ڕۆبێرت دیسنۆس، یه‌کێک له‌ شاعیره‌ پێشه‌نگه‌کانی سوریالیزم.. له‌ ئینگلیزیه‌وه‌ : ناڵە حەسەن

• کورته‌یه‌ک له‌ ژیاننامه‌ی ڕۆبێرت دیسنۆس

ڕۆبیرت دیسنۆس ، کوڕی کابرایه‌کی خاوه‌ن قاوه‌خانه‌ بوو ، له ٤ی ته‌مووزی ١٩٠٠ له‌ پاریس له‌ دایک بووه‌ . سه‌ره‌تا ده‌چێته په‌یمانگای بازرگانی ، پاشان به‌رله‌وه‌ی ببێته‌ گۆشه‌نووسی ئه‌ده‌بی له‌ ڕۆژنامه‌ی پاریس سۆییر ، له‌ ساڵی ١٩١٩ شیعره‌ به‌راییه‌کانی له‌ گۆڤاری ( ئه‌ده‌ب )ی داداییه‌کان بڵاوده‌کرده‌وه‌ . پاشان له‌ ساڵی ١٩٢٢ یه‌که‌مین دیوانه‌ شیعری خۆی به‌ چاپ ده‌گه‌یه‌نێت . ئه‌م هه‌ڵبژارده‌ شیعریه‌ی ده‌بێته‌ بنه‌ما و ده‌رکه‌وته‌یه‌کی باش بۆ سوریالیزم . بۆ خزمه‌تکردنی سه‌ربازی ده‌چێته‌ ڕیزی سوپای فه‌ڕه‌نسی . به‌ناچاری بۆماوه‌ی دوو ساڵ ده‌بێ بچێته‌ مۆراکۆ له‌وکاتانه‌دا ده‌بێته‌ براده‌ری ” ئه‌ندێری بریتۆن ” که ‌له‌گه‌ڵ ” لویس ئه‌راگۆن ” و ” پۆل ئیلوار ” به‌یه‌که‌وه‌ ده‌بن ، بریتۆن و دیسنۆس ده‌بنه‌ دوو سیمای دیار و پێشڕه‌وانه‌ی سوریالیزم ، دیسنۆس له‌ به‌رئه‌نجامی پراکتیزه‌کردنی تەکنیک و فۆرم و شێوازێکی ناوازە به‌ داهێنانی گه‌وره‌ گه‌یشتبوو ، ” بریتۆن ” له‌ مانیفێستی سوریالیزمی ساڵی ١٩٢٤ ستایشی ئه‌م پراکتیزه‌ و داهێنانه ده‌کات . ئه‌مجۆره‌ ستایل و ته‌کنیکه‌ ده‌بێته‌ هۆی ده‌رهاویشته‌ی ئه‌فراندن و بازدان به‌نێو ڕووبه‌ره‌کانی هه‌سته‌ نه‌ستیه‌کاندا واتە ڕووبەرە ناخودئاگاییەکان . له‌نێو شیعره‌کانی دیسنۆس ئه‌وکاتانه‌ یاریکردن به‌ وشه‌ و به‌کارهێنانی وشه‌ی هاوشێوه‌ و دووباره‌کردنه‌وه‌ی وشه‌کان ‌هه‌روه‌ها ، جدیه‌ت و زمانێکی شه‌هوانی و ئیرۆسی ده‌بیندرا . ساڵی ١٩٢٠ تا ساڵی ١٩٣٠ ئه‌م ماوه‌یه‌ دره‌وشاوه‌ترین قۆناغ بووه بۆ داهێنانه‌ قووڵه‌کانی له‌ ماوه‌ی ئه‌م ساڵانه‌دا زیاتر له‌ هه‌شت کتێبی به‌ چاپگه‌یاندووه‌ . له‌ ساڵی ١٩٣٠ دیسنۆس که‌مێک سارد ده‌بێته‌وه‌ له‌گه‌ڵ سوریالیزم و هاوشانه‌کانی ، بریتۆن له‌ مانیفێستی سوریالیزمی ١٩٣٠ ڕه‌خنه‌ له‌ دیسنۆس ده‌گرێت ده‌رباره‌ی گومڕابوون و خۆ دوورخستنه‌وه‌ی له‌ بزووتنه‌وه‌که‌ و له‌ کاره‌ ڕۆژنامه‌نووسیه‌کانی . دیسنۆس به‌ خێرایی گه‌شه‌ی ده‌کرد و هه‌وڵی ده‌دا به‌رگری له‌‌ داهێنانه‌کانی بکات و‌ ده‌ستیان پێوه‌‌ بگرێت ،‌ هاوکات به‌ ژیانی تایبه‌تی و تاکه‌که‌سیشی ڕابگات . له‌وکاته‌دا زه‌ماوه‌ند له‌گه‌ڵ ( Youki Foujita ( ده‌کات ، ژیانی تازه‌یان وا ده‌خوازێت که‌ به ‌نووسینه‌کانی زیاتر گرنگی به‌لایه‌نی بازرگانیش بدات له‌ ده‌زگا ڕاگه‌یاندنه‌کان و ڕادیۆ و ته‌له‌فزیۆنی فه‌ڕه‌نساویدا . شیعره‌کانی دیسنۆس به‌تایبه‌ت ستایله‌کانی به‌رایی زیاتر مۆسیقی بوون . دیسنۆس له‌ شیعر نووسین به‌رده‌وام ده‌بێت له‌ ساڵی ١٩٣٦ له‌وده‌مه‌دا ده‌ ساڵ زێتره‌ خه‌ریکی شیعر نووسینه‌ وه‌ هه‌ر له‌و ساڵه‌دا وەک ئەزموونێکی نوێ ، ( بۆ ماوه‌ی یه‌ک ساڵ هه‌ر ڕۆژه‌ی شیعرێک ده‌نووسێت ) له‌وکاته‌دا به‌رهه‌مه‌کانی به‌چاپ دەگه‌یه‌نێت ، له‌ ساڵی ١٩٣٩ له‌گه‌ڵ ده‌سپێکی جه‌نگی جیهانی دووه‌م دیسنۆس دووباره‌ ده‌بێته‌وه‌ سه‌رباز له‌ڕیزی سوپای فه‌ڕه‌نسادا . له‌کاتی زاڵبوونی ده‌سه‌ڵاتی ئه‌ڵمانیا له‌ژێر ناوێکی خوازراو وه‌ک لۆسین گالۆیس ، پێری ئه‌ندییر دەنووسێت ، دیسنۆس له‌وده‌مه‌دا کۆمه‌ڵه‌ وتارێک ده‌نووسێت تیایدا گاڵته‌ به‌ بلیمه‌تی نازیزم ده‌کات . ئه‌م وتارانه‌ و له‌گه‌ڵ ئیشه‌کانی تری که‌ به‌هۆیانه‌وه‌ به‌رگری له‌ فه‌ڕه‌نسا ده‌کرد ده‌سگیرده‌کرێت و ده‌گیرێت . دیسنۆس یه‌که‌مجار بۆ Auschwitz ده‌نێردرێت پاشان ده‌گوازرێته‌وه‌ بۆ که‌مپی Czechoslovakia له‌ ساڵی ١٩٤٥ له‌و که‌مپه‌ ئازاد ده‌کرێت ، دواتر تووشی گرانه‌تا ده‌بێت ، وه‌ لە ‌٨ی مایسی ١٩٤٥ کۆچی دوایی ده‌کات و کۆتایی بە ژیانی دێت .

• هه‌ڵبژارده‌یه‌ک‌ له‌ شیعرەکانی ڕۆبێرت دیسنۆس
• گۆرانی ئاسمان

گوڵێکی سه‌ر چیایه‌ به‌رزه‌کان به‌ سه‌ده‌فی گوت ” تۆ ده‌دره‌وشێیته‌وه‌ “
سه‌ده‌ف به‌ ڕووباری گوت ” تۆ زایه‌ڵه‌ی “
ڕووبار به‌ به‌له‌می گوت ” تۆ ده‌له‌رزیت “
به‌له‌م به‌ ئاگری گوت ” تۆ پرشنگانه‌ کڵپه‌ ده‌که‌یت “
ئاگر به‌ منی گوت ” من که‌متر کڵپه‌ ده‌که‌م له‌ پرشنگی چاوه‌کانی ئه‌و “
به‌له‌م به‌ منی گوت ” من که‌متر له‌ دڵی تۆ ده‌له‌رزم کاتێک که‌ ئه‌و ده‌رده‌که‌وێت “
ڕووبار به‌ منی گوت ” زایه‌ڵه‌ی من که‌متره‌ له‌ ناوی ئه‌و له‌نێو عه‌شقی تۆدا “
سه‌ده‌ف به‌ منی گوت ” دره‌وشانه‌وه‌ی من که‌متره‌ له‌ بریسکانه‌وه‌
فسفۆریه‌کانی شه‌یداییت له‌ نێو ڕووبه‌ری خه‌ونی تۆدا “
گوڵێکی سه‌ر چیایه‌ به‌رزه‌کانیش به‌ منی گوت ” ئه‌و جوانه‌ “
منیش گوتم ” ئه‌و جوانه‌ ” ، ” زۆریش جوانه‌ ” ئه‌و دەم بزوێنێ

• ڕۆژباش ئێواره‌ باش

شه‌وێک‌ گڕی گرتووه‌ وه‌ک ژیله‌مۆ
هه‌وره‌کانیش سوور ده‌چنه‌وه‌
ڕۆژباش به‌ڕێزم ئێواره‌باش خانم
تۆ هه‌رگیز بیر له‌ ته‌مه‌نی خۆت مه‌که‌ره‌وه‌
چ ده‌بێت ئه‌گه‌ر له‌ شه‌رمان ده‌موچاوت سوور هه‌ڵگه‌ڕێت
جمکه‌ ئەستێره‌یه‌ک دروست بکه‌ خوێنیان له‌به‌ر بڕوا
چ ده‌بوو ئاگه‌ر ڕووخساری تۆ ڕه‌نگ کرابا
ئه‌گه‌ر کڕێوه‌ سپیه‌کانیش بدره‌وشابانه‌وه‌ له‌سه‌ر لقه‌کان
ته‌مه‌نی تۆ ده‌رکه‌وتایه‌
له‌سه‌ر تاشه‌به‌ردێکی خۆڵه‌مێشی یان کریستالی
سێبه‌ری داره‌ گه‌وره‌کانیش
به‌سه‌ر گۆڕت بڕۆیشتبا .

• ئه‌دگاره‌کانی ئاسمان

ئه‌و ئاگره‌ی سه‌ما ده‌کات
ئه‌و چۆڵه‌که‌یه‌ی گۆرانی ده‌ڵێت
ئه‌و بایه‌ی ده‌مرێت
شه‌پۆله‌ به‌فریکینیەکانیش
وه‌ک زایه‌ڵه‌ باو‌ه‌کان
له‌ نێو گوێدا ،
ڕووبه‌رێکی خه‌مناک و حه‌سره‌ت
له‌و ڕۆژه‌ی که‌ تێده‌په‌ڕێ
هه‌موو به‌رگی گڕیان پۆشیوه‌
ده‌نگی گه‌شتیارێک
تۆز و غوبارەکانی ئاسمان
هه‌موو گرده‌کانی سه‌ر زه‌وی
ئه‌و چاوه‌ی به‌ده‌م ڕێگاوه‌ ده‌ڕوانێ و
هه‌نگاوه‌کان ده‌نووسێته‌وه‌
ئه‌و ژماره‌ لوولنه‌کراوانه‌ی
بۆ ناوه‌کان به‌ جێماون
له‌نێو گرمۆڵەبوونی هه‌وره‌کان
ڕووگه‌یه‌کی نه‌ناسراوه‌
بۆ ئه‌وه‌ی که‌ ده‌ڕوانێ و ئه‌وه‌یش هێشتا نه‌هاتووه‌ .

• له‌ژێر به‌رگی شه‌ودا

بۆ خه‌وتن له‌نێو سێبه‌ری تۆ
له‌ژێر به‌رگی شه‌ودا
بۆ هه‌ڵگرتنی شوێن پێیه‌کانی تۆ ، تارمایی تۆ له‌ په‌نجه‌ره‌که‌دا
ئه‌وە تارمایی تۆیە لە پەنجەرەکەوە نه‌ک هی که‌سێکی تر
ئه‌وه‌ تۆی ،
ئه‌و په‌نجه‌ره‌یه‌ مه‌که‌ره‌وه‌ ، له‌ پشت په‌رده‌کانی کێ ده‌جولایته‌وه‌
چاوه‌کانت دامەخه‌
من حه‌زده‌که‌م به‌ لێوه‌کانم دایان بخه‌م
به‌ڵام په‌نجه‌ره‌که‌‌ ده‌کرێته‌وه‌ و سروه‌ی با
ئه‌و سروه‌یه‌ی به‌هێزه‌وه‌ شێوه‌ی گڕوو ئاڵای چوارده‌وری
ڕاکردنه‌کانم ڕاده‌گرێ
له‌گه‌ڵ تێپەڕینی کات
په‌نجه‌ره‌که‌ دەکرێتەوە‌ و ئه‌وه‌ تۆنیت
من دەمێکە ئه‌وه‌م ده‌زانی .

• من زۆر خه‌ون به‌ تۆوه‌ ده‌بینم

من زۆر خه‌ون به‌ تۆوه‌ ده‌بینم که‌ تۆ ئیتر ڕاسته‌قینه‌ نیت
ئایا له‌وێدا هێشتا کات بۆ من ماوه‌ بۆ ئه‌وه‌ی
به‌ جه‌سته‌ زیندووه‌که‌ی تۆ بگه‌م ، هه‌تا نێوده‌مت ماچ بکه‌م و
ده‌نگه‌ به‌سۆزه‌که‌ت وا لێبکه‌م هەر هاژەی بێ
من زۆر خه‌ون به‌ تۆوه‌ ده‌بینم که‌ قۆڵ و باسکه‌کانم له‌وه‌ته‌ی پێگه‌ییون
وا ڕاهاتوون به‌ ده‌وری سینگما بیان ئاڵێنم
وه‌ک ئەوه‌ی سێبه‌ری تۆم له‌ باوه‌ش گرتبێ ، که‌ بێگومان
بچه‌مێنه‌وه‌ بۆ شێوه‌ و قه‌د و باڵای تۆ
بۆ ڕووبه‌ڕوو بوونه‌وه‌ له‌گه‌ڵ شێوه‌ ڕاسته‌قینه‌که‌ی تۆ
که‌ چۆن ڕاوی کردووم و به‌ڕێوه‌ی بردووم
بۆ چه‌ندین ڕۆژ و چه‌ندین ساڵ
من به‌ دڵنیایه‌وه‌ بووم به‌ سێبه‌ر
ئۆف پێوه‌ری هه‌سته‌کان
من زۆر خه‌ون به‌ تۆوه‌ ده‌بینم که‌ دڵنیام له‌وێدا
کات بۆ من نه‌ماوه‌ته‌وه‌ تا به‌ ئاگابێمه‌وه‌
من له‌سه‌ر پێیه‌کانم خه‌وتووم ، نوێژ بۆ هه‌موو شێوازه‌کانی
ژیان و عه‌شق ده‌که‌م ، ‌هه‌روه‌ها بۆ تۆش
که‌ ته‌نها که‌سێک گرینگی بە ئەمڕۆم دەدات ، که‌ چیتر من ناتوانم
ده‌ست له‌ ڕوخسار و لێوه‌کانت بده‌م وه‌ک ده‌ستلێدانی
ڕوخسار و لێوه‌کانی ڕێبوارانی تر
من زۆر خه‌ون به‌تۆوه‌ ده‌بینم ، زۆر پیاسه‌ ده‌که‌م
قسان زۆر ده‌که‌م ، زۆریش ده‌خه‌وم له‌گه‌ڵ ئه‌ندێشه‌ و وه‌همه‌کانی تۆ
به‌ دڵنیا‌یه‌وه‌ که‌ ئه‌وه‌ ته‌نها شتێکه‌ بۆمن مابێته‌وه‌
که‌ ببێته‌ ئه‌ندێشه‌ و وه‌هم ، له‌نێو ئه‌ندێشه‌ و وه‌همه‌کاندا ، سێبه‌رێک
سه‌د هینده‌ی سێبه‌ر ، به‌ ده‌وری سێبه‌رێکی تر بخولێته‌وه‌ و
بڕواته‌ نێو خولانه‌وه‌ ، بدره‌وشێته‌وه‌ بە دەوری
سێبه‌رەکانی نێو ژیانی تۆ .

• سه‌رچاوه‌کان : له‌ ئینته‌رنێته‌وه‌

1- Robert Desnos – poems, Biography , Quotes
2- A sampling of French surrealist poetry