خوێندنەوە بۆ سێ بەرگی ئنیسکلۆپیدیای کوردو کوردستان.. سەلاح جەلال

ئنیسكلۆپیدیای كوردو كوردستان لەسێ بەرگدا بەهەوڵ و تەقەلای كۆمەڵێك دڵسۆز بڵاوبوەوە، بۆشاییەكی گەورەی لەمێژووی كەلتورو خوێندراوەی كوریدا پڕكردەوە. گرنگی ئەم بابەتە بەوتارو كاری سەرپێیی تەواو نابێت بەڵكو بۆتە پرۆژەیەكی گرنگی مەعریفی، پێویستە لەهەموو بوارەكانەوە كاریان لەسەر بكرێت. لەكاتێكدا بەرەو ئەوە دەچێت مێژووی كوردو كوردستان بەهەموو بوارو گۆڕانكارییەكانییەوە لە میمۆریەكدا كۆبكاتەوە، واتای فەرهەنگی وشەكەیش بوارەكانی مەعریفە دەگرێتەوە.
ئنیسكلۆپیدیا لەبنەڕەتدا وشەیەكی یۆنانییە، واتای بازنەكان یان سیستەمێكی تەواو بۆ مەعریفە بۆ چەند بابەتێكی سەرەكی، یان واتای كۆمەڵێك زانست و هونەر، لەزمانی عەرەبیشدا بە واتای فەرهەنگ یان دائیرەتولمەعاریف دێت، دوایی پەرەی سەند بۆ فەرهەنگێكی گشتی بۆ زانست و رەوانبێژی و پیتەكان.
بەر لەپرۆژەی ئنیسكلۆپیدیا مەعریفە گشتییەكان بەناوی ئەدەبی و فەرهەنگەوە دەردەچوون. لەبەر ئەوەی بازنەكانی مەعریفە جیاوازە لە فەرهەنگ، ئەم پێناسەیەكی كورتی وشەو مادەیەو ئەو فراوان دەبێتەوە بۆ بەیان كردن و واتا ئیستلاحییەكان لەم زانستەو لەوی تردا، لەگەڵ مێژووی فیكرەكەو بەشەكانی و ئەو بابەتانەی بە فیكرەكە دەگەن لەشیكردنەوەو داواكارییەكانیاندا.
بەم شێوەیەیش گرنگی و بایەخی ئەم پرۆژەیە دەردەكەوێت بۆ هەموو میللەتێك و بیر و داهێنانی ئەم زاراوەیە زۆر كۆنە و مێژووی دەگەڕێتەوە بۆ(سیوسبیوس)ی یۆنانی قوتابی (ئیفلاتون) ئنیسكلۆبیدیایەكی كۆكردۆتەوەو فەوتاوە، دوای ئەو (ستوبینۆس) و (سیوداس) و (كابلا) گرنگترین فەرهەنگیان لەمێژوودا بەرهەمهێناوە. دوای ئەوەیش میللەتانی تر هەوڵیان بۆ داوە، ئێمەیش وەك نەتەوەیەك لێی بێ بەش بووین، كاتێكیش ئەم سێ بەرگەی ئنیسكلۆپیدیام بەكوردی بینی و خوێندمەوە بەراستی وەك خەوێكە كۆمەڵێك نوسەری دڵسۆز بەخۆبەخشی بۆ میللەتی كورد كردویانە. لەبەر ئەوەی ئەم پرۆژەیە نەك بۆ ئێمە بۆ گەلانی تریش زۆر ئەستەمە، ئەوان لەسەر ئاستی زانكۆكان هەوڵیان بۆ داوە بە توانای مادی بێ سنوورەوە، لەسەدەی دوانزەدا ئەوروبییەكان لە زانكۆی ئۆكسفۆر ساڵانی 1200. هەوڵیان بۆ داوەو دوایی زانكۆی كمردج دوایی دائیرەی مەعاریفی بەریتانی1768 تەنها بەرگی یەكەمی دەركرد، كاتێك زانكۆی فەرەنسی ساڵی 1959 مجەلەدی یەكەمی بەسەرپەرشتی(دنیس دیدرۆ)دەركردو دوایی بەهاوبەشی كۆمەڵە فەیلەسوفێكی وەك(ڤۆلتێر)و (رۆسۆ)و (دالمبرت)و چەندانی تر پێشكەوت، ئەمەیش ئەوە دەردەخات دوو سەدەو چەند دەیەیەكی خایاندووە، لەكاتێكدا بەكارتێكەری سەرەكی لەسەر رۆشنبیری گشتی و هەڵگیرساندن و سەركەوتنی شۆڕشی فەرەنسا دادەندرێت.
ئەوەی جێگەی سەرسوڕمان و سەرنجە ئەوەیە زانكۆكانی جیهان لەو كاتەوە بەو هەموو پێشكەوتنەی خۆیانەوە چەند سەدەیان پێچووە هەتا ئەم پرۆژەیەیان بەرهەمهێناوە.
هەروەها فەرهەنگی چینیش(كوكین سی فون لوی تسی). لەدانانی(شوهوفر) وە مێژووی سروشتی یۆنانی بەگرنگترین كتیبی ئنیسكلۆپیدیا دادەنرێت لە مێژوودا لە نوسینی (غایۆس بلینوسش)لە 23-79م.
دوای ئەویش فەرهەنگی ئەڵمانی(ارش غرویر) لەشەش بەرگدا دەرچوو، لە1796 و 1810 بەسەرپەرشتی (وختر) دوایی فەرهەنگی ئیتالی بیفاتی لە ساڵی 1884. جگە لەمانەیش هەموو گەلانی جیهان هەوڵیان بۆ ئەم پرۆژە گرنگ داوە، تەنانەت لەئیسلامیشدا مەزهەبی شیعە ئنیسكلۆپیدیای تایبەت بەخۆیان داناوە.
ئەم ئنیسكلۆپیدیایەی بەردەستمانە بەكوردی سێ بەرگەو هەر بەرگەی سێ بەشی تایبەتە بە هەموو كاركەرو بوارەكانی مەعریفە لەشاعیرو نوسەرو رۆژنامەنوس و هونەرمەندو زاناو كەسایەتی ئیرشاد و تەریقەت و شۆڕشگێران و شوێنە گرنگە گشتییەكان و پیشەو پیشەییەكان و تاد.. لێردا هەن. بەپێی ریزبەندی پیتی ئەبجەدی ریزكراون .
بەرگی یەكەم 523 لاپەڕەی قەبارە گەورەی شێوە دیزاینی گۆڤارە. لەسێ بەش پێكهاتووە.
بەشی یەكەم ژیاننامەی حەفتا كەسێتی گرنگ و كاركەرن لەبوارەكانی مەعریفەدا، هەر لە ئەحمەد ئیبراهیم و ئیبن خەلەكان و ئەحمەد ئیسماعیل رامیز ئەحمەد دینەوەری مەلا ئەحمەدی رەش و ئەحمەد گۆرانی و مەلا ئەحمەدی ئەحمەد ئاواو ئەحمەدی موفتی زادە و ئەحمەد نۆتشی و ئەحمەد عەلی فەوزی و ئەحمەد زەهاوی و ئەمین شێخ عەلائەددین و ئیبراهیم حەسەن شارەزووری و ئیدریس بەتلیسی و سمكۆی شكاك و بابا عەلی تەكیەو بابە شێخی ئەڵمانەو مەلا باقری بالك هەتا بنەماڵەی بەدرخانییەكان، دەیەها كەسایەتی پایە بەرزو رۆشنبیرو رۆژنامەنوس و دیپلۆماتكارو میرو رابەریان تیادا هەڵكەوتووەو هەمیشە هەوڵیانداوە لە كوردستان و دەوڵەتانی عەرەبی و جیهانیداو بەسەدەها كەسایەتی مەزنیان هەبووە لەهەموو سەردەمەكانداو رۆژنامەیەك یا ریكخراوێكیان داخرابێت كتوپڕ لە شارو وڵاتێكی تر دروستیان كردۆتەوە.
دوای ئەمانیش لەمەلا بەهای بیارەوە دەست پێدەكاتەوە، مەڵبەندی زانین و پێگەیاندنی لاوانی كورد بووە بەزانست و زانیاری و ئیرشادی تەریقەتێكی دروست هەتا پیرەمێردی شاعیرو جابانی كوردی و جوەیرییەی هەكاری و جەلالەدین عەلی خورماڵی و حەسەنی ئامێدی و شێخ حەسەنی گڵەزەردەی بەرزنجی و حەمزەی ئیمام موسا و حەمزە موكسی و حەمەئەمینی غەفاری و حەمەمین مەحمودی دەرەی مەڕو حوسەینی مەجدی و مەولانا خالید و نالی شاعیر و خەلیل خەیاڵی موتكی و شێخ رەزای تاڵەبانی و سەعیدی پیران و سەعید نەورۆسی و شەریف پاشای خەندان و عادیلە خانم و عەبدوڕڕەحمانی زەبیحی و مەلا عەبدوڕڕەحمانی دار بەڕولەیی و ناسری سوبحانی و كەسایەتی تری دڵسۆز و زانا و سەركردەن ئەوانەی توانیویانە لە پانتاییەكانی زانست و زانیندا كاربكەن.
بەشی دووەم: چەند شوێن و ناوچەیەكی گرنگی كوردستانە، ئەوانەی فەزای گرنگی زانست و مەعریفە بوون. وەك مزگەوت و خانەقاو تەكیە و حوجرەی مزگەوتەكان و شاخ و شارو گوندە گرنگەكانی تر.
بەشی سێیەم: چەند لایەنێك لە زمان و كەلتورو ئەدەب و ئاین و ئاینزاو سیاسەت و كاری رێكخراوەیی كوردییە. لە ئەلف و بێی كوردیەوە دەست پێدەكات. (د عومەر عەبدولعەزیز)زۆر وردو ژیرانە لە دەوڵەتی مادەوە باسی دەكات، دوو سەدەو نیو كورد خاوەنی نوسین و ئەلف و بێی تایبەت بەخۆی بووە، كۆنترین بەڵگەی نوسراو دەباتەوە بۆ كتێبی ئاڤێستا، باسی هەوڵەكانی (ئەبوبەكر النبتی) دەكات و هەتا كتێبی ئەلفبای كرمانجی لەساڵی 1926 ی نوسەر(خەلیل خەیاڵی) و كتێبەكەی (تۆفیق وەهبی بەگ) و كتێبی سەرف و نەحوی كوردی نوسەر (سەعید سدقی) و كتێبی رابەرێ بۆ ئیملای كوردی نوسینی (نوری عەلی ئەمین). كتێبی زمانی یەكگرتووی كوردی نوسەر(جەمال نەبەز) و كتێبی رەوتی رێنوسی كوردی نوسەر (مستەفا نەریمان). دەربارەی گرامەری كوردیش لە رەخنەو پێشنازی (مێجەرسۆن)ەوە دەست پێدەكات هەتا هەموو هەوڵەكانی تر لەتوركیا و سوریاو عێراق بۆ بەكارهێنانی پیتی لاتینی یان عەرەبی و شیكردنەوەی تەواو بۆ هەموو ئەو لایەنانە دەكات و شتە نادیارەكان دەردەخات بە هەموو بیرو باوەڕە ناكۆكەكانەوە.
بەرگی دووەم508 لاپەڕەی قەبارە گەورەی دیزاینی گۆڤارە، لەسێ بەش پێكهاتووە.
بەشی یەكەم هەمان شێوە لە كەسایەتیەكانەوە دەست پێدەكات و لە(ئەحمەد موختار جاف) و (ئەحمەدی خانێ)وە هەتا (شاكیر فەتاح) و (عەلی مەردان) سی و شەش كەسایەتی دەگرێتەوە.
بەشی دووەم: چەند شوێن و ناوچەیەكی گرنگی كوردستانە.
بەشی سێیەم؛ چەند لایەنێك لە زمان و كەلتورو ئاین و ئاینزاو شوێنەواری كوردستانە.
بەرگی سێیەم: 520 لاپەڕەی قەبارە گەورەی دیزاینی گۆڤارەو لەسێ بەش پێكهاتووە.
بەشی یەكەم: ژیاننامەی چل و دوو كەسایەتییە، لە(ئەبوبەكری موسەنییف)ەوە دەست پێدەكات هەتا (یەحیا سەعید ئەفەندی) وێنەگر.
بەشی دووەم: چەند شوێن و ناوچەیەكی گرنگی كوردستانە.
بەشی سێەم: زمان و كەلتورو ئەدەب و ئاین و ئاینزاو شوێنەواری كوردستانە.
ئەوەی لەئەنجامی خوێندنەوەی ئەم سێ بەرگەی ئنیسكلۆپیدیایەدا دەردەكەوێت، چەند قۆناغێكی جیا جیایە، سەرەتا لە مزگەوت و خانەقا و تەكییەكانەوە لەلایەن زانا گەورەكانی ئاینی ئیسلام و شێخی ئیرشاد زانستیان بڵاو كردۆتەوەو دواییش هەر هەرەس و توانەوەی ئەم كەسایەتیانە بووە بۆ ناو شارەكان و گۆڤارو رۆژنامەو بڵاوكراوەیان بەزمانەكانی كوردی و عەرەبی و فارسی و توركی و زۆریشیان گەیشتونەتە هەندەران و بەزمانەكانی روسی و فەرەنسی و ئەڵمانی و ئینگلیزی و سیودی و زمانی تر هەوڵی نەبڕاوەیان داوە بۆ دەركردنی رۆژنامەو گۆڤارو بڵاوكراوەی تر و هەوڵی ناساندنی كوردو كوردستان و زمان و كەلتورەكەیان داوە. هەروەها سەركردەی هەموو راپەڕین و شۆڕشەكانیان كردووە. نمونەیش ئاشكرایە لە شێخ عوبەیدولای نەهری و شێخ سەعیدی پیران و سمكۆخانی شكاك و قازی محەمەد و بەدرخانییەكان و شێخ سەلامی بارزانی و مەلامستەفای بارزانی و سەعیدی نەوڕۆسی و ئەحمەدی موفتی زادەو ناسری سوبحانی و دەیەهای تر زۆریان پەتی سێدارەیان خراوەتە مل و بەشەهادەتیان زانیووەو هەمویشیان چەندین جار خراونەتە زیندانەوە.
جگە لەوەیش بەردەوام هەوڵی جوڵانەوەی سیاسی و شۆڕشگێڕیان داوەو بۆ مافەكانی كورد خەباتیان كردووە، نمونەیش حكومەتی زەندی و ئەردەڵان و شێخ مەحمود و كۆماری مەهاباد و بابانی و شۆڕشی ئیبراهیم خانی دەلۆو میرنشینی سۆران و ئەو پارت و رێكخراوە سیاسیانەیش، دروست بوون وەك (كۆمەڵەی هیڤی) و (تەعالی و تەرەقی كوردستان) و (ژێ كاف) و (حیزبی هیواو)و( كۆمەڵی برایەتی) و (كۆمەڵەی قوتابیانی كورد لە ئەستەنبوڵ) و (كۆمەڵەی پێشكەوتنی كوردستان) و (كۆمەڵەی سەربەخۆیی كورد) و (كۆمەڵەی خوێ بوون) و(ئیتیحادی محەمەدی)و(تەشكیلاتی ئیجتیماعیە)و(تەعالی ژنانی كورد/جەمعییەت) و(تەعالی كوردستان/جەمعییەت)و(تەعاون و تەرەقی كورد)و(یەكێتی زانایانی ئلینی ئازادیخواز)و (كۆمەڵەی هاریكاری و پێشكەوتنی كورد)و(بزووتنەوەی حەقە)و (حیزبی ئیسلامی كورد)و(پارتی دیموكراتی كورد)و (پارتی دیموكراتی كوردستان)و(حیزبی دیموكراتی كوردستان)و (سازمانی خەبات) لەهەڵەبجەو دەیەها حیزب و رێكخراوو راپەڕین و شۆڕشیان بەرپا كردووە دژی داگیر كەران بۆ رزگاری كوردو كوردستان.
هەروەها ئەم پرۆژەیە دەوڵەمەندە بەئاینەكانیش زەردەشتی و یەزیدی و كاكەیی و ئیسلام و جولەكەو مەسیحی، هەمویان وەك زانستی بەراوردكاری ئاینەكان وەك سروشتی ئاینی خۆیان باسكراون.
بەم شێوەیەش دوای گەڕان و وردبوونەوە دەبینین رووبەڕوی تەكنەلۆژیایەكی مەعریفە بووینەتەوە، دەبێت چی بكەین و لە كوێوە دەست پێبكەین؟! چۆن بتوانین ئەم شاكارە لە كایەكانی مەعریفەدا كارپێ بكەین؟ ئەمەیش كاری ئەوانەیە دەیانەوێت كار لەبوارەكانی مەعریفەدا بكەن و كێشەیان لەگەڵ خودی خۆیان و عەقڵی خۆیاندا هەیە و ئەو كەسانەن بەبیرەكانیان ئێمەو جیهان دەگۆڕن، نەك كەسانی وڕێنەكەر، بەڵكو دەبێت شیكردنەوەی مەعریفیانە بكەن هەتا ئایندەیەكی گەشمان بۆ دروست ببێت. چونكە ئەوانەی دەیانەوێت مێژوو بسڕنەوە یان راستییەكانی ون بكەن ئەوا دەرگای مێژوو لەسەر خۆیان و نەتەوە دادەخەن.
ئەوەیشی گرنگە لە دوای هەموو ئەو پێشكەوتنانەی، لە دەیەكانی رابردودا هاتن ئێمەیان شۆك كرد، ماركسیەتمان هێنا هۆشی مێژووییمان نەبوو، بونیەویەتمان هێنا هۆشی زانستیمان نەبوو، زۆر بیری فەلسەفی و ئایدۆلۆژی و ئاینی هێنرانە كوردستان.
دیارە تائێستا ئەوەی لە مێژووی خوێندراوەی ئێمەدا زیاتر رووداوو بابەت و دەق و مرۆڤەكانمان لەمردن رزگار كردووە، نەكو راڤەو توێژینەوە، هەتا چەندە هەڵگری پرسیارە مەعریفییەكانمان؟ تاچەندە بتوانین بۆشاییەكانمان پڕ بكەینەوە؟، لە ئێستایشدا دەكەوینە بەردەم دەیەها پرسیاری سەرسوڕهێنەرەوە، چۆن بە ئەلیكترۆنی بیر بكەینەوە؟ چۆن بە ئەلیكترۆنی بنوسین؟ چۆن پێدراوو نوسینەكانمان بەئەلیكترۆنی بكەین؟ چی بكەین بۆ ئەوەی لەم پرۆژە مەزنەدا بۆشاییە بەتاڵەكانمان پڕ بكەینەوە، ئەمەیش كاری كەسەكانی فیكرو توێژەران و كەسەكانی ئەكادیمیاو كۆلیژەكانە، بتوانن بناغەیەكی مەعریفی دابنێن و بۆشاییەكانمان پڕبكەینەوە، هەموو بەشەكانی زانكۆ دەتوانن ئەم خەرمانەیەی مێژووی كورد بكەنە بناغە بۆ زمان و ئیدیۆم و رێزمان و پیت و مێژوو جوگرافیا و كۆمەڵناسی و ئاین و شارستانی و بوارەكانی ترو بەهاوكاری بەشی ئایتی هەوڵی بە ژمارەیی كردنی ئەم ئنیسكلۆپیدیایە بدرێت لەگەڵ بڵاو بوونەوەی كتێب و نوسراوی نوسەركان و زۆر لەو بەڵگەنامانەی گرنگن هەتا ژوورێكی ئەلیكترۆنی بۆ مێژووی كوردو كوردستان دروست ببێت. جگە لەوەیش هەوڵی لەئەستۆگرتنی پرۆژەكە بخرێتە سەر خوێندنی باڵا. چونكە پێویستی بەهەماهەنگی زۆر هەیە.
لەبەر ئەوەی ئەم پرۆژەیە تا ئێستا وەك دەستكەوتێك گرنگە لەسەر زۆربەی تێبینی و كەم و كوڕی لەم سێ بەرگەدا چاك بكرێن و لەچاپی دووەمدا بەژمارەیی بكرێت، كە ئەوانەیش سانان و كار ناكەنە سەر پرۆژەكە، ئەوەیشی جێی ئاماژەیە دەستكاری نوسینی ئەو نوسەرانە بكرێت كەوەك خۆیان ئاماژەیان پێدا زیادەڕەویان تیادا كردووە، چونكە ئەم پرۆژەیە دەبێتە سامانی نەتەوەیی، فەرهەنگی (ینغ لوتاتین)ی یابانی، لەساڵی 1407 م دوو هەزارو دووسەد نوسەر بەشدار بوون لە نوسینیدا 892 مجەلەدە. لەبەر ئەوە ئەم پرۆژەیەیش پێویستی بەبەردەوامی و هاوكاری زۆر هەیە هەتا بەردەوام بێت، دیارە ئەم لیژنەی سەرپەرشتیكارە دڵسۆزن و توانیویانە ئەمانەتەكانی نوسین بپارێزێت بەبێ لەبەرچاو گرتنی هیچ ئایدیاو بیرێكی رێگر. ئەوەیشی جێگەی تێبینیە، پێویست ناكات دووبارەو چەند بارە ناوی كەسێتیەك بهێنرێتەوە، ناسێنراوەو بابەتێكی لەسەر دەنوسرێت، بۆ نمونە ( ئەحمەدی موفتی زادە) یەك جار گرنگە، ئەوانی تر لەڕێی ئامرازو راناوو شێوازە هونەریەكانەوە دەكرێت. هەلەی رێزمانی و چاپ و نارێكی رستەیش دەبینرێت.
هیوای سەركەوتن و بەردەوامی بۆ ئازیزانی لیژنەی ئنیسكلۆپیدیا دەخوازم و دەستیان دەگوشم و لام وایە ئەم كارە تەكنەلۆژیای مەعریفەیە بۆ كورد.

سەڵاح جەلال

سەرچاوە: ئنیسكلۆپیدیای كوردو كوردستان، ئامادەكردنی لیژنەیەك/بەرگی یەكەم/رێكخراوی زانست بۆ باس و لێكۆڵینەوە/ چاپی یەكەم 2018.
بەرگی دووەم/ رێكخراوی زانست بۆ باس و لێكۆڵینەوە/ چاپی دووەم/2021
بەرگی سێیەم/ رێكخراوی زانست بۆ باس و لێكۆڵینەوە/ چاپی یەكەم/2022
لەگۆڤاری بانە رۆژ لەژمارە(130)هاوینی 2024 دا بڵاوبۆتەوە.

Salah Jalal

ژیاننامەی سەلاح جەلال عبدالله رەحیم یەكەم موالیدی 1963 سلێمانی شارباژێڕ. لەدایك بونی دەگەڕێتەوە بۆ رۆژی كەوتنە خوارەوەی(عبدالسلام عارف) لەتەیارە هەروەك هەمیشە دایكی جەختی لەسەر كردۆتەوە. خوێندنی سەرەتایی و ناوەندی لەسلێمانی بووە. زانستی ئیسلامی لەمزگەوت و تەكیەكاندا خوێندووە. دەرچوی ئامادەیی ئاینی ئیسلامیە. لەوەزارەتی ئەوقاف و كاروباری ئاینی لەشاری هەولێر ساڵی 2009 - 2010 دەرچوی زانكۆی عراقییە لەبەغداد. كۆلیژی زانستە ئیسلامیەكان. بەشی بەراوردكاری ئاینەكان و مەزهەبەكان و دایەلۆژی شارستانی لەساڵی.2011-2012 لەساڵی 2014- 2015 تەواوی كردووە. بڕوانامەی ماستەری بەدەست هێناوە بەپلەی زۆر باشە لەهەمان بەش، بۆ سالی 2018=2021. ئەندامی یەكێتی نوسەرانی كوردستانە. ئەندامی یەكێتی گشتی ئەدیبان و نوسەرانی عێراقە . ئەندامی یانەی رۆژنامەنوسانی كوردستانە. ئەندامی یانەی رۆژنامەنوسانی عێراقە. ئەندامی یانەی هونەرمەندانی عێراقە. دووەم لەساڵی 1983 دەستی بەنوسین كردووە. لەساڵی 1989 یەكەم دیوانی شیعری بەناونیشانی (ئیشككر)پێشكەش كردووە بەبەڕێوەبەرێتی رۆشنبیری كورد لەبەغداد. لەلایەن پسپۆڕەكانی رژێمی عێراقەوە لەچاپدانی قەدەغە كراوە. لەهەمان ساڵدا(كفن پۆش و كەونی) بڵاوكردۆتەوە بە130 دێڕ قرتاندنەوە. بڵاوكراوەتەوە. زۆر دیوانی شیعری و رۆمان و دەقی تر و لێكۆڵینەوە وتاری بڵاوكردۆتەوە بەهەردو زمانی عەرەبی و كوردی. سێیەم ئەو بەرهەمانەی بەزمانی عەرەبی بڵاوبونەتەوە: 1-(سقوگ الكون ) دیوان شعری 2000 . 2-(سدرە الحسین) دیوان شعری 2012 . 3- سور النور. شعر وشهادات. 2024 • چوارەم ئەو بەرهەمانەی بەزمانی كوردی بڵاوی كردونەتەوە. 1- كەوتنە خوارەوەی گەردون. شارای شیعری. كۆ بەرهەم 1989.2012. 2- كۆجیتۆی جەلال تاڵەبانی. بەرگی1 و2 چ 1 . 2021. 3- ئۆقیانوسی مەرگەسات) شانۆنامە.2003 4- چیای ئاو. شانۆنامە .2003. 5- سیمیا لەشانۆدا.2009 لێكۆڵینەوەی شانۆ. 6- كچانی بەفر (لادۆن سیلا). سیناریۆ. چاپی یەكەم 2021. 7- پێڵاوەكانم و نێرەموكانی فیفا. سیناریۆ. چاپی یەكەم 2022 8- درەختی مەرگ. شانۆنامە. چاپی یەكەم. 2023. سلێمانی. 9- (ئاوێنەی بوركانی ژەنەڕاڵ) رۆمان.1992-2012 بەرگی یەكەم. 10- ئاوێنەی بوركانی ژەنەڕاڵ.رۆمان.بەرگی یەك و دو.چاپی یەكەم.2019 چاپی دووەم 2021. 11- (مۆسیقای مەرگی ناوەختە) رومان.1997-2020 12- (نەفخ و وێنەی با) رۆمان 2020 چاپی یەكەم. 13- ریشاڵی تیۆری رۆمانی كوردی. چاپی یەكەم. 2023. ئەو بەرهەمانەی ئامادەی چاپن بەزمانی كوردی . 1- كەوتنە خوارەوەی گەردون. شارای شیعریم. كۆی بەرهەمەكانی تا ئێستا ئامادەی چاپە. 2- كرێكارانی مەعریفەو شۆڕشی سپی. وتارو لێكۆڵینەوە. 3- فۆتۆیەك بۆ دۆزەخ. بیرەوەری. 4- بونەوەری فەزایی. رۆمان. 5- سەركردە فەتاح ئاغاو رەمزەكانی شۆڕش. • شەشەم ئەو بەرهەمانەی ئامادەی چاپن بەزمانی عەرەبی . 1.لاشخصیە اللغە . مقالات ودراسات. 2. فنون قتالیە فی كردستان. مقالات 3. الشعریە تعنی الرۆیا التی لاتستقر. مقابلات. 4. صلاح جلال كهربە الژات الشاعرە. مقالات ودراسات مكتوب علی دواوینە. • حەوتەم ئەو بەرهەمانەی لەزمانی عەرەبیەوە وەریگێڕاونەتە سەر زمانی كوردی ئامادەی چاپن : 1.سەرلەنوێ نوسینەوەی كوژاوەكان. چیرۆكی نوسەرو روناكبیری عەرەب عباس عبدالجاسم. ئامادەی چاپە. 2.(احلام مبللە)دیوان شعری للشاعر(جابر محمد جابر). ئامادەی چاپە. • هەشتەم - لەساڵی 1996ەوە دەستی بەكاری رۆژنامە نوسی كردووە، یەكەم بەرهەمی لەرۆژنامەی . المۆتمر العراقی بووە. - لەرۆژنامەی الادیب الپقافیە لەسالی 2003 تائێستا بەسیفەتی نێرەری رۆژنامەنوسی كاری كردووە دوایی بووە بەدەستەی نوسەران لەرۆژنامەكەدا . - لەرۆژنامەی المۆتمر العراقی ماوەیەكی زەمەنی كاری كردووە. لەرۆژنامەی القاصد ماوەیەكی زەمەنی كاری كردووە - بەرهەمەكانی بەهەردو زمانی كوردی وعەربی بڵاوكردۆتەوە . - لەفیستیڤاڵەكاندا بەشداری كردووە لەوانە جەواهیری و مەربەد و هی تر.