په‌روه‌رده‌ی نوێ له‌دیدی گه‌وره په‌روه‌رده‌كارانی جیهان.. وه‌رگێڕان و ئاماده‌كردن: عیسا بۆتانی
ئه‌فلاتۆن پێیوایه كه‌وا ده‌بێت مه‌به‌ست له په‌روه‌رده ئاماده‌كردنی هاووڵاتی باش بێت و، هاووڵاتی باش به بڕوای ئه‌و؛ كه‌سی هاوسه‌نگ و خاوه‌ن ئه‌زموون و خوڕه‌وشتی باش و مه‌رد و دادناسه. ئه‌فلاتۆن له كۆماره‌كه‌ی خۆیدا هاووڵاتی به‌سه‌ر سێ چین دابه‌ش ده‌كا، چینی پیشه‌كاران و جه‌نگاوه‌ران و فه‌یله‌سۆفه‌كان كه دوا چینن كه ئه‌ركی رێنیشاندانی حكوومه‌تیان له ئه‌ستۆیه و پێویسته به فۆرمێكی هه‌ره ئاستبه‌رز په‌روه‌رده كرابن.
له‌لایه‌كی دیكه‌وه هاووڵاتی باش و رۆشنبیر به بڕوای ئه‌رستۆ مرۆڤی ئازاده، ئه‌و له‌و بڕوایه‌دایه كه دوو مه‌رج هه‌ن واده‌كه‌ن مرۆڤ ئازاد بێت. یه‌كێكیان سیاسییه و ئه‌وی دیكه‌یان ئابوورییه، له‌ڕووی سیاسییه‌وه مرۆڤ چه‌ك هه‌ڵبگرێت و ده‌نگ بدات و ئاماده بێت له دامه‌زراوه گشتییه‌كاندا دابمه‌زرێت . له‌ڕووی ئابوورییه‌وه مرۆڤی ئازاد نابێت سه‌رقاڵی ئه‌و پیشانه بێت كه خه‌ڵكانی دیكه پێی هه‌ڵده‌ستن، چونكه په‌روه‌رده‌ی گونجاو بۆ ئه‌و بریتیه له په‌روه‌رده‌یه‌كی ئازاد و ئه‌گه‌ر ژیریی مرۆڤ له ئاژه‌ڵ جیا ده‌كاته‌وه كه‌واته ئامانجی جیاوازی ئه‌و په‌روه‌رده ئازاده‌یه خۆی له چاندنی عه‌قڵدا ده‌بینێته‌وه… ئه‌گه‌ر په‌روه‌رده‌یه‌كی ئازادمان به‌خشییه تاك ئه‌وا نه‌ك ته‌نها مرۆڤی رۆشنبیریمان ده‌ست ده‌كه‌وێت؛ به‌ڵكو ده‌توانێت ئامانجی هه‌ره باڵای ژیان به‌ده‌ست بێنێت كه به‌خته‌وه‌رییه.
(رۆمانه‌كان)یش به‌هه‌مانشێوه پێیانوابوو كه ئامانج له په‌روه‌رده ئاماده كردنی مرۆڤی رۆشنبیره، تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی هاووڵاتی رۆناكبیر لێره‌دا ئه‌وه‌یه كه له گه‌نجاتییه‌وه هه‌ڵگری خه‌سڵه‌ته‌كانی خۆڕاگریی و مه‌ردایه‌تی و رێزگرتن له خوداوه‌نده‌كان و دادپه‌روه‌ریی و ئاقڵمه‌ندیی و شاره‌زایی و زاڵبوون به‌سه‌ر خود؛ بێت. رۆمانییه‌كان په‌روه‌رده‌یان به رێگایه‌ك ده‌زانی بۆ ئاماده‌كردنی هاووڵاتی، له ده‌ره‌نجامدا هاووڵاتی بتوانێت بۆ به‌ڕێوه‌بردنی كاروباری شارستانی خاوه‌ندارێتی له ویستی سه‌ركه‌وتووانه‌ی خۆی بكات.
ماركۆس فایبۆس كوینتلیانۆس ی دامه‌زرێنه‌ری بنه‌ماكانی وتاربێژی رۆمانی كه‌وا كاریگه‌ری به‌سه‌ر خوێندنی باڵا له رۆمانیادا هه‌بوو، له‌باره‌ی ئامانج له په‌روه‌رده‌وه گوتوویه‌تی:(ئامانجی من له په‌روه‌رده ئاماده كردنی وتارخوێنی قسه‌زانه، له‌مڕووه‌شه‌وه یه‌كه‌م شت كه مرۆڤ جیا ده‌كاته‌وه بریتیه له ره‌وشتباشیی… بۆیه ئێمه داوای ئه‌وه‌ی لێ ناكه‌ین له قسه‌كردندا به‌هره‌مه‌ند بێت؛ به‌ڵام خاوه‌ن خوڕه‌وشتی به‌رز بێت. له‌به‌ر ئه‌وه‌ی وتاربێژ ئه‌و كه‌سه‌یه كه ده‌توانێت رێنوێنی و ئامۆژگاری به حكوومه‌ت بدات… وه‌كو دادوه‌رێكی دادپه‌روه‌ر ده‌توانێت بنچینه‌یه‌كی پته‌و بۆ یاساكانی داڕێژێت و دواجار خراپه‌كاری لێ وه‌دوور بخات؛ ئه‌و خه‌سله‌ته‌ش ته‌نها له‌و جۆره وتاربێژه‌دا به‌دی ده‌كرێت.
له سه‌ده‌ی بیسته‌مدا تێڕوانینه‌كانی فه‌یله‌سوف و په‌روه‌رده‌كاری ناودار جۆن دیوی له‌باره‌ی په‌روه‌رده‌ی نوێگه‌رییه‌وه به‌شێوه‌یه‌كی فراوان بڵاو بوویه‌وه، ئه‌و له‌ڕێی په‌رتووكه‌كه‌یه‌وه (قوتابخانه و كۆمه‌ڵگا) بۆچوونه‌كانی خسته‌ڕوو كه‌وا په‌روه‌رده‌ی پیشه‌گه‌ری و ئامانجه راسته‌قیینه‌كانی په‌روه‌رده پێویسته له‌و گرفتانه‌دا پێكبهێنرێ كه تێكه‌ڵ به چاڵاكییه نۆرماڵه‌كاندا ده‌بن.
جۆن دیوی ده‌ڵێت: (منداڵ تاكو پرسیاری نه‌بێت و به‌دوای ئه‌و رێگایانه‌دا نه‌گه‌ڕێت كه بۆ به‌ده‌ستهێنانی وڵامه‌كه‌ی یارمه‌تی ده‌ده‌ن؛ فێر نابێت)، په‌روه‌رده‌ی راست له دیدی ئه‌و تێكه‌ڵبوونی راسته‌وخۆی تاك و ژینگه‌یه و ئه‌و لێكهه‌ڵسوونه‌ی نێوانیان گرفتی لێ ده‌كه‌وێته‌وه كه پێویستی به چاره‌سه‌ر ده‌بێت.
(ئيدوارد كلاباريد)ى په‌روه‌رده‌كار و زانای ده‌روونناسی سویسری له گۆشه نیگای خۆیه‌وه سیسته‌می په‌روه‌رده‌یی ناوخۆی وڵاتانی له‌هی هاورده كراو به‌لاوه په‌سندتره، له‌مباره‌شه‌وه ده‌ڵیت:(پێویسته ئه‌و سیسته‌مه‌ی هه‌ڵقوڵاوی ناوه‌خۆیه جێگه‌ی ئه‌و سیسته‌مه سه‌پێنراوه بگرێته‌وه كه له ده‌ره‌وه هاورده كراوه).
ماریا مۆنتیسۆری پزیشك و مامۆستا و فه‌یله‌سوف و زانایه‌كی ده‌روونناسی ئیتاڵییه، له‌سه‌ره‌تادا پرۆژه‌یه‌كی فێركاری تایبه‌ت به خاوه‌ن پێداویسته تایبه‌ته‌كان داڕشت و تاكو دوایی فه‌لسه‌فه‌یه‌كی تایبه‌ت به گه‌شه‌پێدانی مرۆیی و فێركردن داهێنا و ئه‌و خۆی زیاتر له چوار هه‌زار هۆبه‌ی خوێندنی دامه‌زراند و، له ئێستادا له سه‌رتاسه‌ری وڵاتانی جیهان ناوه‌ندی فێركردنی مۆنتیسۆری هه‌یه و كار به‌و فه‌لسه‌فه‌یه ده‌كه‌ن كه لایه‌ن ئه‌وه‌وه داڕێژراوه. ماریا مۆنتیسۆری له‌باره‌ی ئامانجه‌كانی له سیسته‌می فێركردن گوتوویه‌تی:(ئامانجی ئێمه ئه‌و سیسته‌مه‌یه كه له ده‌ره‌نجامی چالاكییه‌وه دروست ده‌بێت، نه‌وه‌ك ئه‌و سیسته‌مه‌ی به‌رهه‌می وه‌ستان و بێده‌نگی و ملكه‌چبوون و سه‌پاندنه). په‌یڕه‌وی مۆنتیسۆری خۆی له پرۆگرامێكی فێركردن ده‌بینێته‌وه كه له‌سه‌ر بنه‌مای فه‌لسه‌فه‌یه‌ك بونیادنراوه كه‌وا (هه‌ر منداڵێك له‌ناوخۆیدا هه‌ڵگری كه‌سێكه كه له ئایینده‌دا دروست ده‌بێت).
هه‌روه‌ها په‌روه‌رده‌كاری ئه‌ڵمانی كریچنه‌ر ده‌ڵێت:(با رێگه به هۆبه‌یه‌كی خوێندن له قوتابخانه‌یه‌كی كوڕان بده‌ین كه په‌یڕه‌وی پرۆگرامی تیۆری ده‌كه‌ن قوتابییه‌كانی خۆیان بڕیار بده‌ن ئاخۆ په‌رتووك و ده‌فته‌ر هه‌ڵده‌بژێرن یانیش مشار و مقه‌ست، بژارده بخه‌ینه به‌ر ده‌ستی قوتابییانی هۆبه‌یه‌كی قوتابخانه‌یه‌كی كچانیش، ئاخۆ وانه‌ی رووه‌ك و زانستی خۆراكیی یانیش وانه‌یه‌كی كرداری له‌ناوی باخچه یانیش چێشتخانه هه‌ڵده‌بژێرن… بێگومان ده‌بینین نه‌وه‌ت له‌سه‌دی قوتابیان زیاتر حه‌ز به‌وه ده‌كه‌ن له كه‌شی بێزاری و ته‌مبه‌ڵیی هۆبه ده‌رچن و به‌وه چالاك و كاریگه‌رتر ده‌بن).
جۆن لۆك فه‌یله‌سوف و بیرمه‌ندی به‌ریتانی رایگه‌یاندووه كه ئه‌ركی په‌روه‌رده هاوكاری منداڵان نیه بۆ ئه‌وه‌ی زانیاری له‌باره‌ی زانستێك به‌ده‌ست بێنن، به‌ڵام ئه‌ركی سه‌ره‌كی ئه‌وه‌یه ئه‌گه‌ر ده‌رفه‌ت بڕه‌خسێت مێشكیان بۆ زانین بكاته‌وه.
له‌سه‌ده‌ی هه‌ژده، له چاخی رۆشنگه‌ریدا ژماره‌یه‌كی زۆری زانایان ده‌ركه‌وتن كه داوایان ده‌كرد ئازادی به منداڵ ببه‌خشرێ و له كۆتوبه‌نده‌كان رزگار بكرێن به پرۆگرامی خوێندیشه‌وه.
له‌و كاته‌دا باوكی په‌روه‌رده‌ی نووژه‌ن (ژان ژاك رۆسۆ) ده‌ركه‌وت و داوای كرد منداڵ بۆ سرووشت جێ بهێڵدرێت، ئه‌و پێیوابوو كه سرووشت باشترین په‌روه‌رده‌كاره؛ له‌مڕووه‌شه‌وه گوتی:(ئامانجی من ئه‌وه‌یه زانین به عه‌قڵ ببه‌خشرێ، به‌ڵام من خوازیارم كه‌وا رێگه‌ی به‌ده‌ستهێنانی پیشان بده‌م ئه‌گه‌ر پێویست بكا). رۆسۆ جه‌ختی له‌وه كرده‌وه كه‌وا سرووشت مامۆستای سه‌ره‌كییه و مرۆڤ له سێ مامۆستاوه فێر ده‌بێت: سرووشت و مرۆڤ و شته‌كان.
هه‌روه‌ها پێیوابوو كه ئامانج له په‌روه‌رده گه‌شه‌پێدانی ته‌واوی تاكه نه‌وه‌ك ته‌نها له‌پێناو هاووڵاتیبوون و ئاماده‌كردنی پیشه‌یی.
Dengekan
دەنگەکان وەک رۆژنامەیەکی ئەلکترۆنی لەپێناوی فەراهەمکردنی سەکۆیەکی ئازاد بۆ دەنگە جیاوازەکان لە ١ی حوزەیرانی ٢٠٠٢ دەستی بەکارکردن کردووە لە شاری تۆرنتۆ. دەنگەکان بە رۆژنامەی خۆتان بزانن و لەرێی ناردنی بابەتەکانتانەوە بەرەو پێشی بەرن لەپێناوی بنیاتنانی کۆمەڵگەیەکی هۆشیار و ئازاد و یەکساندا.
