خوێندنەوە بۆ سێ بەرگی ئنیسکلۆپیدیای کوردو کوردستان.. سەلاح جەلال
ئنیسکلۆپیدیای کوردو کوردستان لەسێ بەرگدا بەهەوڵ و تەقەلای کۆمەڵێک دڵسۆز بڵاوبوەوە، بۆشاییەکی گەورەی لەمێژووی کلتورو خوێندراوەی کوریدا پڕکردەوە. گرنگی ئەم بابەتە بەوتارو کاری سەرپێیی تەواو نابێت بەڵکو بۆتە پرۆژەیەکی گرنگی مەعریفی، پێویستە لەهەموو بوارەکانەوە کاریان لەسەر بکرێت. لەکاتێکدا بەرەو ئەوە دەچێت مێژووی کوردو کوردستان بەهەموو بوارو گۆڕانکارییەکانییەوە لە میمۆریەکدا کۆبکاتەوە، واتای فەرهەنگی وشەکەیش بوارەکانی مەعریفە دەگرێتەوە.
ئنیسکلۆپیدیا لەبنەڕەتدا وشەیەکی یۆنانییە، واتای بازنەکان یان سیستەمێکی تەواو بۆ مەعریفە بۆ چەند بابەتێکی سەرەکی، یان واتای کۆمەڵێک زانست و هونەر، لەزمانی عەرەبیشدا بە واتای فەرهەنگ یان دائیرەتولمەعاریف دێت، دوایی پەرەی سەند بۆ فەرهەنگێکی گشتی بۆ زانست و رەوانبێژی و پیتەکان.
بەر لەپرۆژەی ئنیسکلۆپیدیا مەعریفە گشتییەکان بەناوی ئەدەبی و فەرهەنگەوە دەردەچوون. لەبەر ئەوەی بازنەکانی مەعریفە جیاوازە لە فەرهەنگ، ئەم پێناسەیەکی کورتی وشەو مادەیەو ئەو فراوان دەبێتەوە بۆ بەیان کردن و واتا ئیستلاحییەکان لەم زانستەو لەوی تردا، لەگەڵ مێژووی فیکرەکەو بەشەکانی و ئەو بابەتانەی بە فیکرەکە دەگەن لەشیکردنەوەو داواکارییەکانیاندا.
بەم شێوەیەیش گرنگی و بایەخی ئەم پرۆژەیە دەردەکەوێت بۆ هەموو میللەتێک و بیر و داهێنانی ئەم زاراوەیە زۆر کۆنە و مێژووی دەگەڕێتەوە بۆ(سیوسبیوس)ی یۆنانی قوتابی (ئیفلاتون) ئنیسکلۆبیدیایەکی کۆکردۆتەوەو فەوتاوە، دوای ئەو (ستوبینۆس) و (سیوداس) و (کابلا) گرنگترین فەرهەنگیان لەمێژوودا بەرهەمهێناوە. دوای ئەوەیش میللەتانی تر هەوڵیان بۆ داوە، ئێمەیش وەک نەتەوەیەک لێی بێ بەش بووین، کاتێکیش ئەم سێ بەرگەی ئنیسکلۆپیدیام بەکوردی بینی و خوێندمەوە بەراستی وەک خەوێکە کۆمەڵێک نوسەری دڵسۆز بەخۆبەخشی بۆ میللەتی کورد کردویانە. لەبەر ئەوەی ئەم پرۆژەیە نەک بۆ ئێمە بۆ گەلانی تریش زۆر ئەستەمە، ئەوان لەسەر ئاستی زانکۆکان هەوڵیان بۆ داوە بە توانای مادی بێ سنوورەوە، لەسەدەی دوانزەدا ئەوروبییەکان لە زانکۆی ئۆکسفۆر ساڵانی 1200. هەوڵیان بۆ داوەو دوایی زانکۆی کمردج دوایی دائیرەی مەعاریفی بەریتانی1768 تەنها بەرگی یەکەمی دەرکرد، کاتێک زانکۆی فەرەنسی ساڵی 1959 مجەلەدی یەکەمی بەسەرپەرشتی(دنیس دیدرۆ)دەرکردو دوایی بەهاوبەشى کۆمەڵە فەیلەسوفێکی وەک(ڤۆلتێر)و (رۆسۆ)و (دالمبرت)و چەندانی تر پێشکەوت، ئەمەیش ئەوە دەردەخات دوو سەدەو چەند دەیەیەکی خایاندووە، لەکاتێکدا بەکارتێکەری سەرەکی لەسەر رۆشنبیری گشتی و هەڵگیرساندن و سەرکەوتنی شۆڕشی فەرەنسا دادەندرێت.
ئەوەی جێگەی سەرسوڕمان و سەرنجە ئەوەیە زانکۆکانی جیهان لەو کاتەوە بەو هەموو پێشکەوتنەی خۆیانەوە چەند سەدەیان پێچووە هەتا ئەم پرۆژەیەیان بەرهەمهێناوە.
هەروەها فەرهەنگی چینیش(کوکین سی فون لوی تسی). لەدانانی(شوهوفر) وە مێژووی سروشتی یۆنانی بەگرنگترین کتیبی ئنیسکلۆپیدیا دادەنرێت لە مێژوودا لە نوسینی (غایۆس بلینوسش)لە 23-79م.
دوای ئەویش فەرهەنگی ئەڵمانی(ارش غرویر) لەشەش بەرگدا دەرچوو، لە1796 و 1810 بەسەرپەرشتی (وختر) دوایی فەرهەنگی ئیتالی بیفاتی لە ساڵی 1884. جگە لەمانەیش هەموو گەلانی جیهان هەوڵیان بۆ ئەم پرۆژە گرنگ داوە، تەنانەت لەئیسلامیشدا مەزهەبی شیعە ئنیسکلۆپیدیای تایبەت بەخۆیان داناوە.
ئەم ئنیسکلۆپیدیایەی بەردەستمانە بەکوردی سێ بەرگەو هەر بەرگەی سێ بەشی تایبەتە بە هەموو کارکەرو بوارەکانی مەعریفە لەشاعیرو نوسەرو رۆژنامەنوس و هونەرمەندو زاناو کەسایەتی ئیرشاد و تەریقەت و شۆڕشگێران و شوێنە گرنگە گشتییەکان و پیشەو پیشەییەکان و تاد.. لێردا هەن. بەپێی ریزبەندی پیتی ئەبجەدی ریزکراون .
بەرگی یەکەم 523 لاپەڕەی قەبارە گەورەی شێوە دیزاینی گۆڤارە. لەسێ بەش پێکهاتووە.
بەشی یەکەم ژیاننامەی حەفتا کەسێتی گرنگ و کارکەرن لەبوارەکانی مەعریفەدا، هەر لە ئەحمەد ئیبراهیم و ئیبن خەلەکان و ئەحمەد ئیسماعیل رامیز ئەحمەد دینەوەری مەلا ئەحمەدی رەش و ئەحمەد گۆرانی و مەلا ئەحمەدی ئەحمەد ئاواو ئەحمەدی موفتی زادە و ئەحمەد نۆتشی و ئەحمەد عەلی فەوزی و ئەحمەد زەهاوی و ئەمین شێخ عەلائەددین و ئیبراهیم حەسەن شارەزووری و ئیدریس بەتلیسی و سمکۆی شکاک و بابا عەلی تەکیەو بابە شێخی ئەڵمانەو مەلا باقری بالک هەتا بنەماڵەی بەدرخانییەکان، دەیەها کەسایەتی پایە بەرزو رۆشنبیرو رۆژنامەنوس و دیپلۆماتکارو میرو رابەریان تیادا هەڵکەوتووەو هەمیشە هەوڵیانداوە لە کوردستان و دەوڵەتانی عەرەبی و جیهانیداو بەسەدەها کەسایەتی مەزنیان هەبووە لەهەموو سەردەمەکانداو رۆژنامەیەک یا ریکخراوێکیان داخرابێت کتو پڕ لە شارو وڵاتێکی تر دروستیان کردۆتەوە.
دوای ئەمانیش لەمەلا بەهای بیارەوە دەست پێدەکاتەوە، مەڵبەندی زانین و پێگەیاندنی لاوانی کورد بووە بەزانست و زانیاری و ئیرشادی تەریقەتێکی دروست هەتا پیرەمێردی شاعیرو جابانی کوردی و جوەیرییەی هەکاری و جەلالەدین عەلی خورماڵی و حەسەنی ئامێدی و شێخ حەسەنی گڵەزەردەی بەرزنجی و حەمزەی ئیمام موسا و حەمزە موکسی و حەمەئەمینی غەفاری و حەمەمین مەحمودی دەرەی مەڕو حوسەینی مەجدی و مەولانا خالید و نالی شاعیر و خەلیل خەیاڵی موتکی و شێخ رەزای تاڵەبانی و سەعیدی پیران و سەعید نەورۆسی و شەریف پاشای خەندان و عادیلە خانم و عەبدوڕڕەحمانی زەبیحی و مەلا عەبدوڕڕەحمانی دار بەڕولەیی و ناسری سوبحانی و کەسایەتی تری دڵسۆز و زانا و سەرکردەن ئەوانەی توانیویانە لە پانتاییەکانی زانست و زانیندا کاربکەن.
بەشی دووەم: چەند شوێن و ناوچەیەکی گرنگی کوردستانە، ئەوانەی فەزای گرنگی زانست و مەعریفە بوون. وەک مزگەوت و خانەقاو تەکیە و حوجرەی مزگەوتەکان و شاخ و شارو گوندە گرنگەکانی تر.
بەشی سێیەم: چەند لایەنێک لە زمان و کلتورو ئەدەب و ئاین و ئاینزاو سیاسەت و کاری رێکخراوەیی کوردییە. لە ئەلف و بێی کوردیەوە دەست پێدەکات. (د عومەر عەبدولعەزیز)زۆر وردو ژیرانە لە دەوڵەتی مادەوە باسی دەکات، دوو سەدەو نیو کورد خاوەنی نوسین و ئەلف و بێی تایبەت بەخۆی بووە، کۆنترین بەڵگەی نوسراو دەباتەوە بۆ کتێبی ئاڤێستا، باسی هەوڵەکانی (ئەبوبەکر النبتی) دەکات و هەتا کتێبی ئەلفبای کرمانجی لەساڵی 1926 ی نوسەر(خەلیل خەیاڵی) و کتێبەکەی (تۆفیق وەهبی بەگ) و کتێبی سەرف و نەحوی کوردی نوسەر (سەعید سدقی) و کتێبی رابەرێ بۆ ئیملای کوردی نوسینی (نوری عەلی ئەمین). کتێبی زمانی یەکگرتووی کوردی نوسەر(جەمال نەبەز) و کتێبی رەوتی رێنوسی کوردی نوسەر (مستەفا نەریمان). دەربارەی گرامەری کوردیش لە رەخنەو پێشنازی (مێجەرسۆن)ەوە دەست پێدەکات هەتا هەموو هەوڵەکانی تر لەتورکیا و سوریاو عێراق بۆ بەکارهێنانی پیتی لاتینی یان عەرەبی و شیکردنەوەی تەواو بۆ هەموو ئەو لایەنانە دەکات و شتە نادیارەکان دەردەخات بە هەموو بیرو باوەڕە ناکۆکەکانەوە.
بەرگی دووەم508 لاپەڕەی قەبارە گەورەی دیزاینی گۆڤارە، لەسێ بەش پێکهاتووە.
بەشی یەکەم هەمان شێوە لە کەسایەتیەکانەوە دەست پێدەکات و لە(ئەحمەد موختار جاف) و (ئەحمەدی خانێ)وە هەتا (شاکیر فەتاح) و (عەلی مەردان) سی و شەش کەسایەتی دەگرێتەوە.
بەشی دووەم: چەند شوێن و ناوچەیەکی گرنگی کوردستانە.
بەشی سێیەم؛ چەند لایەنێک لە زمان و کلتورو ئاین و ئاینزاو شوێنەواری کوردستانە.
بەرگی سێیەم: 520 لاپەڕەی قەبارە گەورەی دیزاینی گۆڤارەو لەسێ بەش پێکهاتووە.
بەشی یەکەم: ژیاننامەی چل و دوو کەسایەتییە، لە(ئەبوبەکری موسەنییف)ەوە دەست پێدەکات هەتا (یەحیا سەعید ئەفەندی) وێنەگر.
بەشی دووەم: چەند شوێن و ناوچەیەکی گرنگی کوردستانە.
بەشی سێەم: زمان و کلتورو ئەدەب و ئاین و ئاینزاو شوێنەواری کوردستانە.
ئەوەی لەئەنجامی خوێندنەوەی ئەم سێ بەرگەی ئنیسکلۆپیدیایەدا دەردەکەوێت، چەند قۆناغێکی جیا جیایە، سەرەتا لە مزگەوت و خانەقا و تەکییەکانەوە لەلایەن زانا گەورەکانی ئاینی ئیسلام و شێخی ئیرشاد زانستیان بڵاو کردۆتەوەو دواییش هەر هەرەس و توانەوەی ئەم کەسایەتیانە بووە بۆ ناو شارەکان و گۆڤارو رۆژنامەو بڵاوکراوەیان بەزمانەکانی کوردی و عەرەبی و فارسی و تورکی و زۆریشیان گەیشتونەتە هەندەران و بەزمانەکانی روسی و فەرەنسی و ئەڵمانی و ئینگلیزی و سیودی و زمانی تر هەوڵی نەبڕاوەیان داوە بۆ دەرکردنی رۆژنامەو گۆڤارو بڵاوکراوەی تر و هەوڵی ناساندنی کوردو کوردستان و زمان و کلتورەکەیان داوە. هەروەها سەرکردەی هەموو راپەڕین و شۆڕشەکانیان کردووە. نمونەیش ئاشکرایە لە شێخ عوبەیدولای نەهری و شێخ سەعیدی پیران و سمکۆخانی شکاک و قازی محەمەد و بەدرخانییەکان و شێخ سەلامی بارزانی و مەلامستەفای بارزانی و سەعیدی نەوڕۆسی و ئەحمەدی موفتی زادەو ناسری سوبحانی و دەیەهای تر زۆریان پەتی سێدارەیان خراوەتە مل و بەشەهادەتیان زانیووەو هەمویشیان چەندین جار خراونەتە زیندانەوە.
جگە لەوەیش بەردەوام هەوڵی جوڵانەوەی سیاسی و شۆڕشگێڕیان داوەو بۆ مافەکانی کورد خەباتیان کردووە، نمونەیش حکومەتی زەندی و ئەردەڵان و شێخ مەحمود و کۆماری مەهاباد و بابانی و شۆڕشی ئیبراهیم خانی دەلۆو میرنشینی سۆران و ئەو پارت و رێکخراوە سیاسیانەیش، دروست بوون وەک (کۆمەڵەی هیڤی) و (تەعالی و تەرەقی کوردستان) و (ژێ کاف) و (حیزبی هیواو)و( کۆمەڵی برایەتی) و (کۆمەڵەی قوتابیانی کورد لە ئەستەنبوڵ) و (کۆمەڵەی پێشکەوتنی کوردستان) و (کۆمەڵەی سەربەخۆیی کورد) و (کۆمەڵەی خوێ بوون) و(ئیتیحادی محەمەدی)و(تەشکیلاتی ئیجتیماعیە)و(تەعالی ژنانی کورد/جەمعییەت) و(تەعالی کوردستان/جەمعییەت)و(تەعاون و تەرەقی کورد)و(یەکێتی زانایانی ئلینی ئازادیخواز)و (کۆمەڵەی هاریکاری و پێشکەوتنی کورد)و(بزووتنەوەی حەقە)و (حیزبی ئیسلامی کورد)و(پارتی دیموکراتی کورد)و (پارتی دیموکراتی کوردستان)و(حیزبی دیموکراتی کوردستان)و (سازمانی خەبات) لەهەڵەبجەو دەیەها حیزب و رێکخراوو راپەڕین و شۆڕشیان بەرپا کردووە دژی داگیر کەران بۆ رزگاری کوردو کوردستان.
هەروەها ئەم پرۆژەیە دەوڵەمەندە بەئاینەکانیش زەردەشتی و یەزیدی و کاکەیی و ئیسلام و جولەکەو مەسیحی، هەمویان وەک زانستی بەراوردکاری ئاینەکان وەک سروشتی ئاینی خۆیان باسکراون.
بەم شێوەیەش دوای گەڕان و وردبوونەوە دەبینین رووبەڕوی تەکنەلۆژیایەکی مەعریفە بووینەتەوە، دەبێت چی بکەین و لە کوێوە دەست پێبکەین؟! چۆن بتوانین ئەم شاکارە لە کایەکانی مەعریفەدا کارپێ بکەین؟ ئەمەیش کاری ئەوانەیە دەیانەوێت کار لەبوارەکانی مەعریفەدا بکەن و کێشەیان لەگەڵ خودی خۆیان و عەقڵی خۆیاندا هەیە و ئەو کەسانەن بەبیرەکانیان ئێمەو جیهان دەگۆڕن، نەک کەسانی وڕێنەکەر، بەڵکو دەبێت شیکردنەوەی مەعریفیانە بکەن هەتا ئایندەیەکی گەشمان بۆ دروست ببێت. چونکە ئەوانەی دەیانەوێت مێژوو بسڕنەوە یان راستییەکانی ون بکەن ئەوا دەرگای مێژوو لەسەر خۆیان و نەتەوە دادەخەن.
ئەوەیشی گرنگە لە دوای هەموو ئەو پێشکەوتنانەی، لە دەیەکانی رابردودا هاتن ئێمەیان شۆک کرد، مارکسیەتمان هێنا هۆشی مێژووییمان نەبوو، بونیەویەتمان هێنا هۆشی زانستیمان نەبوو، زۆر بیری فەلسەفی و ئایدۆلۆژی و ئاینی هێنرانە کوردستان.
دیارە تائێستا ئەوەی لە مێژووی خوێندراوەی ئێمەدا زیاتر رووداوو بابەت و دەق و مرۆڤەکانمان لەمردن رزگار کردووە، نەکو راڤەو توێژینەوە، هەتا چەندە هەڵگری پرسیارە مەعریفییەکانمان؟ تاچەندە بتوانین بۆشاییەکانمان پڕ بکەینەوە؟، لە ئێستایشدا دەکەوینە بەردەم دەیەها پرسیاری سەرسوڕهێنەرەوە، چۆن بە ئەلیکترۆنی بیر بکەینەوە؟ چۆن بە ئەلیکترۆنی بنوسین؟ چۆن پێدراوو نوسینەکانمان بەئەلیکترۆنی بکەین؟ چی بکەین بۆ ئەوەی لەم پرۆژە مەزنەدا بۆشاییە بەتاڵەکانمان پڕ بکەینەوە، ئەمەیش کاری کەسەکانی فیکرو توێژەران و کەسەکانی ئەکادیمیاو کۆلیژەکانە، بتوانن بناغەیەکی مەعریفی دابنێن و بۆشاییەکانمان پڕبکەینەوە، هەموو بەشەکانی زانکۆ دەتوانن ئەم خەرمانەیەی مێژووی کورد بکەنە بناغە بۆ زمان و ئیدیۆم و رێزمان و پیت و مێژوو جوگرافیا و کۆمەڵناسی و ئاین و شارستانی و بوارەکانی ترو بەهاوکاری بەشی ئایتی هەوڵی بە ژمارەیی کردنی ئەم ئنیسکلۆپیدیایە بدرێت لەگەڵ بڵاو بوونەوەی کتێب و نوسراوی نوسەرکان و زۆر لەو بەڵگەنامانەی گرنگن هەتا ژوورێکی ئەلیکترۆنی بۆ مێژووی کوردو کوردستان دروست ببێت. جگە لەوەیش هەوڵی لەئەستۆگرتنی پرۆژەکە بخرێتە سەر خوێندنی باڵا. چونکە پێویستی بەهەماهەنگی زۆر هەیە.
لەبەر ئەوەی ئەم پرۆژەیە تا ئێستا وەک دەستکەوتێک گرنگە لەسەر زۆربەی تێبینی و کەم و کوڕی لەم سێ بەرگەدا چاک بکرێن و لەچاپی دووەمدا بەژمارەیی بکرێت، کە ئەوانەیش سانان و کار ناکەنە سەر پرۆژەکە، ئەوەیشی جێی ئاماژەیە دەستکاری نوسینی ئەو نوسەرانە بکرێت کەوەک خۆیان ئاماژەیان پێدا زیادەڕەویان تیادا کردووە، چونکە ئەم پرۆژەیە دەبێتە سامانی نەتەوەیی، فەرهەنگی (ینغ لوتاتین)ی یابانی، لەساڵی 1407 م دوو هەزارو دووسەد نوسەر بەشدار بوون لە نوسینیدا 892 مجەلەدە. لەبەر ئەوە ئەم پرۆژەیەیش پێویستی بەبەردەوامی و هاوکاری زۆر هەیە هەتا بەردەوام بێت، دیارە ئەم لیژنەی سەرپەرشتیکارە دڵسۆزن و توانیویانە ئەمانەتەکانی نوسین بپارێزێت بەبێ لەبەرچاو گرتنی هیچ ئایدیاو بیرێکی رێگر. ئەوەیشی جێگەی تێبینیە، پێویست ناکات دووبارەو چەند بارە ناوی کەسێتیەک بهێنرێتەوە، ناسێنراوەو بابەتێکی لەسەر دەنوسرێت، بۆ نمونە ( ئەحمەدی موفتی زادە) یەک جار گرنگە، ئەوانی تر لەڕێی ئامرازو راناوو شێوازە هونەریەکانەوە دەکرێت. هەلەی رێزمانی و چاپ و نارێکی رستەیش دەبینرێت.
هیوای سەرکەوتن و بەردەوامی بۆ ئازیزانی لیژنەی ئنیسکلۆپیدیا دەخوازم و دەستیان دەگوشم و لام وایە ئەم کارە تەکنەلۆژیای مەعریفەیە بۆ کورد.
سەرچاوە: ئنیسکلۆپیدیای کوردو کوردستان، ئامادەکردنی لیژنەیەک/بەرگی یەکەم/رێکخراوی زانست بۆ باس و لێکۆڵینەوە/ چاپی یەکەم 2018.
بەرگی دووەم/ رێکخراوی زانست بۆ باس و لێکۆڵینەوە/ چاپی دووەم/2021
بەرگی سێیەم/ رێکخراوی زانست بۆ باس و لێکۆڵینەوە/ چاپی یەکەم/2022
Salah Jalal
ژیاننامه‌ی سه‌لاح جه‌لال عبدالله ره‌حیم یه‌كه‌م موالیدی 1963 سلێمانی شارباژێڕ. له‌دایك بونی ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ رۆژی كه‌وتنه خواره‌وه‌ی(عبدالسلام عارف) له ته‌یاره هه‌روه‌ك هه‌میشه دایكی جه‌ختی له‌سه‌ركردۆته‌وه. خوێندنی سه‌ره‌تایی و ناوه‌ندی له سلێمانی بووه. زانستی ئیسلامی له‌مزگه‌وت و ته‌كیه‌كاندا خوێندووه. ده‌رچوی ئاماده‌یی ئاینی ئیسلامیه/ له وه‌زاره‌تی ئه‌وقاف وكاروباری ئاینی له شاری هه‌ولێر ساڵی 2009 - 2010 ده‌رچوی زانكۆی عراقییه له به‌غداد/ كۆلیژی زانسته ئیسلامیه‌كان/ به‌شی ئاینه‌كان و مه‌زهه‌به‌كان و دایه‌لۆژی شارستانی له ساڵی/2011-2012 له ساڵی 2014- 2015 –ته‌واوی كردووه. بڕوانامه‌ی ماسته‌ری به‌ده‌ست هێناوه به‌پله‌ی زۆر باشه له هه‌مان به‌ش بۆ سالی 2018=2021. ئه‌ندامی یه‌كێتی نوسه‌رانی كوردستانه. ئه‌ندامی یه‌كێتی گشتی ئه‌دیبان و نوسه‌رانی عێراقه . ئه‌ندامی یانه‌ی رۆژنامه‌نوسانی كوردستانه. ئه‌ندامی یانه‌ی رۆژنامه‌نوسانی عێراقه. ئه‌ندامی یانه‌ی هونه‌رمه‌ندانی عێراقه. دووه‌م له ساڵی 1983 ده‌ستی به نوسین كردووه. له ساڵی 1989 یه‌كه‌م دیوانی شیعری به‌ناونیشانی (ئیشككر)پێشكه‌ش كردوه به‌به‌ڕێوه‌به‌رێتی رۆشنبیری كورد له‌به‌غداد. له‌لایه‌ن پسپۆڕه‌كانی رژێمی عێراقه‌وه له چاپدانی قه‌ده‌غه كراوه. له هه‌مان ساڵدا(كفن پۆش و كه‌ونی) بڵاوكردۆته‌وه به 130 دێڕ قرتاندنه‌وه. زۆر دیوانی شیعری و رۆمان و ده‌قی ترو لێكۆڵینه‌وه وتاری بڵاوكردۆته‌وه به هه‌ردو زمانی عه‌ره‌بی و كوردی. سێیه‌م ئه‌و به‌رهه‌مانه‌ی به زمانی عه‌ره‌بی بڵاوبونه‌ته‌وه: 1-(سقوگ الكون ) دیوان شعری 2000 . 2-(سدره الحسین) دیوان شعری 2012 . • چواره‌م ئه‌و به‌رهه‌مانه‌ی به‌زمانی كوردی بڵاوی كردونه‌ته‌وه. 1- كه‌وتنه خواره‌وه‌ی گه‌ردون/ شارای شیعریم/ كۆی به‌رهه‌مه‌كانی 1989/2012 . 2. (ئۆقیانوسی مه‌رگه‌سات) ده‌قی شانۆیی/2003. 3. (چیای ئاو) ده‌قی شانۆیی /2003. 4. (سیمیا له شانۆدا) 2009 لێكۆڵینه‌وه‌ی شانۆ. 5. (ئاوێنه‌ی بوركانی ژه‌نه‌ڕاڵ) رۆمان/1992-2012 به‌رگی یه‌كه‌م. 6. ئاوێنه‌ی بوركانی ژه‌نه‌ڕاڵ/رۆمان/به‌رگی یه‌ك و دو/چاپی یه‌كه‌م/2019 چاپی دووه‌م 2021. 7- (موسیقای مه‌رگی ناوه‌خته) رومان/1997-2020 8- (نه‌فخ و وێنه‌ی با)رۆمان 2020 چاپی یه‌كه‌م. 9- كۆجیتۆی جه‌لال تاڵه‌بانی/ 2018 به‌رگی یه‌كه‌م/ به‌رگی یه‌كه‌م و دووه‌م/چاپی یه‌كه‌م 2021. 10-كچانی به‌فر (لادۆن سیما)/ سیناریۆی فیلمی سینه‌مایی. چاپی یه‌كه‌م 2021. 11- پێڵاوه‌كانم و نێره‌موكانی فیفا/ سیناریوی فیلمی سینه‌ما، چاپی یه‌كه‌م 2022. • پێنجه‌م ئه‌و به‌رهه‌مانه‌ی ئاماده‌ی چاپن به‌زمانی كوردی . 1-(ریشاڵی تیۆری رۆمانی كوردی).لێكۆڵینه‌وه. 2-كه‌وتنه خواره‌وه‌ی گه‌ردون/ شارای شیعریم/ كۆی به‌رهه‌مه‌كانی تا ئێستا ئاماده‌ی چاپه. 3- كرێكارانی مه‌عریفه‌و شۆڕشی سپی/ وتار • شه‌شه‌م ئه‌و به‌رهه‌مانه‌ی ئاماده‌ی چاپن به‌زمانی عه‌ره‌بی . 1. (محیگ الحجر) دیوانی شعری . 2.لاشخصیه اللغه . مقالات ودراسات. 3. فنون قتالیه فی كردستان. مقالات 4. الشعریه تعنی الروۆیا التی لاتستقر. مقابلات. 5. صلاح جلال كهربه الژات الشاعره/ مقالات ودراسات مكتوب على دواوینه. • حه‌وته‌م ئه‌و به‌رهه‌مانه‌ی له‌زمانی عه‌ره‌بیه‌وه وه‌ریگێڕاونه‌ته سه‌ر زمانی كوردی ئاماده‌ی چاپن : 1.سه‌رله‌نوێ نوسینه‌وه‌ی كوژاوه‌كان (تگریسات) مجموعه قصصیه للقاص والباحپ عباس عبدالجاسم. ئاماده‌ی چاپه. 2.(احلام مبلله)دیوان شعری للشاعر(جابر محمد جابر). ئاماده‌ی چاپه. • هه‌شته‌م - له‌ساڵی 1996ه‌وه ده‌ستی به‌كاری رۆژنامه نوسی كردوه، یه‌كه‌م به‌رهه‌می له رۆژنامه‌ی . المۆتمر العراقی بوه. - له‌رۆژنامه‌ی الادیب الپقافیه له سالی 2003 تائێستا به‌سیفه‌تی نێره‌ری رۆژنامه‌نوسی كاری كردوه دوایی بوه به ده‌سته‌ی نوسه‌ران له رۆژنامه‌كه‌دا . - له رۆژنامه‌ی المۆتمر العراقی ماوه‌یه‌كی زه‌مه‌نی كاری كردوه. له رۆژنامه‌ی القاصد ماوه‌یه‌كی زه‌مه‌نی كاری كردوه - به‌رهه‌مه‌كانی به‌هه‌ردو زمانی كوردی وعه‌ربی بڵاوكردۆته‌وه . - له فیستیڤاڵه‌كاندا به‌شداری كردوه له‌وانه جه‌واهیری و مه‌ربه‌د و هی تر.
