ڕاگه‌ردان و ڕێگه‌کانی ژه‌هر دوو کتێب و یه‌ک ئه‌زموون … ئاراس وه‌هاب
ڕاگه‌ردان و ڕێگه‌کانی ژه‌هر دوو کتێبی تری (کاروان عومه‌ر کاکه‌سوور)ن، که ئه‌مساڵ (ناوه‌ندی غه‌زه‌لنووس) چاپی کردوون. یه‌که‌میان له کۆمه‌ڵێک تێکستی چیرۆک و شیعر پێک هاتووه، به‌ڵام تێکستێکی شانۆییش له خۆی ده‌گرێت. وه‌ک زۆربه‌ی به‌رهه‌مه‌کانی پێشووی له‌مه‌یه‌شیاندا چه‌ند گوته‌یه‌کی وه‌ک ده‌ستپێک داناوه، که زیاتر سیمای چیرۆکی کورتیان هه‌یه. بۆ نموونه نووسیویه‌تی: (من خاوه‌نی دوو کۆیله‌م، یه‌کێکیان ناوی (چاکه) و ئه‌وه‌ی دیکه‌یان ناوی (خراپه)یه. باوه‌ڕ ده‌که‌م ئێستا بزانیت ئه‌وه منم ئه‌وان هه‌ڵده‌سووڕێنم، نه‌وه‌ک به پێچه‌وانه‌وه. ئەگەرچی نەتەوە یەکگرتووەکان لە ساڵی (1949)وە یاسای قەدەغەکردنی کۆیلایەتیی دەر کردووە، بەڵام گوێ بەو یاسایە نادەم و کۆیلەکانم ئازاد ناکەم).
چیرۆکه‌کان هه‌ندێکیان زۆر کورتن وه‌ک (کۆترباز)، (شه‌قلیپه‌قلییه‌کان) و (چوار گریمان دابنێ)، به‌ڵام هه‌یشیانه زۆر دریژه، ئه‌گه‌ر نه‌ڵێم ڕۆمانه وه‌ک (چیرۆکی کوڕه‌که‌چه‌ڵ نا، هیی کوڕه‌قژدرێژ) و (گۆشتی خاو).
پێشه‌کییه‌کی درێژیشی بۆ کتێبه‌که نووسیوه. پێشه‌کییه‌که لانی که‌م جووتێ ئه‌رک له ئه‌ستۆ ده‌گرێت، یه‌که‌م، ئه‌رکی بایۆگرافی. واته نووسه‌ر چۆن ئاشنایه‌تیی له‌گه‌ڵ خوێندنه‌وه‌دا په‌یدا کردووه، چ کتێبێک کاری کردووه‌ته سه‌ری، ده‌وروبه‌ره‌که‌ی چ ڕۆڵێکیان له پێگه‌یاندنیدا هه‌بووه، که‌ی ده‌ستی داوه‌ته نووسین و شتی تری له‌م بابه‌ته، به‌ڵام له شێوه‌ی یاداشتدا نووسیویه‌تی و هه‌وڵی داوه گێڕانه‌وه‌که چێژ ببه‌خشێت. هه‌روه‌ها هێنانه‌وه‌ی نموونه‌ی ئه‌و شیعره سادانه‌ی له گه‌ڕه‌ک و قوتابخانه‌دا هه‌ڵیبه‌ستوون. ئه‌و نوکتانه‌یش، که له‌سه‌ر خه‌ڵکی گه‌ڕه‌ک و هاوڕێکانیدا دروستی کردوون. زۆربه‌یان کۆمیدین و ته‌عبیرن له هه‌ستی هه‌رزه‌کارێک له ئاستی ده‌وروبه‌ریدا. ئه‌رکی دووه‌می پێشه‌کییه‌که پێشاندانی دیدگه‌ی نووسه‌ره بۆ چه‌مکه ئه‌ده‌بییه‌کان. شێوه و ناوه‌رۆک، ته‌کنیک و شێوازه‌کانی گێڕانه‌وه له‌م ڕووه‌وه قسه‌یان لێوه کراوه. هه‌روه‌ها باسکردنی ئه‌و کتێبانه‌ی له‌و سه‌رده‌مه‌دا خوێندوونیه‌تیه‌وه و کاریگه‌رییان له‌و دیدگه‌یه‌ی کردووه. له‌و پێشه‌کییه‌دا جیاوازیی نێوان سلێمانی و هه‌ولێر له ڕووی سۆسیۆلۆجییه‌وه پێشان دراوه. خوێندنه‌وه‌یه‌کی گرنگه بۆ تێگه‌یشتن له‌و دوو شاره، بۆیه مه‌به‌ستمه له‌سه‌ری بوه‌ستم.
له شوێنێکدا ده‌نووسێت: (دوور لە خواستی خۆم لە هەولێر لە دایک بووم، بەڵام بە ویستی خۆم چوومە سلێمانی، بۆیە هەردووکیان ڕابوردووی منن و شانازییان پێوە ناکەم، بگرە دەمەوێت مێتافیزیکییانە تێکیان بشکێنم)، به‌ڵام له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌یشدا زۆر زوو جیاوازیی نێوان ئه‌و دوو شاره‌ی هه‌ست پێ کردووه: (خەڵکی سلێمانی پێت دەڵێن: مەیەرە شارەکەم، لە ماڵەکەماندا چی دەکەیت، بیکە، لە کاتێکدا هەولێرییەکان پێت دەڵێن: لە ماڵەکەم نزیک مەبەرەوە، بەڵام شارەکە بۆ خۆت!). ده‌گاته ئه‌وه‌ی بنووسێت: (هەموو ئەوانەی دەچنە هەولێر، خێرا ئەوەیان بۆ دەردەکەوێت، کە لەو شارەدا نەک نامۆ نین، بەڵکوو دەکرێت خۆیان ببنە خاوەنی، بەڵام لێرەدا شتێک نابینن، ئەویش ئەوەیە، کە ئەمە نیشانەی کرانەوە نییە، بەڵکوو بەپێچەوانەوە نیشانەی داخراوییە. هەر تاک و گرووپێکی دەرەوە دەتوانێت ببێتە بەڕێوەبەری ئەو شارە، بێ ئەوەی نەک هەر ڕووبەڕووی ناڕەزایی ببێتەوە، بەڵکوو وایش هەست بکات چاکەی گەورەی لەگەڵدا کردوون، بە چاوپۆشین لەوەی چۆنی بە ڕێوە دەبات. هەر ئەمەیشە وا دەکات لەو شارەدا ناڕەزایی نەبێت، یان کەم بێت، بەتایبەتی لە دوای ڕاپەڕینەوە، وردتر لەو کاتەوە کەسە یاخییەکانی ئەو شارە ڕاو نران و دەربەدەر کران. دەی، با ئەو تاک و گرووپانە لە ماڵەکەی نزیک ببنەوە، بزانن بە هەمان شێوە بێدەنگ دەبێت!). له‌م ڕووه‌وه کۆمه‌ڵێک نهێنیی له‌م شارانه‌دا دۆزیوه‌ته‌وه، که ئه‌نجام هه‌ردووکیان به داخراو ده‌زانێت.
نموونه‌ی شاری کراوه لای (کاکه‌سوور) به‌رلینه. (ئێمە دەتوانین بڵێین بەرلین شارێکی کراوەیە و لەسەر ئاستی جیهانیشدا وا ناسراوە. بۆیە دەتوانین ئەوە بە بەرلین بڵێین، چونکە بە ئاشکرا لە پشت ئەو کرانەوەیەیدا هۆشیارییەکی گەورە دەبینین. لە بەرلیندا هەر بۆچوون و هەڵسوکەوتێک دەتوانێت ئازاد بێت، بەڵام ئایا لە هەولێردا وایە؟ ئەگەر بەرهەمی کرانەوەییی بەرلین بە ڕوونی هەست پێ دەکەین، ئەدی کوا بەرهەمی کرانەوەییی هەولێر؟). که‌واته نه سلێمانی شارێکی کراوه‌یه و نه هه‌ولێریش، مادام به‌رهه‌می کرانه‌وه‌ییان نییه. ده‌نووسێت: (هەولێرییەکان ئەوەی بیری لێ ناکەنەوە، دەرەوەی سنووری ماڵیانە، بەڵام ماڵی سلێمانی بەو ئەندازەیە داخراو نییە. لە بەرانبەردا ئەمەیش نیشانەی کرانەوەیی نییە، چونکە ئەوان پێچەوانەی بەرلینییەکان شارەکەیان تەواو داخستووە، لە کاتێکدا ئەوەی شار دادەمەزرێنێت و گەشەی پێ دەدات، ئەوانەن لە دەرەوە ڕووی تێ دەکەن). تا ده‌گاته ئه‌وه‌ی بڵێت: (بەم شێوەیە هەولێری پاسەوانی ماڵەکەیەتی، نەبادا یەکێ لێی نزیک ببێتەوە و سلێمانەیی توند شارەکەی لە باوەش گرتووە، نەوەکا بێگانەیەک بەری بکەوێت و گۆڕانی بەسەردا بهێنێت، چونکە ترسی گەورەی لەوەیە، بگرە دەرەوە بۆ ئەو فۆیبیایە. دەتوانم بڵێم (شار) ماڵی سلێمانەیی و (ماڵ) شاری هەولێرییە.
لە هەردووکیاندا داخرانی کوشنده هەن، بەڵام بە دوو شێوازی جیاواز، کە ئەمە لای بەشێکی زۆری نووسەرانیشدا ڕەنگی داوەتەوە. سلێمانەیی هێندەی بە شارەکەیدا هەڵدەڵێت، هێندە بە لای باسی ماڵەکەیدا ناچێت، لە کاتێکدا هەولێری وەک چۆن هەر ناوی شارەکەی ناهێنێت، هەوڵی گەورەیش دەدات چەند بۆی بکرێت قسە لەبارەی ماڵەکەیەوە نەکات). ئه‌گه‌ر هه‌ولێری بوونه‌وه‌رێکی ساده‌یه و که‌م جووڵاوه، ئه‌وه سلێمانه‌یی زیاتر له‌ناو وه‌همدا بزوواوه: (هەولێری زۆر کەم جووڵاوە و هەستی بە شار هەر نەکردووە، لە کاتێکدا نەشیویستووە هیچ لەبارەی ماڵەکەیەوە بڵێت، بگرە وەک گوترا هەمیشە هەوڵی داوە بیشارێتەوە. بە مانایەکی دیکە هێندە پێویستی بەوە نەبووە چیرۆکیان بۆ هەڵببەستێت، بۆیە بوونەوەرێکی کاڵ و سادەیە و بە شێوە سروشتییەکەی خۆی ماوەتەوە، بەڵام سلێمانەیی گیرۆدەی دەستی ئەو وەهمانەیە، کە بەردەوام لە ڕێگەی هەڵبەستنی چیرۆکەوە کەڵەکەی کردوون. هەولێری منداڵێکە، هێشتا نە زمانی گرتووە و نە پێ، بەڵام سلێمانەیی تەمەنی پێنج شەش ساڵانە و چووەتە دەرێ. ئەوەی بیستوویەتی، تەنیا چیرۆکە). ئه‌و دوو شاره چۆن ده‌توانن دۆخی ئێستا‌ی خۆیان تێ بپه‌ڕێنن؟ ده‌کرێت وه‌ڵامه‌که‌یمان هه‌ر له‌وێدا ده‌ست بکه‌وێت: (لە سلێمانیدا کاتێ گۆڕانکاری دەست پێ دەکات، کە ئەوان شارەکە وەک ماڵیان دەخەنە سەر پشت و ئەو چیرۆکانەی بیستوویانن، وەک چیرۆک گوێ لێ دەگرن. بە مانایەکی دیکە بۆ ماڵ بگەڕێنەوە، بەڵام لە هەولێردا ئەو گۆڕانکارییە تەنیا بەوە دێتە دی، کە دەرگە و پەنجەرەی تۆکمە و ئەستووری ماڵیان بشکێنن و بێنە دەرەوە). به‌شێکی زۆری پێشه‌کییه‌که بۆ ناسینه‌وه‌ی خه‌سڵه‌ته سۆسیۆلۆجییه‌کانی ئه‌م دوو شاره ته‌رخان کراوه، بۆیه به پێویستم زانی ئه‌و چه‌ند په‌ره‌گرافه‌ی لێ وه‌ربگرم.
تێکستی شانۆییه‌که (کراسی ئاهه‌نگه‌کان) له شێوه‌ی میلۆدرامادایه، به‌ڵام میلۆدرامایه‌کی جیاواز. کوڕێکی گه‌نج مێژووی ژیانی تێکشکاوی خۆی بۆ کراسێک ده‌گێڕێته‌وه، که ده ساڵ له‌مه‌وبه‌ر له پیاوێکی ده‌وڵه‌مه‌ندی دزیوه، به مه‌رجێ کراسه‌که ته‌عبیر له ژنێک ده‌کات و به ده‌نگێکی ژنانه‌یش ده‌دوێت. ئێتمۆسفێرێکی ئیکزۆتیکییانه‌ی هه‌یه. له ڕێگه‌ی دایه‌ڵۆگی نێوان کوڕێک و کراسه‌که‌یه‌وه تیشک ده‌خرێته سه‌ر ئه‌و گۆڕانکارییانه‌ی به‌سه‌ر بواری ئابووری، کۆمه‌ڵایه‌تی، که‌لتووری و سایکۆلۆجیی ئه‌و کۆمه‌ڵگه‌یه‌دا هاتوون. هه‌ڵگیرسانی شۆڕش و تێکشکانی، په‌رته‌وازه‌بوونی شۆڕشگێڕان و ده‌ربه‌ده‌ربوونی دانیشتووان به هه‌مان شێوه ئاماژه‌یان پێ دراوه، که جارێک وه‌ک تراژیدیا و جارێک وه‌ک کۆمیدیا خۆیان ده‌نوێنن.
ئه‌گه‌رچی شیعره‌کان هه‌مان هێزی چیرۆکه‌کانیان نییه، که (کاکه‌سوور) به‌رده‌وام گوتوویه‌تی زوو وازی له نووسینی شیعر هێناوه و خۆی بۆ ئه‌ده‌بی گێڕانه‌وه ته‌رخان کردووه، به‌ڵام کاتێ ئه‌وه له به‌رچاو ده‌گرین هه‌ستێکی ترمان له به‌رانبه‌ریاندا ده‌بێت. له هه‌ندێکیاندا به ڕوونی سیمای ئه‌ده‌بی گێڕانه‌وه ده‌بینین وه‌ک له (مه‌رگی هاوسه‌رم)، (یاری له‌گه‌ڵ زه‌مه‌ندا)، (دوو خوشک)، (قوتابخانه‌ی خۆشه‌ویستی) و یه‌ک دووانێکی تردا دیاره. زمانی شیعره‌کان ڕوونه، به‌ڵام مه‌به‌ستی بووه مانای قووڵ به ده‌سته‌وه بده‌ن وه‌ک له (خۆکوشتن)دا به‌رچاومان ده‌که‌وێت:
چووم چه‌کێ بکڕم،
له ڕێگه تۆم ناسی.
چه‌که‌که‌م بۆ ئه‌وه بوو خۆمی پێ بکوژم.
ئه‌وه‌ی له منتدا گۆڕی، دوو شت بوون:
ڕێگه و مانا،
به‌ڵام پلانه‌که هه‌ر وه‌ک خۆیه‌تی.
به‌شێکی زۆری به‌رهه‌مه‌کانی (ڕاگه‌ردان) هیی پێش ڕاپه‌ڕینن، به‌ڵام پێیاندا چووه‌ته‌وه و ده‌ستکاریی کردوون، به‌تایبه‌تی چیرۆکه درێژه‌کان، بۆیه ناوی (ڕاگه‌ردان)ی لێ ناون، که به مانای دانانی شتێکه له شوێنی شتێکی ونبوو، یان شکاودا.
هه‌رچی کتێبی، یان ڕۆمانی (ڕێگه‌کانی ژه‌هر)ه له هه‌شت به‌ش پێک دێت، که هه‌ر به‌شه‌ی چیرۆکێکی درێژه. خوێنه‌ر ده‌توانێت چیرۆکه‌کان هه‌م به جیاواز و هه‌م له‌گه‌ڵ ئه‌وانی تردا بخوێنێته‌وه. واته هه‌ر چیرۆکێک سه‌ربه‌خۆیه، به‌ڵام پێوه‌ندییشی به‌وانه‌ی تره‌وه هه‌یه، به‌تایبه‌تی به چیرۆکی دوای خۆیه‌وه، که ژه‌هر خاڵی هاوبه‌شی هه‌موویانه. له‌وێیشدا کۆمه‌ڵێک گوته‌ی نووسیون و هه‌ر هه‌موویان به ژه‌هره‌وه پێوه‌ستن. ئه‌مه نموونه‌یه‌کیانه: (بە منداڵی وام دەزانی ڕۆژێک لە ڕۆژان بە ژەهر دەمرم. ئێستا گەورەم و پێکەنینم بە ئەقڵی ئەوسام دێت، نەک لەبەر ئەوەی بە ژەهر نامرم، به‌ڵکوو لەبەر ئەوەی نەمدەزانی بە ژەهری ناوەوەی خۆم دەمرم).
چه‌مکی ژه‌هر له (ڕێگه‌کانی ژه‌هر)دا ته‌نیا لایه‌نی کیماویی نییه، که به‌شێکی زۆری کاره‌کته‌ره‌کان پێی مردوون، به‌ڵکوو لایه‌نێکی گرنگتری هه‌یه، که ئۆنتۆلۆجییه. واته ژه‌هر ده‌بێته پرسیاری فه‌لسه‌فی و ده‌چێته ناو سیستێمی بیرکردنه‌وه‌وه. هه‌ر کاره‌کته‌رێک پرسیاری جیاوازی له‌باره‌ی ژه‌هره‌وه هه‌یه، که ئه‌مه له بیرکردنه‌وه و هه‌ڵسوکه‌وتیدا ڕه‌نگ ده‌داته‌وه. ژه‌هر ده‌شێ مانای پێوه‌ندیی تاک به‌وی تر بێت، ده‌شێ ته‌نیایی و گۆشه‌گیرییش بێت، ڕه‌نگه له شێوه‌ی غوربه‌تدا ده‌ربکه‌وێت و له‌وانه‌یه وه‌ک چه‌پاندن (کبت) خۆی پێشان بدات. دووریش نییه ببێته سێکسواڵێتی. به‌گشتی ژه‌هر له هه‌موو شوێنێکدا هه‌یه، که مرۆڤی لێیه، به‌ڵام هێنده‌ی له ناوه‌وه‌یه، له ده‌ره‌وه نییه. له‌به‌ر ئه‌وه‌یشه له زماندا ڕه‌نگ ده‌داته‌وه. سه‌یر نییه ئه‌گه‌ر هه‌موو کاره‌کته‌ره‌کان کێشه‌ی گه‌وره‌یان له‌گه‌ڵ زماندا هه‌بێت. ئاسان نییه ته‌عبیر له‌و ژه‌هره‌ی ناوه‌وه‌یان بکه‌ن، بۆیه به‌دوای ڕێگه‌ی تری گه‌یاندندا ده‌گه‌ڕێن. یه‌کێ له‌و مه‌سه‌لانه‌ی له‌م ڕۆمانه‌دا ورووژێنراوه، به‌ریه‌ککه‌وتنی که‌لتووری کوردی و که‌لتووری ئه‌وروپاییه، که شوێن له چوار چیرۆکدا کوردستانه و هه‌ندێجار به‌غدایشی تێ ده‌که‌وێت، به‌ڵام له چوار چیرۆکه‌که‌ی تردا ئه‌وروپایه، که ئه‌مه مانا و ئاماژه‌ی ژه‌هر قووڵتر ده‌کاته‌وه. به‌شێکی کاره‌کته‌ره‌کان له ئه‌وروپا زمان له ده‌ست ده‌ده‌ن، بۆیه به مه‌به‌ستی ته‌عبیرکردن په‌نا بۆ ڕیگه‌ی تر ده‌به‌ن وه‌ک له به‌شی سێیه‌مدا ده‌یبینین، که ناونیشانی (کۆیله‌ی پیته‌کان)ی هه‌یه.
ئه‌زموونی (کاکه‌سوور) ئه‌زموونێکی تایبه‌ته له بواری نووسیندا، بۆیه به‌رهه‌مه‌کانی چه‌ند له ڕووی فۆرم و ناوه‌رۆکه‌وه له یه‌کتر جیاواز بن، دواجار هه‌موویان سه‌ر به یه‌ک ئه‌زموونن. زۆر نین ئه‌و نووسه‌رانه‌ی ده‌بنه خاوه‌نی ئه‌زموونی خۆیان. ده‌توانین چه‌ند خاڵێک ده‌ستنیشان بکه‌ین، که وایان کردووه ئه‌زموونی (کاکه‌سوور) جیاواز و تایبه‌ت بێت، یه‌کێکیان زمانه. بیستوپێنج ساڵه (کاکه‌سوور) ده‌ناسم، که له یه‌کێ له که‌مپه‌کانی دانمارکدا یه‌کمان گرت و کتێب و خوێندنه‌وه و نووسین له یه‌کتری نزیک کردینه‌وه. شتێک زۆر له‌نێوانماندا بووبێته جێگه‌ی گفتوگۆ، زمان بووه. زمان لای (کاکه‌سوور) ته‌نیا ڕێنووس، خاڵبه‌ندی، وشه‌سازی و ڕسته‌سازی نییه، که یه‌کێکه له‌و نووسه‌ره ده‌گمه‌نانه‌ی کورد ئه‌وانه به دروستی به کار ده‌هێنن، به‌ڵکوو له‌وه‌یش زیاتره. واته پرسیاری (زمان چییه) له سه‌ره‌تاوه جێگه‌ی بایه‌خی ئه‌و نووسه‌ره بووه. له گفتوگۆکانیدا به‌رده‌وام جه‌ختی له‌سه‌ر گرنگیی ئه‌و پرسیاره کردووه‌ته‌وه.و سه‌رجه‌م لینگویستیکی کردووه‌ته بواری لێکۆڵینه‌وه، نه‌وه‌ک ته‌نیا به‌شێکی دیاریکراوی زمان. بۆ نموونه له‌و گفتوگۆیه‌دا، که له‌گه‌ڵ ئه‌م و (به‌ختیار عه‌لی) له‌ژێر ناونیشانی (زمانی ڕۆژانه و زمانی نووسین له ڕۆمان)دا کراوه، به ڕوونی تێگه‌یشتنی جیاوازی ئه‌م له‌و بواره‌دا هه‌ست پێ ده‌که‌ین.
