بەخەبەرهاتن لە ناقۆڵاییەکانی رۆمان… ئیدریس مستەفا
ئاگاسا کریستی بە نموونە
“ئەوەی کتێبێک دەکات بە رۆمان خەیاڵ پڵاوی نوسەر و وشەزانی و وێژەیی زان و هەر بە تەنها ئەزمونە شەخسیەکان نیە بەڵکو ئەو بابەتەیە کە لەو رۆمانەدا نمایش دەکرێ. رۆمان چیرۆکی درێژ و رووداوەکانی دنیای خەیاڵ و ئارایشت نیە. رۆمان دەچێت ئەودیو بابەتە هەستیار و رووداوە مەزنەکانەوە جا چ ئاینی، شووناسی، نەتەوەیی، چینایەتی، کوشتارگەلی، دڵداری ..هتد بابەتگەلێک کە لە دەرگای رابردوومانی داوە و نەڕۆیشتووە و لەبەردەم دەرگاکانمان هەڵکورماوە و چاوەڕێی قسە و گێڕانەوە و هەڵوێستی ئیمەیە.”
رۆمان و چیرۆک لە یەک بازنەی ئەدبی و تارادەیەک ژانرێکی ئەدەبیدا دەخولێنەوە بەڵام جیاوازیەکی بنەڕەتیان هەیە. سەربردەی سەرهەلدانی رۆمان لەگەڵ چیرۆکدا زەمان و مەکانیان و ئەرک و تەداروکاتی ئەدەبیان جیاوازە. رۆمان لەگەڵ دنیای نوێی سەرمایەداری و دەرکەوتنی چینی بورجوازیدا دەرکەوت لە کاتێکدا چیرۆک هی سەردەمە کۆنەکانی پێش ئەوە. رۆمان چیرۆکی درێژ نیە تاکو خەیاڵ پڵاوی و مەتەڵ و رووداوی دروستکراو و کۆتایی خۆش یان حەزین بێت؛ بەڵکو رۆمان شوێنی رووداوە گەورەکانە، ئەو رووداوانەی کۆمەڵگە و مرۆڤایەتی دەهەژێنن لەگەڵ خۆیاندا. رۆمان تێوەخنینی هەندێ چیرۆک نیە بەلکو کۆکراوەی کۆمەڵی رووداوی مێژوویی چارەنوسسازە یاخود ژیانی کەسێک و دوان و سیان و دەیان و سەدان کەسە کە چارەنوسی کۆمەڵەگەیەک و مرۆڤایەتی لەگەڵ خۆیدا دەنەخشێنێ و هەموو سنورە شەخسی و خێزانی و کۆمەڵایەتی و ئاینی و فەرهەنگی و سۆزداری و مۆراڵیەکان دەبڕێت و دەیەوێ ئەو حەقیقەتە بگەێنێ کە وەک خۆی هەبووە یان هەیە. دیارە توانایی نوسەر لەوەدایە بە ئاستە زمانی و وێژەییەکەی و خەیاڵە فراوانەکانی چێژی ئەدەبی بە رۆمان دەدات تاکو خوێنەر لەگەڵ مێژوویەک چ دوور یا نزیک یاخود ئیستاکانێدا دەستپەنجە نەرم بکات. دڵی رۆمان لەو خاسیەتە قوڵە مێژووییەوە لێدەدات کە هانمان دەدات “لێکۆڵینەوە لەسەر رابردوو بکەین گەر دەمانەوێ بەرەوە ئایندە بڕۆین” وەک کۆنفیوشس دەڵێت.
زۆرن ئەو جیرۆکە درێژانەی ناوی رۆمانیان لێ نراوە و لە ئاستە جیهانیەکەشیدا ئاوها نوسراوە. ئەو رۆمان و کتێبانەی کە ناووناوبانگێکی جیهانی لە خۆ دەگرن بە تایبەت لە سەدەی رابردووەوە تاکو ئیستا هۆکارەکەی بۆ ئەوە گەڕێتەوە کە: یەکەم؛ دەرفەتی مێژوویی لە ئاکامی بۆشاییەکەوە دروست دەبێ و هەندێ نوسەر بۆیان هەڵدەکەوێ دەرکەون وەک چۆن هەندێ سیاسی و پاڵەوانی سەربازی و ئاینی دەردەکەون لە بوارێکی مێژوویی دیاریکراودا. مێژوو پڕیەتی لەم بابەتانە. دووەم؛ یاخود دەزگایەکی دەوڵەتی یان دەسەڵاتدارێتی لە پشتەوەیە جا ئەو دەزگایە چ دەوڵەت/سەرۆکی وڵات یان حزبی دەسەلاتدار بێت یان سیخوڕی بیت یاخود رۆشنبیری بێت. خودی نوسەرەکە و نوسینەکانی وا لەو دەزگایانە دەکات بچنە پاڵی یان نا. ئەمە لە دۆخێکدا دروست دەبێت کە نە خوێنەری هۆشیار هەس و نە نوسەری باش بەڵکو ئەوە دەردەکەوێت کە هەموو توانا دارایی و پانتاییە میدیاییەکانی بۆ دەخرێتە گەڕ و ئیتر نوسەر دەبێتە فەیلەسوف و رۆماننوسی و شاعیر و لێکۆڵەر و یەک دنیا هەوادار و دەروێش دروست دەبن بۆی بە ناوی خوێنەرەوە. سێیەم؛ ئەو رۆمان و کتێبانە زۆر کەم کە خۆیان بە هەوڵ و توانایی و راستگۆییەکانی خۆیان دەرکەوتوون و پەیامێکیان گەیاندووە، بەلام کە دەرکەوتوون ئیتر ون نەبوون و هەمیشە بە زیندویی ماونەتەوە. هەموو رۆمانە بە ناوبانگەکانی دنیا، بەناوبانگ مەبەستم لەوەی رووداو و کەسێتیە بەناوبانگەکانی دنیایەک و کۆمەڵگەیەکی لە خۆ گرتووە کە چارەنوسی مرۆڤایەتی تێدا ساغ بۆتەوەبە باشی یان مەحف بۆتەوە بە خراپی، یاخود بەرەو ئایندەی نادیار چوون. رۆمانووس و شاعیر و نوسەری زۆر هەن چ لە ئاستە ناوچەییەکەی و چ جیهانییەکەی کە مۆراڵ و ویژدان و بیر و هزریان هاوتایە لەگەل نوسین و کتێبەکانیان.
ئاگاسا کریستی…
بۆ نموونە چیرۆکە پۆلیسیەکانی ئاگاسا کریستی. دروستکرنی رووداوێک و کۆکردنەوەی هەندێ کاراکتەر بە دەوریدا و دانانی مەتەڵێک لەو نێوەدا و موحەیەرکردنی خوێنەر بە دوای ئەوەی کێ هەڵی دەهێنێ، ئەوە رۆمان نیە بەڵکو چیرۆکی درێژە یاخود کەیسێکی پۆلیسی لێۆڵەرەوەیە یا هەر ناوێکی تری لێ دەنێی لێی نێ. ئاگاسا کریستی خەیاڵی خۆی بەکارهێناوە لە نوسینی کتێبەکانیدا و هەموو کتێبەکانیش یەک مەتەڵن بەڵام رێگا و شێواز و جۆری جودا جودا. هەر ئەم مەتەڵی بوونەشە کە وای لە سیستەمێکی خوێندن کرد لە هەرێمی ئۆنتاریۆی کەنەدا کە رۆمانێکی کۆ بکەنەوە و لە سیستەمی پەروەردە و خوێندنی هەرێمەکە وەدەری نێن چونکە لەویدا نەک هەلە بەڵکو شەکر شکاندنی تیدایە سەبارەت بە بینین و جیاواز نیشاندانی مرۆڤەکان. هەرێمی ئۆنتاریۆی کەنەدا گەورەترین هەرێمی کەنەدایە لە ناو دە هەرێمی تردا کە نزیکەی نیوەی دانیشتوانی گشت وڵاتەکەی تیدایە و زیاتر لە سەدا پەنجای داهاتی ولاتەکەشی لیوە بەرهەم دێت، و لێرەوەش بە سەنتەری سیاسی هەموو کەنەدا دادەنرێت بەتایبەت کە خودی پایتەختی ولات لە ناو ئەم هەرێمدایە. وەک سیستەمی پەروەردە و خوێندنیش پلەی یەکەمی هەیە بەتایبەت کۆمەڵێ زانکۆی تێدایە کە ئاستێکی نەک هەر کەنەدی بەڵکو کیشوەری ئەمریکا و جیهانێش هەیە لەوانە زانکۆی تۆرۆنتۆ. بەهەرحاڵ،
لەگەڵ دەرکەوتنی نەوەیەکی نوێ لە خوێندن و خوێندکار و سیستەمی خوێندن کە هزری رەخنەیی لەگەڵ خۆیدا بەرجەستە دەکات لەهەر دەورەیەکی پێشووتر، ساڵانە یاخود هەر دەورەیە کتێبێک دەچێتە ژێر پرسیارگەلێکی رەخنەییەوە. رۆمانی “کاتێک هەموو شتێک ون بوو” ساڵی ١٩٣٩ بڵاودەبێتەوە و بە یەکێک لە پڕ فرۆشترین رۆمانەکانی ئاگاسا کریستی دادەنرێت. لەو دەمەوە تاکو ئیستا ملیۆنان جار خوێندراوەتەوە لە لایەن خەڵکانی ئەکادیمیست و رەخنەگر و دەزگای تایبەت و ..هتد بەڵام کەس نەچووەتە سەر ئەو خاڵەی کە تەواوی دیدی ئاگاسا کریستی و رۆمانەکە دەخەنە ژێر رەخنەی نەوەی نوێ و دنیای نوێوە کە دەیانەوێ ئایندەیەکی دی و جیاوازتر لەوەی هەبووە دامەزرێنن. ئەو رۆمانە بە ئەنتی سەمیتیزیم واتە دژەجوویی لە قەڵەم دراوە. لەوێدا لە وەسفی کاراکەتەرێکدا بە ناوی مستەر مۆریس پێناسەی دەکات بە “پیاوە بچۆلە جووەکە” یان کوڕە جووەکە” یاخود “لێو ئەستورێکی جولەکەیی.” ئەمانە وەسف نین بە تەنها بەڵکو ئەمانە عەقڵیەتی جیاکارین، رەگەزپەرستین، کە ئەوانی دی بە کەم دەبینن بۆیە بە بچوک پێناسەیان دەکەن.
ئەم جۆرە عەقڵیەتانە لە کارنامەی رۆماننوسە دیارەکانی تریشدا هەن. من تەنها ئاماژە بە دوان دەدەم، فیتۆر هۆگۆ دەدەم لە ئەوروپا و بەختیار عەلیش لە کوردستان. بۆ نموونە ڤیکتۆر هۆگۆ کە خاوەنی بەناوبانگترین رۆمانی بێ نەوایان و نۆتردامی پاریس بە ئاشکرا و بێ شەرم دەڵێت ئیمەی فەرەنسی دەبێ بچین ئەفریقیاییەکان داگیر بکەین و خەڵەککەی فێری شارستانیەت بکەین. دیارە پاوانخوازی و تاڵانچێتی کۆڵۆنیاڵیزم لای هۆگۆ بریتی بووە لە شارستانیەت. لە کوردستان بەختیار عەلی لە “رۆمانی” دواهەمین هەناری دونیاکەیدا لە زاری خۆیەوە بە کاراکتەرێکی گەرمیانی دەڵێ ژنحیز و گەواد. لە نێو هەموو ئەو کاراکتەرانەی لە ناو رۆمانەکەیدا هەن کە تێیدایە سەرکردەی داوێن پیس و مرۆڤکوژ بووە بەلام بە شۆڕشگێر ناویان دەبات جونکە خەڵکی سلێمانی و ناوچەی سلێمانین یەک وشەی کاڵیان پێ ناڵی لە کاتێکدا گەرمیانیەک کە قوربانی سیاسەتی نێوان بەعس و هیزی کوردیە و لە تاو داد و بێ دادی ژیانی قورس و غەریبی بووە بە پۆلیس کەچی ژنەکەی بێ ئەخلاق دەکات و دەڵێ گەرمیانیەکی ژنحیز بوو. گەواد بوو ژنەکەی دەبرد بۆ مەسئولەکان. ئەم وشە و وەسفانە لە زاری ئەکتەرێکەوە فڕی نەدرا بەڵکو لە زاری خودی نوسەرەوەیە کە هۆکارەکەش بیر و ئەخلاقی سلێمانچێتی نوسەرە کە ئەو رقە کۆمەڵایەتیەی هەندێ سلێمانچێتیەکان هەیانە بەرامبەر بە ناوچەکانی تر لەوانە گەرمیان ئەو بەرجەستەی دەکات لە کاراکتەرێکی ناو رۆمانەکەیدا. وەک چۆن رۆژگار هاتە پێشەوە بۆ هۆگۆ و ئاگاسا ئاوهاش رۆژگارێک دێتە پێشێ کە خەڵک کتێبەکەی بەختیار عەلی توڕ هەڵبدەنە دەرەوەی کتێبخانە و دنیای خوێندنەوەیان.
ئەوانەی سەرەوە لەو چەند چیرۆک و ناوانەدا ئاماژەم پێکرد لە دنیای رۆمان و رۆماننوسیندا زۆر کەم دەردەکەون چونکە دنیای رۆمان و رۆماننوسین میواندارێتی شتگەل و رووداوە گەورەکانە کە چەندە بچوکیش بێت مێژوویەکی نەخشاندووە لەگەڵ خۆیدا کە ئایندەی بیر و کردارمان دیاری دەکات. بۆ نموونە رۆمانی “دوایین پیاوی دادوەر” کە ساڵی پەنجاکان لە لایەن رۆماننوسی فەرەنسیەوە نوسراوە باس لە رووداوێکی مێژوویی هەزاران ساڵە دەکات کە چۆن ئیستاش مرۆڤ دەبێتە قوربانی هزرێک کە تەمەنەکەی هەزاران ساڵ کۆنە بەڵام هەر ماوە و کاریگەرە، کاریگەر بە مانا ترسناکەکەی. کوشتنی مرۆڤی جوو لە لایەن ئەوروپی و ئاینزا کریستیانەکانەوە لەوەتەی مێژوو هەیە بەردەوامە و هەر دووبارە دەبێتەوە بێ ئەوەی مرۆڤ بەخۆیدا بچێتەوە بۆ ئەو شەرمە کەچی هەر دەورەیک لە تەوێڵی خۆی دەداتەوە. لە کوردستانێش، رۆمانی “نیشتمانی سارا” و “خەمی مەستوورە” ئەو دوو رۆمانەن کە لە دڵی مێژوویی ئێمە دەدا و ئەو رووداوە جەرگبڕ و فەرمۆشکراوانەمان بۆ دەخاتەوە بەردەست کە نەدەبوو بێ ئاگا بین لێی یاخود نابێ بۆ چرکەیەک لە یادی بکەین. رۆمانی “مەدام بۆڤاری”ی گۆستاڤ فلۆبێر و “ئانا کارنینا”ی لیۆ تۆڵستۆی دوو نموونەی بەرجەستەی دنیای چینایەتین کە مۆرکی ژیانی نوێی مرۆڤەکان دیاری دەکات. ئەو دنیا چینایەتیەی لە هەر کونج و کەلەبەرێکی ئەم دنیایەدا بوونی هەیە و بونیادی هەموو کۆمەڵگەکانی لەسەر دەڕوا لەهەر ولاتێکی و نیشتمانێکی ئەم جیهانەی ئێمەدا هەن. ئەمە رەگەزی زیندووێتی ئەو دوو رۆمانە دەسەلمێنی. دیارە رۆمان زۆرن لە بواری تردا ئاماژەی پێ بدرێ بەڵام من تەنها ئەم جەند نموونەیەم هێناوەتەوە بۆ پشتیوانی باسەکەم.
