی نووسراوە ( مەجلیسی ) ئەگەر ئاوازە کە مەجلیسییە ! بەڵام، ئاوازێکی خەماویەو زیرەک بە شادیەوە دەیڵێ ! ئەمە داهێنانێکی زیرەکەو تایبەتمەندیەکیەتی بۆ زۆر لە ئاوزەکان ، کە ناوە رۆکێکی خەماوییان هه یە کەچی زیرەک بە دەنگێکی شادی بە خشەوە دەیانچریکێنی . زۆر جار ڕێککەوتووە زیرەک لە یەک کات دا ئاوازی ( شین و شایی ) بە دویەکدا دەر دەبڕێ! بۆ بە ڵگەی ئەم هونەرە با گوێ لە زیرەک خۆی بگرین ، کە ڕەحمەتی ( میرزا کەریم خۆشناو ) لە باسێکدا بە ناوی – لە دێیەکی سوسنیان- لە زاری زیرەک دەگێڕیتەوە 🙁 ڕۆژێک لە سەفەررێکی دوور دەگەڕامەوە ، پارەم پێ نەمابووجل و بەرگێکی چلکن و پیسم لە بەردابوو، کراس و ژێرکراسم لە بەرچلک و عارەقە و تۆزی ڕێگا وەک هه مبانەیان لێهاتبوو.لە ڕۆیشتنی زۆرو هه تاوی گەرم بە سەر سەرمەوە ڕەش داگەڕابووم وتاقە یەک جگەرەشم نەمابووگێژو حۆل هه روەک شێتم لێ هاتبوو، ئەتگوت غەم لە دنیادا نە ماوە هه موویان کۆکردووتەوە خستوویانەتە نێو جەوالیک وبە کۆلی منیان داداوە، بە ڕاستی شەکەت بووبووم و لە ڕیگا دا پێم نەدەکرا پێ هه ڵبێنم . بە هه ر حاڵی هه بوو خۆم گەیاندە نزیک ئەو دێ یە خۆشەی کە دۆستێکی زۆر خۆشەویستمی تیایە . ئەم دێیە بەرزی و نزمی وکانی و ئاوی ساردو دارو بارو سێبەرێکی زۆر خۆشی هه یە، لە جوانی دا لە ناوچەکەدا بێ میسالە و زۆر خۆشە . کە نزیک بە یاڵە کە بوومەوە دەنگی دومبک وگۆرانی ئەهات. سوڕامەوە دیم شاییەکە نە سەری دیارە نە بن ، دەنگی تەپل و دووزەلە و گۆرانی وشاباش وگازە گازی منداڵان تێکەڵاو بووە. منیش نزیک بوومەوەو لە سەر بەردێک کە بە سەر مەیدانی شایەکەدا ئەیروانی دانیشتم. چاوم لە ئاشنا کەم ئەگێڕا بەلکە بیبینم وبچمە ماڵەوەو هه ندێک ئیسراحەت بکەم و سەر خەوێکیشی بۆ بشکێنم . بەڵام بە داخەوە چەندی شایی و ناو دێ وئەملاو ئەولام ڕوانی ئەو دۆستەی خۆم نەدی ! کە سەیری شایی ئەکەم .. ڕەشبەلەک گیراوە و ئافرەتان جوانترین کراس وکەواو سوخمەی ڕەنگاو ڕەنگیان لە بە رکردووە و بۆنی میخەکبەندیان دەماغی خەلکی ئەکاتەوەو. کوڕانیش ڕانک و چۆغەی تازەو خاوێنیان لە بەر کردووە و دەسماڵی گوڵینگە داریان وە بەر پشتێن داکردووە .گۆرانی بێژیش سەرگەرمی شاباش وەرگرتنە. گیرفانی لە پارەی کاغەزی گران بەهاپڕبووە، هه ر دەم نا دەم هاوارێکی لێ هه ڵدەستێ و بە هه مووهێزێکی خۆی هاوار ئەکات شاباش فلان ئاغای کوڕی فلانی هه زار تومانی کردە شاباشی بووک و زاوا ..یان داک و بابی زاوا..یان دۆستان بۆ یەکتر..منیش سەیر ئەکەم یەک فلسی ئەحمەڕم پێ نیە ..ئەمەش قەیناکا بەڵام خۆ یەک جگەرەشم هه ر نیە! ئەملاو ئەولام ژن وپیاو کج و کوڕی لێدانیشتبوون . لە بەر ئەوەی جێگای من مسەلەت بووبەسەر مەیدانی شایی کەدا ئەوا هه ریەکێ لە شایی کە ماندوو بووایە یا بیویستایە سەیری شایی بکا ئەو ئەهات لە لای منەوە دا ئەنیشت . لە بەر ئەوەی خەلکێکی زۆر لە دێهاتەکانی دراوسێ وە بانگ کرابوون و خەلکی غەوارەی زۆری تێدابوو.. من پێوە دیار نە بووم کە غەریبم ..یا خەلکی دێ کەس بە بەتەنگ ئەم قسەوە نەبوو! ئەم دێ ئەم هه موو لاو چاکە خۆیان ڕازاندووتەوە شادو بە کەیف و دڵخۆش ..تەنها منی بەد بەخت نەبێ !! کاکی گۆرانیبێژیش دەستە جلکێکی لە بەردایە ئەڵێی بێچووە تاجیرە! گیرفانەکانی هه روەک ماری پێوەدابێت وابوو..پوزایی بەقەدەر بوخچەیەک ئەبوو..هه مووی کاغەزی گران بەها بوو! دەنگە کەشی ئیڵلا ماشاڵڵا خۆ دەنگی ( گوێرەکە) یەک تۆزێک لەدەنی ئەم گۆرانی بێژەخۆشتر بوو ! دەنگی نووسابووئەوەندەی بۆ شاباش هاوار کردبوو! بیرم لەوەزعی خۆم ئەکردەوە و سەیری ئەمانەشم ئەکرد هه ر چەندە لە ژیانما حەسودیم بە کەس نەبردووە ، بەڵام ؛ زۆر دڵم بە خۆما ئەمایەوە لەوانە بوو لەو کاتەدا یەکێ قسەی لە گەڵ کردبام .. بۆ حاڵی خۆم فرمێسکم لە چاو بهاتبایە خوار! هه ر ئەم دالخەیەم لێدابوویەکێک هاواری کرد ووتی: کوڕینە نان حازرە فەرموون ..شاییەکەیان تێکدا و فەرموو فەرموودەستی پێکرد ، ئەو دەستی کابرایەکی دەگرت وئەیگوت فەرمووبۆ ماڵی ئێمە و ئەوەی ترباسکی یەکێکی ئەگرت وئەیگوت تۆش ئەبێ بێیت بۆ ماڵی ئێمە..سەبر سەبر خەلکی گوندەکە میوانەکانیان بردەوەو. ئەوەی لە دەورو پشتی منیش بوون یەکەیەکە چوونە خوارەوەو تەنها من مامەوە کەس بە منی نەگوت وەرە پاروەک نان بخۆ ، ئەوا سکیشم لە برسا ژان ئەکات ! لەم دێهاتەش وا عادەتە ..ئەگەر خوانە خواستە مردووێکیان لێ بمرێت یا بە خێر زەماوەندێکیان هه بێت ئەو هه ر ماڵە و بە پێی توانای خۆی چێشت لێ ئەنێ ئینجا یا هه ر لە ماڵی خۆی میوان بانگ ئەکات ..یا هه موو ئەهلی ئاوایی چێشتی خۆیان لە ناو قاپی پاک و تەمیز و لە گەڵ هه ندێک نانی نەرمی تیری و هه ندێ نێرکە پیوازو جامێک دۆی خەست وسارد و ترش کە خوێشی تێ ئەکرێ لە سەر سنی یەکی پاک و خاوێن یا لە سەر سەلەی دار کە لە شووڕکە بی دروست ئەکرێ دا ئەنێن و ئەیخەنە سەر دەستیان و ئەیبەنە مزگەوت ..لە گەڵ میوانەکان و هه ر میوانەش لەگەك خانە خوێکەی ئەیخوات ..لێرە کەس خوڵقی منی نەکرد..کە زۆر ماندوو بووم و زۆریشم برسی بوو..تەنها مابوومەوەو مەئیوس بووم و بەدست خۆم نەبووغوربەتیم هه ڵساو دڵم پڕ بوودەستی خۆم خستە بنا گوێم وتا تێنم تیا بوودەنگی خۆم هه ڵێناوگۆرانی یەکی زۆر غەریبم بۆ هات .- لێرە میرزاکەریم ڕوو لە زیرەک دەکات ودەڵێ : هه ر چەند قسەشت پێ دەبڕم بەڵام توخوا زیرەک گیان چۆن ئەم گۆرانیەت گوتووە بەئارامئ ئاوا بۆ منیشی ناڵێیتەوە ؟
زیرەکیش لە دەروونێکی بریندارەو زۆر بە عادزی و غەمباری گۆرانیەکەی بۆ وتم، کە بە ڕاستی من خەریک بوو بگریم ..ئەمەندەی بۆ وتم :
(بۆچ منیش لە جوملەی عەبدی خودا نیم؟!
بۆچ سەعاتێک لەدەست میحنەت ڕەهانیم؟!
گلەیی دەکەم بە لای خوداوە
دەروازەی مەینەت بۆچ تەنها بۆ من کرایەوە؟!)
زیرەک بەردەوام دەبێ لە گێرانەوەی بەسەرهاتەکەو دەڵێ :لەم کاتەدا یەکێک لە خەلکی ئاوایی کە گوێی لە من بوو..ئاوڕی دایەوەوچاوی بەمن کەوت و گەڕایەوە لام و لە سەرم وەستاو هیچی دەنگی نەکردوۆ ئەوەی گۆرانیەکەم کۆتایی بێنم و جا لە گەڵم قسە بکا، منیش وا دڵم شکا بووعادز بوو بووم ئەگەر هه موو خەلکی دێ یەکەش هاتبوایەنەوە و لە سەرم کۆ بوونەوایەوە بە بای خەیاڵم نە دەهات!
سەرت نە یەشێنم یەکە یەکە خەلکی گوندەکە گەڕانەوە ..ئەوی گوێی لێم بووئەوی تریش کە ئەیدی خەلک بۆ لای گردەکەی سەر مەیدانی شاییەکە ئەگەڕێنەوە ئەویش بە غاردان ئەگەڕایەوە.
تاوای لێهات خەلکی دێ بە گەورەو بچووک ..پیرو جوان هه لیان کردە غاردان بێ ئەوەی بزانن کە چی قەوماوە ..تا ئەگەیشتنە لای من وەک بزمار لە عاردەکە ئەچەقین و ئیتر نە ئەگەڕانەوە بەوانەی تر بڵێن شتێکی واهه یە ..غار مەدەن هیچ نە قەوماوە .
تا حال گەیشتە ئەوەی زۆر بەی ئەهلی گوند لە سەرم ڕاوەستان ..بێ ئەوەی یەک قسە بکەن و ورتەیان لە دەم بێتە دەرەوەو .
منیش تا لێ نە بوومەوە و دڵی خۆم خاڵی نەکردەوە ، گۆرانیەکەم نە بڕێ .. دوای ئەوەی گۆرانی یەکەم تەواوکرد دێم زۆر ژن و پیرەمێرد دەسمالێان بەدەستەوەیەو ئەگرین.
کە ئاوڕم دایەوە پشتە خۆم دۆستەکەم دی فرمێسکی ئەسڕیتەوە..باوەشی تیوەرینام و زۆری ماچ کردم، بەڵام ؛ ئاوی چاوی ڕانەدەوەستا من لەو وەختەی کە باوەشم پێوە کرد وماچم کرد و چاک و خۆشیم لە گەڵ کرد..خەریک بوو فرمێسکم بێتە خوار. بەڵام، بە هه موو تاقەتم خۆم گرت وهه ندێک چاوم حەوا داو وەرسوڕاند نەوەک فرمێسکم بێتە خوارو بە زەعیفم بزانن ..خوا لە مەیان چاک بوو یارمەتی دام…)(*٨)
من ئەم چیڕۆکە لیرە ڕادەگرم و ڕوو لە خوێندەواری خۆشەویست دەکەم ، کە ئەگەر دەتەوێ لە کۆتایی ئەم بە سەرهاتەوزۆر بەسەرهاتی تری زیرەک شارەزا بیت و هونەری گێرانەوەی زیرەک وبەسەر هاتەکانی بزانی، ئەوا دوو بەرگەکەی ( حەسەن زیرەک.. و هه ندیک لە بەسەرهاتەکانی- ١٩٨٦ ) بخوێنیتەوە کە( میرزا کەریم خۆشناو )خۆی لە زاری زیرەکی بیستووەو بە چاوی خۆی دیویەتی چاپی کردوون .
هونەری زیرەک و سەمای پیرەمێردێک !
چیڕۆکی ئەو پیرە میردەی کە عاشقی دەنگ و هونەری زیرەک دەبێت ولە دوورەو دەچێتە
(کانی مە لا ئەحمەد) بۆ ئەوەی لە نزیکەوە زیرەک ببێنێ و دەنگی ببیسێ ، زیرەک زۆری ڕێز لێ دەگرێ و گۆرانی بۆ دەڵێ .. سەرەتا گۆرانیەکی خەماوی دەڵێ ! سەیرەکات پیرە پیاو خەریکە فرمێسکی دەسڕێ ، زیرەک یەکسەرە دیکاتە گۆرانیەکی شادی و هه ڵپەڕكێ..کابرا کەوای لە بەر پشتی دەنێ و سەمایەک دەکات نە بکەی نە بخۆی سەیری ئەو سەمایە بکەی – لێرە میرزا کەریم خۆزگەی ئەوە دەخوازێ کە کامیرایەک ڤیدیۆیەک هه بوایە بۆ ئەوەی ئەو دەنگە خۆشەی زیرەک و ئەو سەما جوانەی ئەو پیرە میردە تۆمار بکرایە ، دەبوو بە توحفەی گۆرانی و سەما، هه ر لە یەک کات زیرەک توانیویەتی خەڵک بخاتە گریان و بخاتە سەما .ژیانی زیرەک پڕاو پڕە لەم جۆرە ڕووداوو بەسەر هاتانە بە داخەوە زۆر کەمیان بە وێنەو دەنگ تۆمارکراون ! لێرە دەمەوێ ئەوەش بگێڕمەوە کە گەورەیی زیرەک دەردەخات ، میرزا کەریم دەڵێ : کە بە تەنیا ماینەوە بە زیرەکم گوت ..ئەوە چۆنە زیرەک هه ر کەسێک دێت و داوای گۆرانیت لێدەکات تۆ دڵی ناشکێنی و یەکسەر گۆرانی بۆ دەڵێی ؟ لە وەڵامی میرزا کەریم خۆشناو زیرەک دەڵێ : میرزا کەریم ئەم پیاوە پیرە لە دوورەوە بە دوای دەنگی من دا هاتووەو دەیەوێ لە نزیکەوە من ببێنی و دەنگی من ببیسێ ، من چۆن بێ دڵی دەکەم ! من خۆم دەزانم چۆن دڵی ئەو خەلکە خۆش دەکەم . بەڵێ زیرەک لە هه موو ژیانی داو پاش مردنیشی بەردەوام دڵی خەڵک خۆش دەکات ! بە ڵام؛ بەداخەوە لە ژیان کەس نە بوو دڵی ئەو خۆش بکات !؟
ئەوی لە گێرانەوەی ئەم بەسەر هاتەی زیرەک مەبەستم بوو ..توانای زیرک بوو لە خەلک خستنە شین و شایی لە یەک کات دا ، ئەمەش نموونەی زۆرە لە ژیانی زیرەک و بەسەرهاتەکانی دا.
ئەگەر مۆسیقیزانی وەک زریاب بە مۆسیقا خەلکی خستووەتە گریان و پێکەنین ئەوا زیرەک بەدەنگەکەی زۆر جار ئەوەی کردووە .
زیرەک پیاوێکە..هه تا پتر شارەزای ژیانی بیت ،زۆرترت خۆشدەوێت .
هونەرمەندێکە ..هه تا زۆرتر گوێ لە گۆرانیەکانی بگری،دەنگیت لا خۆشتر دەبێت .
https://youtu.be/90aOXVTTAxA
ئەمە لینکی گۆرانی خان باجی یە .
https://musickordi.com/music/3816/9-اهنگ-کردی-زیرک-خان-باجی
(١) – خان باجی وشەیەکی لێکدراوە لە وشەی – خان = خاتوون، گەورە، بەرێز – ی کوردی و – باجی = خوشک = خوشکی گەورە – ئازەری ترکی و ئێستا دەربڕی – خان باج – بەسەر یەکەوە ئیدیۆمێکی هاو بەشە لە نێوان زمانەکانی کوردی و فارسی و ترکی و ئەرمەنی دا و لە نێو خۆشی دا مانا یەکی جوان و خۆش و پڕ ڕێز هه ڵدەگرێ . (٢) – بیستوومە زیرەک بە زمانی عەرەبیش گۆرانی گوتووە، بە تایبەت وەختی خۆی لە بە غدا گۆرانی هونەرمەندی ناوداری عێراقی (نازم غەزالی) گوتووتەوە، بەڵام! دەڵێن ڕەشیان کردووتەوە .
(٣) – من لە بەر ئەوەی ئەرمەنی و ئازەری نازانم ، نەمتوانی گۆرانی خان باجی بە تەواوی بنووسمەوە ، سەیری چەند سەرچاوەیەکیشم کرد ئەو بەڕێزانەی گۆرانیەکانی زیرەکیان نووسیوەتەوە بەداخەوە ئەوانیش تەنیا کوردیەکەیان نووسیبوو،جانازانم نەیانتوانیبوو یان لە کاسێتێکی تریان وەرگرتووە کە هه ر کوردیەکەی گوتووە ، چۆن زیرەک گۆرانیەکانی خۆی هە رجارێک بە شێوەیەک گوتووتەوە و جیا لە شێوەکانی تر! خۆزگە بەڕێزێک کە ئەرمەنی و ئازەریش بزانێ سەرە ڕای فرسی و کوردیەکە ..تەواوی ئەو گۆرانیەی دەنووسیەوەو مانای شیعرە ئەرمەنی و ئازەریەکەشی بۆ دەنووسین . ئەوەش بڵێم ..ئێستاش من لە ڕاستی نووسینی شیعرە ئەرمەنی و ئازەریەکە دلنیا نیم ، ئەگەر هه ڵەم نوسیوون تکادەکەم ئەو بەڕێزانەی دەتوانن بۆم ڕاست بکەنەوە . (٤) – زیرەک ئەم شیعرە بەرزەی مامۆستا (هێمن)ی زۆر جار گوتووتەوە و هه ندێک دەسکاری کردووەو لە گەڵ خواست و ژیانی خۆی گونجاندووە چۆن بەڕاستی چەند شیعرەکە دەربڕێ ڕاستە قینەی ژیان و خەباتی(مامۆستا هێمن)ە سەت هێندەش لەگەڵ ژیانی پڕ دەربەدەری وئاوارەیی زیرەک دێتەوە . سەیرکە لە کۆتایی ئەم شیعرە کە بە مەقام دەیڵێ ئەم نیوە دێرەی بۆ زیاد کردووە ( ئایا کفرم کردووە ئەشقی چاوی مە هوەشم ؟) کە ئەم نێوە دیرە شێعرە و بەم دەنگەو بەم شێوە پڕ پرسیاریەوە دنیایەک لێکدانەوە هه ڵدەگڕێ !!
(٥) – ئەم شیعرە تێکەڵەی خان باجی پێویستی بە ساغکردنەوەیەکی ورد هه یە کە ئایا شیعرە ئەرمەنیەکە فۆلکلۆرە یان نووسراوە یان دانانی زیرەک خۆیەتی ، هه روەها شیعرە ئازەریەکەش ..دیسان شیعرە فارسیەکە شیعری چ شاعیرێکە ؟ ئەو کوردیەکە هه ندێکی فۆلکلۆرەو هه ندێکی دانانی خۆیەتی ، جگە لە شیعرەکەی مام هێمن کە ئەویش دەسکاریەکی کردووە . (٦) – خۆزگە براکانمان لە ڕۆژ هه ڵات ڕای ڕۆشنبیرو هونەرمەندانی فارس و ئەرمەن و ئازەریەکانیان سەبارەت بە زیرەک بۆ دەگواستینەوەو ئاگادار دەبووین ..هونەری زیرەک بەم تێکەڵیە بەزمانە جیاکان چ کاریگەریەکی هه بووە لە لێک نزیککردنەوەی هونەرمەندان و جەماوەرکانیان .
(٧) – چیرۆکی ئەو کەسانەی کە نە خۆش بوونەو سودیان لە گۆرانی و دەنگی زیرەک بینیوە زۆرە ..بە تاتبەت نە خۆشیە دەروونی و ڕوحیەکان. (٨) – ئەم بەسەر هاتەی زیرەک بۆ خۆی ڕۆمانێکە ..هه ڵدەگرێ فلیمی سینەمایی لێ بەر هه م بێت، سەیرکەن زیرەک چ زیرەکانەو شارەزایانەو چیرۆکنووسانە ڕووداوەکە دەگێڕیتەوەو لە دەرخستنی پانۆراماییەوە بۆ زووم و لەدەنگەوە بۆ جولەو لە مەنەلۆژەوەو بۆ دیالۆگ و لە گەورەوە بۆ بچووک و لە تۆپۆگرافەوەو بۆ ئاووهه وا ولە خودەوە بۆ گشت و لە باری کۆمەڵایەتیەوە بۆ باری دەروونی چاوو زاری دەگوێزێتەوەو ڕووداوو دیمەنە کە مان بەدەنگ و ڕەنگ وەک خۆی دێنێتە بەرچاو .
دکتۆر مەولود ئیبراهیم حەسەن
هەولێر – سەرەتای/٤/٢٠٢٠
