!کورد و گێژاوی خۆدیتنه‌وه … برایم فه‌ڕشی
فردیناند هێنربیشلری ئۆتریشی بە سەرچاوە هێنانەوە لە نووسراوەکانی “سۆمێر”، وشەی “کورد و کوردا”ی وه‌ک ناوێکی گشتی بۆ خه‌ڵک و “خه‌ڵکانی” زاگرۆس و مێزۆپۆتامیا (ناوچۆمان، دیجله و فورات) لە کتێبەکانیدا بەکار هێناوە. به پێی زانیارییه‌کانی ئەو و به‌ڵگه‌کانی کۆنینەناسی، مرۆڤناسی، فه‌رهه‌نگناسی، زمانناسی و هه‌ر وه‌ها توێژینه‌وه‌کانی ژنێتیکی، کۆنترین مرۆڤی نیشته‌جێی مێزۆپۆتامیا و ناوچه‌کانی زنجیره‌چیای زاگرۆس، ئه‌و خه‌ڵکانه بوون که به” کورد و کوردا ” ناسراون.
پێشینەی نیشته‌جێبوونی بنه‌چه‌کی “کورد/کوردا” بە پێی ئەو سەرچاوانەی لە خوارەوە ناویان هاتووە، بۆ بیست هەتا په‌نجاهه‌زار ساڵ به‌ر له ئێستا ده‌گه‌رێتەوە، خه‌ڵکانی تر له هه‌زاره‌کانی زۆر دواتر، ڕوویان کردۆته ئه‌م ده‌وه‌ره و هه‌روه‌ها له‌م ده‌وه‌ره‌وه بۆ شوێنی تر بۆ وێنه ئووروپا چوون. بەڵگەکان که زۆرتر له ده‌یه‌کانی هه‌شتای سه‌ده‌ی بیست بە هۆی بوونی ئیمکانی تۆژینەوە، لێکۆلینەوە و پشکنین هه‌تا ئێستا لە ڕێگای کتێب و فیلمی بەڵگەیی بڵاوکراونەتەوە، ئەوە دەسەلمێنن، کە شارستانیه‌ت لەم مەڵبەندەوە سەری هەڵداوە و به‌ره‌و شوێنی تر په‌ره‌ی ساندووه و بڵاو بۆته‌وه!
کشت و کاڵ، ماڵداریی، گوند و شارسازکردن هه‌روه‌ها یه‌که‌مین بازاڕه‌کان و ئالوێریی و کڕین و فرۆشتن، فه‌رهه‌نگ و هونه‌ر و نووسین، لیره‌وه ده‌ستی پێکردووه. یه‌که‌مین نیشانه‌کانی نووسین که له سه‌ر خشت نه‌خش کراون و مێژووی دوازدە هەزار ساڵ بەر لە ئێستا دەگێڕنەوە و لە موزەخانەی کامپیۆتێر لە شاری پادابۆڕن لە ئاڵمان لە لەوحێکدا بە بەڵگە هێندراوەتەوە، لەو شوێنە دۆزراوەتەوە کە دەکەوێتە ڕۆژئاوایی کوردستانی ئەمڕۆ!
نووسەری چێک تۆماس سێدلاچک لە گەڕان بە شوێن یەکەمین بنەماکانی تیجارەت و ئابووری هەمیسان ئەم ناوچەیە بە سەرەتا دەزانێت و بیری تیجاریی لە تەوڕاتی جوولەکەکاندا دەبینێتەوە، کە لە لایەنی بنەچەک و ڕەچەڵەک و شوێنی ژیان و مێژوو لە گەڵ کورد وئەرمەن یەک دەگرنەوە.
یه‌ک له‌و شوێنانه جگه له دۆسلدۆرفی ئاڵمان، کە مرۆڤی نئاندرتاڵی لێدۆزراوه‌ته‌وه، ئه‌شکه‌وتی شانه‌ده‌ره، یەک لەو شارانەش کە بە کۆنترین شار و ناوەندی شارستانیەتی کۆن ناوی دەهێندرێ ئەربیل/هەولێری باشووری کوردستانە. باشووری کوردستان که له سه‌ده‌ی شازده به‌ولاوه وه‌ک باکوور و ڕۆژئاوای کوردستان، له لایه‌ن عوسمانلییه‌کانه‌وه داگیر کرا، تا ئه‌مساڵانه‌ی دوایه، به ده‌گمه‌ن دۆزینه‌وه‌ی لێکراوه و له‌م چه‌ند ساڵه‌ی دوایه‌ی سه‌ده‌ی بیست و یه‌ک، له لایه‌ن چه‌ند وڵاته‌وه بە پێی ئەم بەڵگەفیلمە کە لینکەکەی لە خوارەوە هاتووە، کۆنینه‌ناسان ده‌رفه‌تی هه‌ڵکۆڵین و پشکنینیان بۆ ڕه‌خساوه و به‌ڵگه‌ی نوێیان خستۆته ڕوو بۆ سەلماندنی ژیان و شارستانیەتی کۆن لەو ناوچەیەی کوردستان، که کاره‌کانیان ئێستاش به‌رده‌وامه. ئاکامی پشکنینه‌کان گه‌لێک تێز و تئۆری سه‌ده‌کانی پێشوو باتڵ ده‌که‌نه‌وه و باس له نووسینه‌وه‌ی نوێی مێژووی ئه‌م ناوچه‌یه‌ی جیهان ده‌کرێ، که ده‌وری سه‌ره‌کی له پێشکه‌وتن و شارستانیه‌تی مرۆڤدا هه‌بووه.
بە پێی ئەو زانیاری و توێژینەوە و لێکۆڵینەوە و پشکنینانەی تازە بە تازە دەردەکەون و دەرکەوتوون، شک و گوومان دەکەوێتە سەر ئەو باوەڕ و تێز و تئۆری و مێژوویەی سەبارەت بە کورد نووسراون و بڵاو کراونەتەوە. گەر کورد کۆچەری سەردەمانی نزیکی مێژوو نەبووبێ و زیاتر لە دوازدە هەزار ساڵ شارستانیەتی بە ناوییەوە کرابێ و بیست هەتا پەنجا هەزار ساڵ لە نیشتەجێبوونی تێپەڕبووبێ، تێز و تئۆری لکاندنی کورد بە فارس و ئاریایی و هاتنیان لە دەوەری وڵگاوە بەرەو مێزۆپۆتامیا و زاگرۆس پووچەڵ دەبنەوە!
تاقیکردنه‌وه‌کانی ژنێتیکی که له لایه‌ن ناوه‌نده‌کانی زانستی ئیسپانیا، ئیتالیا، ئاڵمان(ماکس- پلانک ئینستیتۆ)، بریتانیا، ئامریکا، ئیسرائیل، ئه‌رمه‌نستان له چل و چه‌ند ساڵی ڕابوردوو هه‌تا ئه‌م ساڵانه‌ی دوایه کراون، ئه‌وه ده‌سه‌لمێنن سێ نه‌ته‌وه‌ی ئه‌رمه‌ن و کورد و جوو(مووسایی) یه‌ک بنه‌چه‌ک و ڕه‌چه‌ڵه‌کیان هه‌یه و „ژن“ی هاوبەشیان لە ڕادەی سەرێ، ئەوان لە یەک گرێ دەدا.
ئەم هاوبەشی ژەنەتیکی یە لە نێوان کورد بە هەموو لایەنەکانیەوە و فارسەکان نەدوازراوەتەوە و نزیکی زمانی کورد و فارس لە هەزار ساڵی ڕابووردو ڕووی داوە. به سەرنجدان به مێژوو و چاره‌نووس و شێوه‌ی ژیان و هه‌ڵسوکه‌وت و فه‌رهه‌نگی کورد و ئەرمەن و جوو، ده‌رده‌که‌وێ، وێکچووییان له جیاوازییەکانیان زۆرترە، که ئه‌ڵبه‌ت له میانه‌ی تێپه‌ڕینی هه‌زاران ساڵ، جیاوازی ئایینی، فه‌رهه‌نگی، زمانی نێوانیان قووڵتر بۆتەوە، که ئه‌وه سیمای ئه‌مڕۆی کورده‌کان لە گەڵ یەکتریش ده‌گرێته‌وه، کە جیاوازی نێوانیان لە لایەنی ئایینی، زمانی و باوەڕی کۆمەڵایەتی زۆرتر بووە و سنووری سیاسی ئەم جیاوازییانەی قووڵتر کردۆتەوە..
پارسا و پارسوا، بۆ یەکەم جار لە ساڵی ٨٤٣ ی بەر لە زایین ناویان لە نووسراوەکانی ئاشووری هاتووە و شوێنی ئیلامییەکانیان گرتۆتەوە و ساڵی ٥٥٠ ی بەر لە زایین بە سەر مادەکاندا زاڵ بوون. پێشتر ئەوان ناویان لە مێزۆپۆتامیا و زاگرۆس نه‌بووه.
به پێی به‌ڵگه‌کانی کتێبی “کوردستان و ئووروپا” لە مێژوونووسی سویسی هانس- لوکاس کیزەر، مێژوویی به “پارسی و ئێرانیکردنی کورد له لایه‌نی زمانییەوە له هه‌زار ساڵ به‌ر له ئێستا ده‌ستی پێکردووه. کورد له لایه‌نی زمانەوە پاڵی به فارسه‌کانه‌وه داوه و له لایه‌نی ئایینی زۆرینه پاڵیان به ئایینی عه‌ڕه‌ب و ده‌سته‌ڵاتی عوسمانلی یەوە داوه، که ئه‌وانیش ئایینی ئیسلامیان بۆ سەقامگیرکردنی ده‌سته‌ڵات و کیانی خۆیان بەکار هێناوە و کوردیان له ڕێگای ئایینەوە بۆ سه‌قامگیری کیانی خۆیان، دژ به خه‌ڵکانی تر به‌کار هێناوە.
به‌م هۆیه و هۆگه‌لی تر، کورد به پێچه‌وانه‌ی یۆنانی، بوڵغار، سرب و کرواتی و نه‌ته‌وه‌کانی باڵکان و ئه‌رمه‌ن له سه‌ده‌ی نۆزده نه‌یتوانی خۆی له چنگ عوسمانلی ڕزگار بکات. نه‌ته‌وه‌کانی تر که هه‌موویان زمان و ئایینی جیاواز له تورکیان هه‌بوو، به پاڵپشتی ئایین و زمانه‌که‌یان، نه‌ته‌وه‌ییبوونیان به خۆیان به‌خشی و سه‌ربه‌خۆبوونیان له ئیمپراتوری عوسمانی، به پشتیوانی ئووروپییه‌کان مسۆگه‌ر کرد.
کورد سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی یه‌که‌م ڕێکخستنه‌کانی سیاسی و نه‌ته‌وه‌یی خۆی له سه‌ده‌ی نۆزده لە ئەستانبول ساز کرد، به‌ڵام به زۆر هۆ که باسکردنیان له‌م کورته بابه‌ته‌دا ناگونجێ، بێ کیان و بێبه‌ش و عه‌وداڵی ئازادی مایه‌وه، که ئه‌م مێژووه ئێستاش درێژه‌ی هه‌یه.
به‌م پێیه توواندنه‌وه‌ی کورده‌کان له ژێر ده‌سته‌ڵاتی عوسمانلی و فارس و عه‌ڕه‌ب له سه‌رده‌می مودێڕن و سه‌ره‌تای سه‌ده‌ی بیست و کۆتایی سه‌ده‌ی نۆزده، ده‌ستی پێنه‌کردووه و کۆنتر و کۆنتره.
هه‌ر به پێی ئه‌م کورته باسه که له داهاتودا هه‌رواتر ده‌کرێته‌وه و بەڵگەکانی دەخرێتە ڕوو، کورد و فارس نه ته‌نیا یه‌ک ڕه‌چه‌ڵه‌ک نین، به‌ڵکو زمان و فه‌رهه‌نگ و مۆسیقا و هونه‌ریان یه‌ک ناگرێته‌وه و ئه‌و تێز و تئۆریانه‌ی له سه‌رده‌می نوێ به بێ بنه‌ما هه‌ڵبه‌ستراون، هیچ به‌ڵگه‌یه‌ک نیین بۆ لکاندنی کورد و پێکاته‌کانی فەرهەنگی، هونەری، مێژوویی و ئیتنیکی به فارسه‌وه.
به‌شداری مرۆڤی کورد له گه‌مه‌ی خۆتوواندنه‌وه، یان خۆ هه‌ڵواسین به کیان و زمان و فه‌رهه‌نگ و هونەر و ئایین و سیاسه‌تی پارس و ئەوانی تر، درێژه‌پێدانە به له ژێرپێنانی ماف و که‌سایه‌تی و کیانی خۆ و درێژەپێدانە به کۆیله‌تی هه‌مه‌لایه‌ن، کە بۆ زۆرێک لە مرۆڤی کورد بۆتە پرۆسەیەکی ئاسایی. ڕەنگە تاکی کورد هەست بەو پرۆسەیە بکات، بەڵام ئەو هەستە بەرەو بیرلێکردنەوەی قووڵی هەمەلایەن و تێگەیشتنی یەکلاکەرەوە ناکێشرێ و تاکەکان لە پرۆسەیەکی عادەتی و خۆگونجاندن لە پرۆسەیەکدا کە ئاسایی دەنوێندرێ، بەرەو توواندنەوە دەکێشرێن. ئەم دیاردەیە لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان بە تایبەت لە ناو توێژی خوێندەوار لە هەموو ئاستێکدا بەرچاوە.
کورد ته‌نیا نه‌ته‌وه‌یه که پڕ له ترس و خۆف سه‌یری سنووری که‌سایه‌تی، نه‌ته‌وه‌یی، زمانی، فەرهەنگی، هونەریی و کیانی خۆی ده‌کات و کەمترین حەول بۆ دیاریکردنی سنوورەکانی دەدات و ئەوەش دەوری لە کەسایەتی و بیروبۆچوون و پڕێنسیپەکانیدا هەیە. کورد هه‌تا سنووره‌کانی خۆی له پێناو مانه‌وه‌ی بوونی خۆیدا، دیاری نه‌کات، کۆیله‌ی هه‌موو بواره‌کان ده‌مێنێ. جیهانی ڕێئالی ئه‌مڕۆ له سنووره‌کان و ژیان و هاوکاری خاوه‌ن سنووره‌کان پێکهاتووه. کورد له‌م به‌ستێنه‌دا هێشتا ئۆتۆپیایی ده‌جولێته‌وه و ئۆتۆپیایی “بیر” ده‌کاته‌وه، ئه‌وه‌ش به پێچه‌وانه‌ی هه‌موو نه‌ته‌وه‌کانی ده‌وروبه‌ریه‌تی!
برایم فه‌ڕشی – ئۆکتۆبری 2020
———————————————————-
** له‌م نووسینه‌دا له وشه‌ی “کورد” که‌ڵک وه‌رگیراوه که هه‌م ئاماژه‌یه به ئاپۆره‌ی خه‌ڵک و هه‌م ئاماژه‌یه به هه‌موو ئه‌و کوردانه‌ی له بواره‌کانی زانستی، سیاسی، فه‌رهه‌نگی، هونه‌ری، کۆمه‌ڵایه‌تی، مێدیا و هتد … کار ده‌که‌ن
سەرچاوەکان:
Die Herkunft der Kurden, F. Hennerbichler ISBN 978-3-631-59327-1
Die für die Freiheit sterben, ISBN 978-3-95798-558-3
Geiselbefreiung in Kurdistan ISBN 978-3704600554
Kurdistan und Europa IBSN 978-3905312324
Der Völkermord an den Armenien und die Shoha ISBN 978-3905312409
Im Lande des Blutes und der Tränen ISBN 978-3905313062
https://www.arte.tv/de/videos/062897-000-A/kurdistan-schatzkammer-mesopotamiens/?teaser=true
Die Ökonomie von Gut und Böse Tomas Sedlacek ISBN-13 : 978-3446428232
Dengekan
دەنگەکان وەک رۆژنامەیەکی ئەلکترۆنی لەپێناوی فەراهەمکردنی سەکۆیەکی ئازاد بۆ دەنگە جیاوازەکان لە ١ی حوزەیرانی ٢٠٠٢ دەستی بەکارکردن کردووە لە شاری تۆرنتۆ. دەنگەکان بە رۆژنامەی خۆتان بزانن و لەرێی ناردنی بابەتەکانتانەوە بەرەو پێشی بەرن لەپێناوی بنیاتنانی کۆمەڵگەیەکی هۆشیار و ئازاد و یەکساندا.
