ماركسیەتی پۆست مۆدێرنە، گەڕانەوەی ماركس بۆ كۆمەڵگە.. سمکۆ محەمەد
زیاتر لە 30 ساڵە فكر كەوتۆتە خزمەت كاپیتالیزمی هاوچەرخی دوای سۆڤیەت، لەدوای ئەزموون كردنی مۆدێرنەوە كە بونیادگەراكانی بەرهەمهێنا و ماركسیان وەكو پیاوێكی ئایدیۆلۆژیستی دۆگما پێناسە كرد، ئیدی دژەكانی بەهەموو ئایدیاكانەوە ئەم فەلسەفەیەیان لەبیری خەڵكدا بردە دەرەوە، تەنانەت لەنێو شانە حیزبیەكانیشدا هەوڵێك هەبوو بۆ ناشیرین كردنی ماركس و خودی ماتریالیزمی دیالیكتیك كە بەرلەوەی تیۆرێك بێت بۆ شۆڕشی كرێكاری، بەروحی فەلسەفەكە ناسراوە،بەڵام چونكە كڕۆكی فەلسەفەكە نەخوێنرابۆوە، بەناچار بەئایدیۆلۆژیای بەناو سۆسیالیزمی سۆڤیەتەوە گرێیاندا، بەڵام دوای ئەو زەمەنە و هاتنی پۆست مۆدێرنە كە لەگەڵ تەكنۆلۆژیای زیرەكدا كەوتنە ململانێ، بەوپێیەی كە مرۆڤ خەریكە خۆی نزیك دەكاتەوە لەسەنتەر، چونكە مرۆڤ پیشتر كەنارخراو،یان پەراوێزخرابوو لەسەنتەری بڕیاری سیاسی، تێگەیشتنەكە گۆڕا كە ئەم فەلسەفەیە دەبێ سەرلەنوێ بخوێنرێتەوە.
ئێستا بیرۆكەی نوێ هەیە لەسەرتاسەری دونیا و بەتایبەتی ئەوروپا، بۆ خوێندنەوەیەكی جیاوازی فكری ماركس وەكو خۆی، من لەم سۆنگەیەوە گەرەكمە خوێنەری كورد ئاشنا بێت بۆ ئەو هەوڵە فكرییە جیهانیەی كە خەریكە جارێكی تر ئەم فكرە ئەزموون بكاتەوە لەنێو كایەی رۆشنبیری و كۆمەڵناسی و تەنانەت كارگێری و ئابوریش رەنگبداتەوە.
(بێرنارد ڤاسۆر) بیرمەند و چەپێكی فەڕانسییە، لەكتێبی (داهاتووی كۆمۆنیزدا) كە نزیكەی 10 ملیۆنی لێ چاپ كراوە و وەرگێردراوەتە سەر زۆربەی زمانەكانی دونیا و پڕفرۆشترین كتێبی ساڵی 2022 بووە، باس لەگەڕانەوەی بەهای فەلسەفە دەكات، بەتایبەتی تێزەكەی ماركس كە فەلسەفەیەكە بۆ پراكتیك كردن لەسەر زەمینی ژیاندا، چونكە دابڕانێكی راستەوخۆی لەگەڵ رابردووی فەلسەفەی كلاسیك درووست كردووە و تاكە فەلسەفەشە كە تەنها تیۆری نیە و لەسەر زەمینی واقیعە و زەمینەی پراكتیكی هەیە، بەوپێیەی كەئینسان دەتوانێ بەئیرادەی خۆی شۆڕش بەسەر ئەو سیستمەدا بكات كەلەژێر ناونیشانی كاپیتالیزم و كاپیتاڵیزمی هاوچەرخو دەرەنجامەكەشی ببینێ، بەڵام نەك وەكو ئەوەی لەسۆڤیەت بینیمان پراكتیك كراو و جگە لەسەرمایەداری دەوڵەتی شتێكی تری بەرهەمنەهێنا.
بێرنارد لەوچاوپێكەوتنەدا كە رۆژنامەی لۆمۆندی پاریسی لەگەڵیدا ئەنجامیداوە، جەخت لەو پێشنیارە دەكاتەوە كە لەكتێبەكەی باسی لەخوێندنەوەی هاوچەرخانە دەكات بۆ تیۆرەكەی ماركس، ئەو پێیوایە ئەم سەردەمە واتە لەدوای 2011 وە تەوژمێكی نوێی خوێندەواری فكر هاتووەتە ئاراوە و بەچاوێكی ترەوە ماركس دەخوێنرێتەوە، ئەوانەی كە رەخنەی لێدەگرن و ئەوانەش كە لایەنگری ئەو فكرەن، هەردوولا هاوڕان لەسەر ئەوەی ماركس زیندووە، بۆیە لەم چەند ساڵەی دواییدا، كتێبەكانی ماركس لەكتێبخانەكانی جیهاندا زۆرترین فرۆشی هەبووە، بەتایبەتی تێزەكانی لەسەر ئاین و ئەدەب و فەرهەنگ و دونیای دوو چینی و هتد، چونكە دەركەوت دونیای چینایەتی دە هێندە بەرامبەر بووە لەدوای روخانی سۆڤیەتەوە كە بەر لەو سیستمە دژایەتی ئەو فەلسەفەیە دەكرا، بەو پێیەی كە ئاشكرا بووە، ئەوە سیستمی سەرمایەدارییە دووچاری قەیرانی جۆراوجۆر دەبێتەوە، نەك خودی خەڵك یان كایە كۆمەڵایەتی و فەرهەنگيیەكان، بۆ نموونە هەموو ئەو ئەدەبیات و زمانەی كە لەمیدیا و لەكۆنفرانسە نێودەوڵەتی و لۆكاڵیەكانیشدا هەیە، زمان و ئەدەبیاتی ماركسە و لەژێر رۆشنایی ئەو فەلسەفەیە پرسیارەكان ئاراستەی سیستمی سەرمایەداری پۆست مۆدێرنە دەكرێت.
ماركس لەكتێبی كاپیتالیزمدا نووسیویەتی (قۆناغە یەك لەدوای یەكەكان ئەم گۆڕانكاریانەیان درووست كردووە، بۆیە دەتوانرێت هەنگاو بەهەنگاو بەهەمان زانست و وردبینی سرووشتیەوە، هەموو قۆناغێك بەپێی هەلومەرجی تایبەتی خۆی بخوێنرێتەوە و لێكدانەوەی بۆ بكرێت، چونكە شیكاری بۆ دۆخی هەر كۆمەڵگەیەك و سیستمەكەی لەئەنجامی شۆڕشی فەرهەنگیدا هۆشیاری بەرهەمدێنێ، خوێندنەوەی ئابوریش چەندین لقی جیاوازی هەیە، بۆ ئەمەش بیركەرەوەكان دەتوانن هاوكاری خەڵك بن)، ئەم قۆناغە كە بەردەوام سیستمی سەرمایەداری هاوچەرخی خستۆتە بەردەم قەیرانی هەمە جۆر، نموونەش جەنگی بایۆلۆژی وەكو هاتنی ڤایرۆسی كۆڕنا و ئاوڵەی مەیموون و جەنگی خۆراك كە دوای جەنگی روسیا و ئۆكرانیا سەریهەڵدا، دیمەنێكی ئەو فەزا دراماتیكییە ئابوریەیە كە ئامانجەكەی كەنارخستنەوەی كەرتی تایبەت و بەسەنتەر كردنەوەی سەرمایەی دەوڵەتە لەهەموو دونیادا، واتە جۆرێكی دیكەی ململانێی ناخۆ لەنێو سیستمەكە سەریهەڵداوە، بۆیە دەبێ بەجۆرێكی تر تیۆرەكەی ماركس بخوێنرێتەوە.
ئەزموون كردنەوەی حەتمیەت
ئەو حەتمیەتە مێژووییەی كە ماركس بۆ سیستمی كاپیتاڵیزمی خستۆتە بژاردەیەكی تاڵەوە، حەتمییەتێكە كە خۆدەربازكردن لەدۆخەكە مەحاڵە، بەڵام ئەوەشی خستۆتە رو كە ناكرێ بەهەمان ئەزموون و وانەی پێشووتر، مامەڵە لەتەك ئەم سیستمەدا بكرێ كە خۆی گۆڕیوە، ئەلێرەوەیە كە دەركەوتووە ئەم سیستمە دەسەڵاتدارەی دونیا كە بەسەرمایە و زێدەباییەكی نوێ و بەئامێركردنی مرۆڤی وەكو كاڵا بەكارهێناوە، لەبەرامبەر ئەوەی ماركس و كۆمۆنیزمی نوێ و بەفكری نوێوە بووەتە رۆژەڤ، دەریخستووە كە ئینسان هیچ پێویست ناكات تاكو ئەبەد ئەم ئەزموونە دووبارە بكاتەوە كە زەمینەی بۆلانیكەمی خۆشگوزەرانی نەهێشتۆتەوە،جگە لەجەنگی جۆراو جۆری وەكو بەردەوامی قەیرانی تەندرووستی و درووستكردنی جۆرەها ڤایرۆس وەكو پەلەوەر و بەراز و تادەگاتە ڤایرۆسی كۆرۆنا و دواجاریش كۆلێرا و ئاوڵەی مەیمون و ڤایرۆسی دیكەش بەڕێوەن، هەموو ئەمانە لەسایەی قەیرانە چارەسەر نەكراوەكانی سیستمی سەرمایەداری بوونە بەمڵۆزم بەسەر ژیانی ئینسانەوە.
بۆیە ماركس لەپۆستمۆدێرنەشدا دەتوانێ لەتێزەكانی خۆی سەبارەت بەسەربەخۆیی نەتەوەكان و دەوڵەت و سیاسەت بەزیندوو بهێڵێتەوە، چونكە وەها قسەی كردووە كە رێگری كردن لەفەزای سیاسی و مانەوەی نەتەوەی بندەست و سەردەست، جگە لەسۆسیالیزم هیچ سیستمێكی تر چارەسەری ناكات، ئەوەتا سەرمایەداری دوای 32 ساڵ سەركەوتنی بەسەر سۆڤیەتدا، هێشتا ئەو قەیرانانەی چارەسەر نەكردووە و تەنها بۆ ماوەیەكی كاتی نەبێ، هەروەك مانەوەیقەیرانی بەردەوامی سیاسی لەنێوان دەوڵەتە دژەكان و كێشەی ئۆكرانیا و روسیا، قەیرانی ئەتۆمی ئێران و كۆریای باكور، كێشەی بەردەوامی نەتەوە بندەستەكان وەكو كەیسێكی هەمیشەیی، هەروەها قەیرانی كەنداو و كێشەی یەمەن و سوریا و توركیا و لیبیا و لوبنان و مەغریب و جەزائیر و هتد، ئەمە جگەلەو هەژاری و نائەمنێتیە كۆمەڵایەتیەی كە سەرتاسەری ئامریكای لاتینی گرتۆتەوە، جگە لەو كوشتارە ناڕاستەوخۆیەی نێو ئامریكا كە هیچ میدیایەك لەدونیادا فۆكسی نەخراوەتە سەری و داتاكان وەكو خۆی بڵاوناكرێنەوە.
لەبارەی ئابوریشەوە قەیرانی نێوان كۆمپانیاكان و كێشەی گازو نەوت و ململانێی دراوە بەبەهاكان و قەیرانی گاز و كارەبا، هەروەها پیس بوونی ژینگە و بڵاوبوونەوەی ماددەی هۆشبەر و هەژاری و قەیرانی ئاو و هتد، هەموو ئەمانە سەلماندویانە كە دەبێتفكر لەئێستادا بۆ چارەسەری ریشەیی بگەڕێت، ئەویش گەڕانەوەی ئەلتەرناتیڤەكەی ماركسە بۆ سیستمی ژیان لەهەموو كایەكاندا، چونكە ماركس لەكتێبی سەرمایەدا گوتوویەتی (كۆمۆنیزم لەسەرووی فەزای كۆمەڵایەتی كلاسیكییە كە ئینسان لەگەڵ قۆناغەكاندا پێی ئاشنا بووە، بۆیە بەكۆمۆنیزم نامۆیە)، ئەگەرنا لەو نامۆبوونە رزگاری دەبێت ئەگەر قۆناغەكان وەكو خۆی بخوێنێتەوە، چونكە ئەگەر كۆمۆنیزم و سۆسیالیزم وەهم بێت، ئەوا چەقبەستوویی و چارەسەر نەكردنی ریشەیی دوو چینی و پیس بوونی ژینگە، خراپتر نەبێ باشتر نییە.
نامۆبوونی بەكۆمەڵ
ماركس كە باسی لە هەقیقەتی واقیعی كردووە، ئەوەی سەلماندووە كە ئەو فەزایەی هەیە تەنها ئایدیاكان خوڵقاندوویانە و قەناعەتیان بەخەڵك كردووە كە ئەم دونیایە و كاردانەوە ئابورییەكانی، واقیعێكی هاشا هەڵنەگرە و هیچ ئەلتەرناتیڤیكی تری نییە، بۆیە لەرووی سۆسیۆلۆژیەوە دەبێ خوێندنەوەیەكی دیكە بۆ ئەو نامۆبوونە بەكۆمەڵەی جیهان بكەین كە چی لەپشتەوە راوەستاوە، ئایا تەنها ئاین و كولتووری جیاوازە؟، یان پچڕانی پەیوەندییە كۆمەڵایەتیەكانە كە تەكنۆلۆژیا هۆكارە سەرەكیەكەیەتی؟. یان دووبارە كردنەوەی ئەزموونی ژیانە بەفۆڕمێكی دیكە؟. یان زاڵ بوونی ئەو گوتارە خەیاڵییەیە كە بەهەشتی وەهمی درووست كردووە و ئینسانی ناچار كردووە قەناعەت بكات؟. هەموو ئەم فاكتەرانە پێشتریش هەبوون بۆ رێگری كردن لەپێشكەوتن، بەڵام فەلسەفە توانی شیكاریان بۆ بكات و كاریگەری لەسەر ئەو نۆرمە هەبێت كە هەقیقەتی جەوهەرە سیاسییەكەی ئاشكرا كردووە، بەڵام كە دژایەتی فەلسەفە كراوە وەكو كەرەستەیەك بۆ گۆڕانكاری، مانای ئەوە نییە ئینسان دەستەوستان دانیشتووە و بیریلە دەرچەیەكی نوێ و هاوچەرخ نەكردۆتەوە.
بایەخدان بەو دۆخەی كە تەواوی ئینسانی نامۆ كردووە لەگەڵ خودی خۆی و تەكنۆلۆژیاو و تەنانەت سرووشتیش، دیاردەیەكە باڵی كێشاوە بەسەر تەواوی جیهاندا، واتە هیچ كۆمەڵگەیەكی پێشكەوتوو لەگەڵ كۆمەڵگەیەكی دواكەوتوو، جیاوازیەكی ئەوتۆیان لەنێواندا نەماوە، تەنها لەرووی فۆرمەوە جیاوازن، دەنا وەكو یەك لەئاستی ژیانی خۆیان نامۆن، وەكو یەك دژی ئەو جیاوازییە بەردەوامەی ژیانن كە لەدرامایەكی تاهەتایی دەچێت و هەر رۆژەو دیمەنێكی تراژید كۆمیدی لێ بەخش دەكرێت.
كۆمەڵگەی پۆستمۆدێرن.
كۆمەڵگەی بەشەری نوێ كە بەبێ ویستی خۆی بووەتە كۆمەڵگەی ئۆنلاین، بەبێ ئەوەی ئاگای لەخۆبێت خەریك دەستوپەنجە لەگەڵ ئەو فەزایە نەرم دەكات كە بەناوی پۆستمۆدێرنەوە دیاردەی سەیروسەمەرە درووست دەكات و فەزا دەخوڵقینێ، لەكاتێكدا ئەوە ئاشكرایە كە پۆستمۆدێرنیزم ئەو ئەگەرانەی گەورە كردۆتەوە كە بریتین لەو بیرۆكانەی كە لەژێر ناونیشانی (فرە شوناسی و گومان لەسەرد و خوێندنەوەی مێژوو و كێشەی زمان و ئاسانكردنی بونیادگەری،هەر بۆ پاڵپشتی كردن و گەڕانەوەی فەلەسەفەی ماركس بۆ نێو كۆمەڵگەی پۆست مۆدێرن، (فریدریك جایمسۆن)لەكتێبی پۆستمۆدێرنەدا تێزێكی بەناونیشانی 5 پێشنیاری هاوچەرخ بۆ ماركسیزم لەدوای دەیەی یەكەمی ساڵی 2000 بڵاوكردۆتەوە كە لەگۆڤاری (بدایات) ژمارە 5 ساڵی 2013 بڵاوكراوەتەوە، بەڵام دوای ئەوەی خوێندمەوە كە باسی كۆمەڵگەی پیشەسازی دەكات وەكو كۆمەڵگەیەكی ماندوو بەدوای ئەلتەرناتیڤ دا دەگەڕێت، هەروەها باسی تێكهەڵكێشانی ئەو فكرانە دەكات كە لەسەروەختی مۆدێرنەدا هاتن، ئەو پێیوایە كە مادام مەعریفە كۆمابوونی كولتوور و فەلسەفەی گەلانە، كەواتە دەتوانین ماركس تێكەڵ بەبیرۆكە نوێیەكانی پۆستمۆدێرنە بكەن، لێرەوە بۆم دەركەوت كە ئەوەی ماركسی خستبووە دەرەوەی بیری كۆمەڵگە و میتۆدی خوێندن و ناشیرین كردنی تیۆرەكە و پەراوێزخستنی لەنێو كتێبخانەكان، وەكو مەترسییەك بۆ سەر هەموو كایەكانی ژیان نیشان درابوو، بەتایبەتی ئاین و نەتەوە و دەوڵەت و كولتوور، ئەو خوێنەرانە بوونە كە بەپاڵپشتی هێزی سیاسی دەرەكی و بەپاڵپشتی هێزی دواكەوتووی كۆمەڵگە، ماركسیان وەكو كارتێكی دیكەی سیاسی كارپێكراو و دوژمنیان بۆ درووست كردووە،هەروەكو ئەوەی (جۆ مەكارس)سیناتۆری ئامریكی لەسەدەی رابردوو دژایەتی ئەم فەلسەفەیەی دەكرد و رێگری لەچاپ و بڵاوكردنەوەی ئەو تێزانە دەكرد كە ماركس پێشكەشی هیومانیزمی كردووە، هەروەها ئەو خوێنەر و نووسەرانەی سەركووت دەكرد كە لەژێر كاریگەری تێزەكانی ماركس بوون و بەرهەمیان هەبوو.
ئەو موناقەشە نوێیەی كە پشتگیری ماركس دەكات لەدونیای پۆستمۆدێرنەدا وەكو ئەلتەرناتیڤ تەماشا بكرێت، ئەوەیە كە پۆستمۆدێرنەكان بۆیان دەركەوت سەرمایەداری بەتەنها ناتوانێ چارەنووسی خۆی دیاری بكات و كۆتایی بەقەیرانە جیاوازەكان بهێنێ، ناشتوانێ بەرگری ئابوری لەخۆی و لەو فۆرمە ژیانە بكات كە جێكەوتەی كردووە و كردوویەتی بەواقیعێكی هەرزكراو، ناشتوانێ فۆرمێكی جوان بەدیموكراسی و هەڵبژاردن بدات كە تاكە شانازی دوا بەرهەمی ئیستاتیكی سیاسی سیستمەكەیەتی و ریكڵامی بۆ دەكات، چونكە دەركەوتووە بەشداری سیاسی تەنها بەشداری نوێنەر نییە بۆ پارلەمان و ئەنجومەنی نوێنەران، بۆیە رێگەی بەهەموو دژەكان دا تاكو بەشداری سیاسی بكەن لەژێر ناونیشانی جیاوازی، بەتایبەتی ئەدیب و نووسەر سەركووت دەكرد، چونكە لەژێر كاریگەری تێزەكانی ماركس بوون، لەكاتێكدا مومكینە ئەم تێزە كەڵكی لێوەربگیرێت و جارێكی تر بخوێنرێتەوە.
خوێندنەوەیەكی ناڕاستەوخۆ
من لێرەدا بۆ ئەوەی جارێكی تر بەفكری نوێ و بەعەقڵێكی سەردەمیانەوە ماركس بخوێنینەوە، چەند پێشنیارێك دەخەمە ڕوو.
پێشنیاری یەكەم: دەركەوت كە سەرمایەداری تەنها سیستمی بەرهەمهێنان نییە، بەڵكو دابەشكاری سیستمە لۆكاڵیەكانیش كەوتۆتە سەرشانی، ئەویش ئیدارەدانی سیاسەت و ئابوری هەمووئە وڵاتانەشە كە خۆیان خاوەنی كارێكتەری خۆیان نین، كەوابوو لەدوای پۆست مۆدێرنەوە سەرمایەداری بۆی دەركەوتووە كە هەموو كەلێنەكانی بۆ پڕناكرێتەوە، بەتایبەتی ئایدیای فكری، هەر بۆ نموونە لەدوای هاتنی كۆڤید 19 و كەرەنتینە كردنی تەواوی دونیا، چارەسەری بە سەنتەركردنی ئابوری پێنەكرا، تەنها شتێك كە كردی ئەویش درووست كردنی ململانێ بوو لەنێو كۆمپانیاكان، هەروەها ئەو جەنگە نادیارەش كۆتایی پێنەهاتكە پێی دەگوترێت جەنگی كۆتایی هەموو قۆناغەكان، كەوابوو دەبێت پڕۆژەی تیۆرەیەكی نوێ كە چاوەڕوانكراو نییە پێشنیار بكرێت، ئەویش زەمینە خۆشكردنە بۆ چەپ و ماركسیەكان كە بەشدارییەكی هێمنانە و لۆژیكیانەی سیاسەت و ئابوری بكەن، تاكو رێگە لە كۆنترۆِڵ و قۆرخكاری بگرن لەبازاڕەكاندا، یان لەلیڤڵی ململانێ ئابوریەكان و كایەكانی دیكەشدا پشكیان هەبێت، ئەمە هەنگاوی یەكەمە بۆ نەهێشتنی ئەو جیاوازیە چینایەتیەی كە كۆمپانیاكان درووستیان كردووە و خودی سیستمی سەرمایەداری هاوچەرخ ناتوانێ كۆنترۆڵی بكات.
پێشنیاری دووهەم: شیكردنەوەی تیۆری قەبوڵكردنی جیاوازی سیاسی و بەهاوڵاتی بوون و ململانێی سیاسی و دەوری هاوڵاتی لەیەكلایی كردنەوەی هێز لەرێگەی پرۆسەی هەڵبژاردنەوە، چونكە دەركەوت هەموو ئەو فەزایەی كە سیستمی سەرمایەداری خوڵقاندوویەتی، تەنها بۆ درێژكردنەوەی تەمەنی خۆیەتی و هیچی تر، دەنا لەهیچ شوێنێكی دونیا بەدەنگی خەڵك هێز یەكلایی نەبۆتەوە و باڵانسی هێزیش رانەگیراوە، باشترین نموونەش ئەو دەوڵەتانەن كە لەدوای 6 مانگ لەدەنگدان دۆخی سیاسی سەقامگیری بەخۆیەوە نابینێت و دەسەڵاتیش دەستاو دەستی پێناكرێت، ئامریكا كە رابەرایەتی سەرماداری دەكات، بینیمان چۆن لەنێوان ترامپ و بایدن نزیكەی ساڵێكی پێچوو، دەسەڵات دەستاودەستی پێنەكرا، خەڵكیش بەناچار چوونەوە قاڵبی خۆیان و هیچ دەورێكیان نەبوو لەیەكلایی كردنەوەی باڵانسی هێز، هەروەها بەردەوامبوونی جەنگ لە رۆژهەڵات و بۆرما و ئەفغانستان و دواترینیش ئۆكراینا و روسیا بوو.
پێشنیاری سێهەم: هەڵوێست وەرگرتن لەبەرامبەر ئەم سیستمە نوێیەی كە ناومان ناوە سەرمایەداری هاوچەرخ، ئەوەیە كە بەپێچەوانەی رابردوو، میتۆد و پراكتیك پێكەوە لەژێر پەرچەمی شۆڕشی نوێ مانیفێست بكەینەوە، بەتایبەتی نوێكردنەوە و شیكردنەوەی هەموو ئەو زاراوە و تێرمە ئابوری و سیاسییانە بەلۆژیكی ئێستا، هەروەها گرێدانی چەمكی ریفۆڕم بە شۆڕشی فكری دژ بە ئایدیۆلۆژیای حیزبی كە بەهەموو ستایلەكانیەوە ئەزموون كراو چارەسەری ژیانی نەكرد، بەتایبەتی كۆنترۆڵ كردنی كۆمەڵگە لەرێگەی ئاین و نەتەوە و دواجاریش سۆسیال دیموكرات كە وەهمی بۆ تەواوی كۆمەڵگەی بەشەری درووست كرد و شكستی هێنا.
شیكردنەوەی مەزنایەتی هێزی ئابوری و سیاسی و سەربازی و دیبلۆماسی دەوڵەتانی كۆڵۆنیالیستیبە سەر دەوڵەت و نەتەوە بندەستەكان، پێویستیەكی فكری و تیۆریە كە دەبێ بەرمەبنای تیۆرەكانی ماركس جارێكی دیكە خوێندنەوەیان بۆ بكرێت، چونكە دەركەوت هیچ هێزێكی مەزن بوونی نییە ئەگەر كۆمپانیا و گروپی مافیای چەكفرۆشی و نەوت فرۆشی لەپشتەوە نەبێت، كەوابوو باشترین رێگە گەڕانەوەی فەلسەفەی ماركسە بەرێكخستنێكی دیكەوە، وەڵامی ئەو پرسانە بدەینەوە.
پێشنیاری چوارەم: لەوە تێگەیشتین كە روخانی یەكێتی سۆڤیەت نەبووە كۆتایی ململانێی نێوان ئامریكا و هاوپەیمانەكانی، لەگەڵ روسیای نوێ و هاوپەیمانەكانی كە دەوڵەتی گەمارۆدرا و بێهێنن، لێرەوە بۆمان سەلمێنرا كە جەنگی گەرم و ساردی سەدەی رابردووش، لەسەر بنەمای سەرمایەداری و كۆمۆنیزم و سۆسیالیزم نەبوو، باشترین نموونەش گەش كردنی ئاگری جەنگی نێوان روسیا و ئۆكرانیابوو كە تەنگی بەرۆژئاوا هەڵچنیوە لەرووی ئابورییەوە، كەواتە ئەوەی بەناوی مافی و مرۆڤ و بازاڕی ئازاد و دیموكراسیەتیشەوە بانگەشەی بۆ دەكرا كە ئێستا رۆژئاوا خەریكە پاشەكشەی لێدەكات، تەنها وەكو ئەلتەرناتیڤی ئەو بیرۆكەیە بوو كە سەرمایەداری بەگشتی ترسیان لێی هەبوو.
پێكەولكاندنی هەردوو سیستمی سەرمایەداری و سۆسیالیزم بەمانا فراوانەكەی، باشترین بیرۆكەی پۆست مۆدێرنەیە كە بتوانێ هەم سیستمەكە لەو تەنگەژەكانی ئابوری و سیاسی رزگار بكات، هەم بتوانێ كۆمەڵگە دژەكان ئاشت بكاتەوە، هەم خەڵكی هان بدات كە رێگری بكەن لەو مەسرەفگەراییەیكە بۆتە باعیسی دەوڵەمەندبوونی هەرچی زیاتری كۆمپانیاكان، گرەوی ئەمەش لەوەدایە هەم بەهایەك بۆ كۆمەڵگەكان بگێڕنەوە، هەم كێشەی قەوارە دەوڵەتی نەتەوەیی و دەوڵەتی ساختەی درووستكراو چارەسەر بكەن كە لەدوای یەكێتی سۆڤیەتەوە ئەم مۆدێلە زیاتر پەڕەی سەند.
پێشنیاری پێنجەم: لەدوای هاتنی پۆست مۆدێرنە كە بەشێك لەبیرمەندانی وەكو هابرماس پێیانوایە تەواوكەری مۆدێرنەیە، ماركسیەت تیۆرەكەی بەشێوەیەكی پراكتیكی نوێ لەدونیای سەرمایەداری هاوچەرخ پراكتیك كردووە، ئەویش بەسەر موفرەدەكانی ژیان لەنێو تەكنۆلۆژیا پراكتیك دەكرێت، بەتایبەتی رەخنەگرتن لەو كۆمپانیایانەی كە بەرهەمهێنەری تەكنۆلۆژیا و بەشت كردنی ئینسان كار دەكەن، باشترین رێگە چارەسەر ئەوەیە لەرێگەی پەروەردەوە منداڵ و گەنج فێر بكرێت كە تەكنۆلۆژیا تەنها بۆ بەدەستهێنانی داتایە، نەك بەشتكردن و بەكۆیلەكردنی ئینسان، تاكو بیر لەهیچ شتێكی تر نەكەنەوە، ئەم پەروەردەیە لەسەریەتی بەرەنگاوڕەنگی و كراوەیی و دوور لەئایدیای وشك،جارێكی تر خۆی پێناسە بكاتەوە و موقاشەی دواچارەنووسی ئینسان بكات.
گرینگی ئەم زیادكردنە رۆشنبیرییەی كە پەرچەكردارە بەسەر ماركسیزمی كلاسیكیدا، تەنها ئابوری نییە، بەڵكو مۆڕاڵیشە، هەروەها ململانێیە لەسەر گەرانەوەی بەها بۆ شتەكان كە كۆمپانیاكان لەرێگەی كاڵای ناپێویستەوە بەرهەمیهێناون و خەڵكیش بەو پێوەرە دژایەتی ماركسیزم دەكەن، كەوابو ئەم باڵانسە شمولی ئەو ئیمپریالیزمە ناكاتكە لەرێگەی هەناردەكردنی جەنگ و تێكشكاندنی موفرەدەی نوێ بۆ نەهێشتنی بەهای ئینسانی كار دەكات كە بوارێكی رۆشنبیری فراوانی داگیر كردووە، واتە پێچەوانەكە لێرەدا ئەوەیە دژایەتی سیاسەتی موژدە بەخشی ئاینی و سیاسی نەكرێت، بەڵكو هۆكارەكانی گەڕانەوی ئەو بەهایانە بكرێت كە میتۆدێكی نوێ بۆ خوێندن و بۆ پركردنەوەی ئەو بۆشاییەی كە لەنێو تەواوی كۆمەڵگەكان بۆتە دیاردە.
لەسەر بنەمای بەركاربەر كە مێژوویەكی هەیە لەگەڵ هاتنی سەرمایەداری كلاسیكدا دەست و پەنجەی لەگەڵ نەرم كراوە، هەروەها بۆتە ستایلێكی ژیان، بەتایبەتی مەسرەفگەرایی و بێ بەهاكردنی هێزی كار و هێز و ئیرادەی تاك و گشت لەبەرامبەر هێزە ئابورەكەی بازاڕ، زیادكردنی بێكاری و مشەخۆری و كاری نەگونجا و كردنیان بە بابەتێكی باو، كاركردنی نوێ ئەوەیە كە متۆدی بەراوردكاری جارێكی تر لەهەموو كایەكاندا كاری پێبكرێت، هەروەها پراكتیك كردنەوەی موناقەشە لەسەر ئیشكالیاتی سەرمایەداری پۆستمۆدێرنیزم لەگەڵ پلۆرالیزمی ئاینی و كۆمەڵایەتی، هەروەها گەڕانەوەی چینی ناوەندی كۆمەڵگە كە ئۆرستۆكراتیەكانە، وەكو چینێكی كارا بۆ ناو كۆمەڵگە و جومگە سەرەكیەكانی ئابوری و كۆمەڵایەتی و رۆشنبیری و كولتووری و پەروەردەیی، بەمشێوەیە دەتوانین جارێكی تر فەلسەفەی ماركس بگەڕێنینەوە نێو كۆمەڵگە و لەسەر تەواوی كایەكانی تر تیۆریزەی بكەین.
لەكۆتایی تێزەكەیدا ماركس لە كاپیتالیزمدا نووسیویەتی (زۆر لایەن هەیە خاوەن باڵانسی جیاجیان، بەڵام ناتوانن لەبازنەی كەمدا تاوتوێ بكرێن، هەركام لەبەشەكانی دیمۆگرافی و سۆسیۆلۆژیا و ئەنترۆپۆلۆژیا و سایكۆلۆژیا قسەیەكیان هەیە بۆ خۆیان، بەڵام سەرەنجام پاشكۆی ئابورین،بۆیە سەرمایەداری وەك واقیعەتێك كە دێتە ئاراوە، گەورە دەبێت و گەشە دەكات، پاشان هەر خۆی هەرەس دێنێت و دەمرێت، كتومت ئەم هەقیقەتە لەسرووشتدا هەیە، لەبوونەوەرە كۆمەڵایەتیەكان و تاكەكان و ئایدیاكان و دامەزراوەكانیدا بەدی دەكرێت). كەوابوو خۆ بەریالیزەكردن لەدواجاردا خۆ هەڵسەنگاندنە لەئاست قەیرانەكاندا.
سمکۆ محەمەد
————————————–
سەرچاوەكان
1: مابعد الحداثە، أو المنطق الثقافی لرأسمالیە ألمتاخرە. ترجمە بشیر السباعی. الحوار المتمدن.
2: د. عەبدلعەلی مقبل. ماركس كێ بوو. وەرگێڕانی بۆ كوردی. مەجید مارابی و جواد حەیدەری. دەزگای ئایدیا 2020.
3: القومیە والاستعمار والادب . دیری: یوم میدانی، 1988. مجموعە من ثلاثة كتیبات یوم میدانی بقلم فریدریك جیمسون وتیری إیغلتون. ترجمە.ایدوارد سعید
4: زیاتر لەتلیاك. كۆمەڵێك تیزی ماركسی. وەرگێڕانی. بابان ئەنوەر و پێشرەو محەمەد و هێمن خالید. ناوەندی رۆشنبیری و هونەری ئەندێشە. 2018.
5: هینری لۆڤیفرە. سۆسیۆلۆژیای ماركس. وەرگێرانی. ئەرسەلان حەسەن. دەزگای ئایدیا. 2020.
6: تیری ئیگلتۆن. بۆچی ماركس لەسەر هەق بوو. وەرگێرانی پێشڕەو محەمەد. دەزگای ئایدیا. 2015.
