لێبوردەیی: لە بژاردەیەکی ئاکارییەوە بەرەو مافێکی دەستووری.. د. سەربەست نەبی.. و. هاوڕێ خالید
ساڵی 1995 تۆلێرانس* وەک پێداویستییەکی ناچارەکی بۆ داکۆکیکردن لە شکۆی مرۆڤبوون، لەلایەن ڕێکخراوی یونسکۆی سەر بە نەتەوە یەکگرتووەکان لە چوارچێوەی دەستەیەک یاسا فۆرمەلە کرا. بەمە جەخت لەوە کرایەوە کە تۆلێرانس نەک هەر بژاردەیەکی ئاکارییە بەڵکو لە بنەمادا مافێکی سروشتی مرۆڤە. بەمەش خەسڵەتێکی حەتمی دەستووری و فەرمی پێبەخشرا.
لەم وتارەدا ڕوناکبیری کورد (سەربەست نەبی) تێپەڕینێکی خێرایە دەکات بە چەند وێستگەیەکی مێژووی بیری لێبوردەییانەی فەلسەفی.
جاڕنامەی پرەنسیپەکانی لێبوردەیی، کە لەلایەن یونسکۆ (مۆسکۆ/1995) ەوە ڕاگەیەندراوە، ئەمە بەدەر لە تێنووس و گرنگییە ئاینیی و ئاکارییەکان، لێرەدا چەمکی لێبوردەیی چیتر تەنیا پابەندییەکی ئاکاری نییە، بەڵکو پێویستییەکی سیاسی و یاساییە بە ئامانجی ئاشنابوون بە مافە جیهانییەکانی مرۆڤ و زامنکردنی ئازادییە بنەڕەتییەکانی ئەوانیتر.
سروشتی بارودۆخی مرۆیی کۆمەڵگانی ئەم چەرخە بە گشتی مەحکومە بە پێکەوە ژیان و ململانێ لە هەمانکاتدا. ئەمەش پێویستی بە ڕێژەیەکی زۆر لێبوردەیی هەیە لە کۆمەڵگا فرە کولتوورییەکان کە پڕن لە شێوازی ژیان و بیرکردنەوەی جیاواز و هەمەجۆری تێڕوانین و باوەڕی جۆراوجۆر لەوێدا چەمکی لێبوردەیی گرنگیی و پێگەیەکی سێنتڕاڵ وەردەگرێت. لێبوردەیی لە فۆرمی نموونەیی و ئامانجەکی بیرو باوەڕ، هیچ مانایەکی نییە…….. ڕاینەر فۆرێست لە کتێبی لێبوردەیی ململانێدا جەخت لەسەر پەیوەندی ئۆرگانیکی نێوان بەرهەڵستی و ململانێ دەکاتەوە ئاماژە بەوە دەکات لێبوردەیی لەناکۆکییەوە سەری هەڵداوە و لە هەناوی ناکۆکییەکانی نێوان مرۆڤەکان لەدایک دەبێت.
ناتوانرێت لێبوردەیی تەنها وەک بەهایەکی ئاکاری پەتی جیا لە مێژوو و پێشکەوتنەکانی هەژمار بکرێت. لێبوردەیی تەنیا پرەنسیپێک نییە کە مرۆڤ لە ڕێگەیەوە حەزی تێپەڕاندنی دژە واقیعی ئێستای پێ جێبەجێ بکات، بەڵکو پشت بە کولتووری زاڵی سەردەمەکان و پەیوەندییە ڕاستەقینەکانی دەبەستێت. ئەگەر چەمکی لێبوردەیی بە جیا لە چوارچێوە مێژووییەکەی بخەینەبەر باس و وەک بوونێکی سەربەخۆ و ئەبستراکت بەبێ لەبەرچاوگرتنی کۆنتێکستە مێژووییەکەی، ئەوا سەرجەم بەها مرۆیی و پراکتیکییەکان لە دەستدەدات.
لە چوارچێوەی ململانێ و ڕووبەڕووبوونەوەکانی نێوان هزری ڕوشنگەرى و کڵێسای مەسیحی لەماوەی سەدەکانی 17 و 18 یەمدا، چەمکی لێبوردەیی بەرزکرایەوە ئاستی فەلسەفاندنی چەمکە فەلسەفییەکان. هەرچەندە زۆر لەمەو پێشتر بابەتی ڕەنگدانەوەی فەلسەفی و فەرمایشتە ئایینی و ئەخلاقییەکان بوو. وتە بەناوبانگەکەی سوکرات کە دەڵێت ” من یەک شت دەزانم؛ ئەوەیە کە من هیچ نازانم” تەرخانکراوە بۆ هۆشیاریی لێبوردەیی لە ڕێگەی ناسینەوەیەکی قوڵی ئەو زەلیلییە دەروونییەی کە پێدەچێت ڕای ئەویتری تێدا قبوڵ بکرێت و هاوکات لەگەڵیدا ناڕازیش بێت. هەمان شتیش لەسەر ئیمام شافعی هەیە کە دەنگۆی ئەوە هەیە کە گوتبێتی “ڕای من ڕاستە، دەکرێت هەڵە بکات و ڕای تۆش هەڵەیە، کە پێدەچێت ڕاست بێت”، بەڵام بوێرترین و ڕوونترینیان بەیاننامەیەکە کە بۆ ئیمام جەعفەری ئەلسادق دەگەڕێتەوە کە تێیدا بە سووربوونێکی ئەخلاقی ئەو دەڵێت: “بێگوناهی هەر گوناهە”. کارل پۆپەر لە گوتاری فەلسەفی هاوچەرخدا پرەنسیپی “هەڵەی بێ بەرامبەر” ی دامەزراند، کە تێیدا لە ڕوانگەی ئەبستیمییەوە جەختی لە ڕێژەیی بوونی حەقیقەت کردەوە. لە ڕوانگەی ئەخلاقییەوە دانی بە پێویستی جیاوازی و شەرعییەتی دانا.
ڤۆڵتێر شکۆی جیاوازی و لێبوردەیی بە ڕستە بەناوبانگەکەی بەرز کردەوە و وتی: “لەوانەیە من لەگەڵ تۆدا ناکۆک بم، بەڵام خوێنی خۆم دەدەم لە پێناو مافی قسەکردنت” جیاواز لە کۆتاییدا، فەیلەسوفی ئەڵمانی ئیمانوێل کانت باسی لە کاریگەری خۆبەزلزانی وشەی “تۆلێرانس” کرد. گۆتەش، بە هەمانشێوە، بە زەلیلی و ڕیسوایی دەزانێت. ئەو پێی وایە کە پێویستە لێبوردەیی کاتی بێت و هەندێکجار ببێتە هۆی ناسینەوەی لە کۆتاییدا. ڕادیکاڵترین ئەڵمانی فریدریک نیچە پێیوابوو کە ئامانجی مرۆڤ لە ژیاندا گەڕانە بەدوای هێز و دەسەڵاتدا بۆیە داوای لێبوردەیی هیچ شتێک نییە جگەلە مەزهەبێ بۆ کۆیلە و لاوازەکان کە خاوەنی خواست و توانای تۆڵەسەندنەوەن. بەبۆچوونی ئەو، لێبوردەیی نیشاندەری بێسەروبەریی و دەرخەری ملکەچی و تەمومژایەتی و هەروەها زۆر سوکایەتی و ڕیسوایی بۆ کەرامەتی مرۆڤ. مارکسی ڕوسی لیۆن ترۆتسکی پێناچێت پرسیار لە سودی لێبوردەیی بکات: نزیکەی هەزار ساڵە ووتراوە “دوژمنەکانت خۆش ببە” و “ڕوومەتی ڕاستت بگۆڕە…” تەنانەت باوکی پیرۆزی ڕۆمانیش سەرکەوتوو نەبوو لە ئازادکردنی خۆی لە ڕق و کینەی نەیارەکانی. ناسینەوەی مەهاتما گاندی، پیرۆزی ناتوندوتیژی، لەم ڕووەوە بە شێوەیەکی زۆر گرنگ دەمێنێتەوە کاتێک گوتی” من حەزم لە لێبوردەیی نییە، بەڵام ناتوانم لەو باشتر بدۆزمەوە” ئەو خۆی بە ناچاری زانی کە دان بەوەدا بنێت کە شتێک هەڵەیە. باشترین شت بوو کە دەیبینی و ئەو باشترینە لەو شتانەی دەیبینێت.
کورت و پوخت؛ لێبوردەیی ئاماژە بە هەڵوێست دەکات بەرامبەر بە بیر و بۆچوون و باوەڕ و بەرژەوەندی ئەوانیتر. هەروەها ڕەنگدانەوەی توانای کەسێکە بۆ ژیان لەگەڵ شێوازەکانی عادات و ڕەفتاری خۆی. لێبوردەیی پێویستە بۆ گەیشتن بە لێکتێگەیشتن و کۆدەنگی لەسەر پرسە ناکۆکەکان و تێڕوانینی جیاواز و شکاندنی بەرژەوەندییە ناکۆکەکان بەبێ پەنابردن بۆ سەرکوتکردن و توندوتیژی و دوورخستنەوە… لە کۆتاییدا ئەو پرسیارەی دەمێنێتەوە ئەوەیە؛ ئایا لێبوردەیی واتای ئەوەیە کە ئێمە لێبوردەبین بەرامبەر بە نا- لێبوردەکان؟
