کەموکورتی سەرەکی گۆرانی کوردیی.. نووسینی: شێمحەمەد باڵەک

بابەت: وتار
کەموکورتی سەرەکی گۆرانی کوردیی

دەڵێن زانا و ڕۆشنبیرێکی گەورەی ئەرمەنیی ئەرمەنستان گوتوویە کوردستان وەڵاتی شاعیرانە. بەڵام من دەڵێم پێش ئەوەی وەڵاتی شاعیران بێ وەڵاتس گۆرانی بێژانە. چونکە گۆرانی سادەتر و ئاسانتر و بەردەستترە لە شێعر. ئەوەش دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی کە کورد نەتەوەیێکی هەستیار و هەست ناسک و دڵناسکە. وێڕای ئەوەش ئەو کاتەی ڕۆشنبیرە ئەرمەنیەکە ئەو قسەیەی کردوە کورد نەتەوەیێکی تاڕادەیێک نەخوێندەوار بووە. هۆنەرەوە (نازم)ی هەبوون بەڵام هەڵبەستوان (شاعیر)ی کەمبوون. نەخوێندەواری دەنگ خۆشیش دەروەستی گۆرانی دێ بەڵام دەروەستی هەڵبەست نایێ؛ هەڵبەست بەمانای وشەی خۆی. کورد گۆرانی بێژی دەنگخۆشی یەکجار زۆرن، کورد ئەگەر نەتەوەیێکی جیهانی بایە چەند ئەستێرەیێکی گۆرانی جیهانی دەبوون.
گۆرانی بێژانی کورد کەرستەیێکی خاوی بێ ئەندازەیان لەبەردەستدایە ئەویش ئاوازە کۆنەکانن کە وەکو پێویست کەڵکیان لێوەرنەگیراوە. حەسەن زیرەک زۆربەی هەرە زۆری ئاوازەکانی لکەزمانی کرمانجی ناوەڕاست و باشوور و بەشێک لە ئاوازەکانی گۆران و لوڕ و کرمانجی باکووری پاراستوون و لە فەوتان ڕزگاری کردوون. چونکە ئەو ئاوازانە ئەگەر بەدەنگە خۆشەکەی ئەو نەگوترابان خەڵک ئەوەندە گوێی لێڕانەدەگرتن و لەبیران دەچوونەوە. حەسەن زیرەکیش کەموکورتی شێعری گۆرانی هەیە شێعرە میللیەکان ئەوەندە دووبارە دەکاتەوە لەم ئاوازەوە بۆ ئەو ئاواز ئەگەر دەنگە خۆشەکە و ئاوازە ڕەسەنەکانی ئەو نەبوونایە بۆگە (بۆژۆ) دەبوون و تامیان نەدەما. لێشی ناگیری چونکە نەخوێندەوار بوو و هەڵبژاردنی شێعری گۆرانی و یەکەتی بابەت لە گۆرانیدا لە توانای ئەو بەدەربوو. شێعریش بۆ گۆرانی نانووسرێ و شتێکی زڕ دەردەچێ ئەگەر شێعرەکە بەخۆی سیفەتی گۆرانی تێدا نەبێ. شێعری گۆرانی دیوار نییە تا وەستای خانوو بچێ لەسەر نەخشەی ئەندازیار دایبنێ.
زۆربەی دیوانی شێعری شاعیرە کلاکسیکیەکان سیفەتی گۆرانییان تێدایە هۆیەکەشی ئەوەیە ئەو شاعیرانە مەلا بوون و لە حوجرەی فەقێیان خوێندووویانە. لە قۆناغی فەقێیایەتیش گۆرانی نەک هەر قەدەغە نەبووە بەڵکو هاندان و ڕشتکردنی تێدابووە و شەوانی هەینی و سێشەم لە حوجرەدا گەڕەلاوژە هەبوو، ئامادەبوانی مەجلیسەکە هەرکەس کە گەڕ (نۆبەت)ی دەگەییشتێ لاوژە (گۆرانی)ێکی نەگوتبایە سزا دەدرا. – لاوژە هاوتا وشەی لاوک – ە بەڵام لە وشەی لێکدراوی گەڕەلاوژەدا مەبەست لە گۆرانییە بەهەموو جۆرەکانیەوە – ئیدی فەقێیە گۆرانی بێژەکە کە بۆتە مەلا عەیب و شوورەیی بووە بە مەندیل و شاقەلەوە گۆرانیان بڵێ بە بێ دینیش ژمێردراوە. ئەو سۆز و ئەوینەی نێو دڵی کە جاران بە گۆرانی دەری دەبڕی ئێستا بە شێعر بەری بەرەڵڵا دەکا و بەتاڵی دەکاتەوە. شێعرەکە شەرمی تێدا نەبووە وەک گوتراوە (ئەوەی بۆ شاعیر درووستە بۆ غەیری وی درووستنییە). شێعرەکان بە شێوەیێکی خۆبەخۆ بوو ون بە شێعری گۆرانی. دیوانی مەلای جزیری و وەفایی و مەولەوی بە نموونە دێنینەوە: هێمنی موکریانی لەو پێشەکییەی بۆ دیوانی وەفایی نووسیوە لە لێکۆڵینەوە و ساغکردنەوەی مەلا عەلی قەرەداغی دەڵێ: (کوڕەکانی ماملێ زۆربەی دیوانی وەفاییان کردووە بە گۆرانی – ئەم ڕستەیەم لەبەر نووسیەوە و ڕەنگە جیاوازی لە داڕشتندا هەبێ دەگەڵ دەقەکەی –). ئێستا هێندێک گۆرانی لە موکریان هەن دەڵێن یەکەم جار وەفایی گوتوونی بەخۆی. بۆ مەلای جزیریش من زۆر گۆرانی کرمانجیم گوێ لێبوو ون لە شێعری مەلای جزیرین. شێعرەکانیشی پاراون و بۆنی گۆرانیان لێدێ. شێعرەکانی مەولەویش هەروان بێجگە لەوە مەولەوی لەشێعرەکانیدا زۆر باسی دەف و نەی و شمشاڵ و ئامرازە مۆسیقاییەکانی تری کوردی دەکا.
بە کورتی کورد شێعر و ئاوازی ئامادە و بەردەستی گۆرانی هەن بەڵام گۆرانی بێژانی کورد نەیانتوانیوە کەڵکیان لێوەربگرن. حەسەن زیرەک و هاوشێوەکانی نەخوێندەواربوون، گۆرانی بێژە خوێندەوارەکان تاک و تارایان نەبێ شارەزای فەرهەنگ و میراتی فەرهەنگی و هونەری ڕەسەن و وێژەی کوردی نین و لەژێر کاریگەریی هونەری بێگانەدان.
تایێر تۆفیق زۆرباش کەڵکی لە شێعر و ئاوازی ڕەسەنی کوردی وەرگرت و پێکەوە گونجاندنی ئاوازی مەقامە بێگانەکانیشی وادەکردن بە کوردی دەتگوت لە بنەڕەتدا کوردی بووون و شێوەی بێگانەیان پێوە نەدەما. گۆرانی بێژانی کورد بە پێچەوانەوە ئێستا ئاوازی کوردی دەکەن بە بێگانە.
ژنێکی گۆرانی بێژی مەهابادی پەیدابووە بەنێوی زارا ڕۆژهەڵات، دەنگێکی سێحراوی هەیە، ئەو ژنە ئەگەر بتوانێ واز لەو شێعرانە بێنێ کە گۆرانی بێژانی تر گوتوویانن و بەخۆی شێعری گونجاو بۆ گۆرانی لەنێو دیوانی شاعیرە ڕەسەن و چاکەکانی کلاسیکیدا بدۆزێتەوە یان یارمەتی لە شارەزایانی ئەو بوارە بخوازێ و بە ئاوازی ڕەسەنی کوردی بیانڵێتەوە نەک ئەو ئاوازە ناکوردییاانەی ئێستا دایاندەنێن و هەڵبدا بەبێ هەڵەیی بیانڵێتەوە – چونکە شێعری گۆرانی لە کاتی گوتنی ئەگەر هەڵەی تێکەوت گۆرانیەکە تامی نامێنێ – ئەوا نێوی زارا تا هەتایە دەچێتە نێو مێژووەوە.
ڕاگەیاندن و تەلەفزیۆنە کوردییەکان داهێنانیان نییە هەرشتی باوو بۆگە بڵاودەکەنەوە و بەدوای مۆدەوەن. سەید محەمەد سەفایی دەبوو هەمیشە کامیرایێکی تەلەفزیۆنی لە دەورە بایە و دەگەڵ گەڕابا و سووڕابا هەرچی دەیگوت و گشت هەڵسوکەوت و بەشداربوونی لە شایی و زەماوەند و ئاهەنگان گشتی تۆمار کرابا. تۆ ئەگەر جوڵەکانی نەبینی و هەر گوێت لە گۆرانیەکان بێ گۆرانیەکان ئاسایین و زۆر سەرنج ڕاکێش نین، بەڵام کە جوڵەکانی ببینی لەکاتی گۆرانی گوتندا ناتوانی چاویان لێ وەربگێڕی، گشت زەین و هۆشت دەچێتە سەر گۆرانیەکانی و وەپێکەنینت دەخا. گۆرانی بێژی وا سەیر و حەنتیکەی سرووشتی و خۆڕسک پێموایە لە جیهاندا دەگمەنە و لە کوردستانیشدا وێنەی هەر نییە.
گۆرانی بێژانی کورد وەکو حەسەن زیرەک دەبێ شارەزای ئەو زاراوایانە بن کە گۆرانیان پێدەڵێن. ئەو شێعرانەی دەشیانکەن بە گۆرانی دەبێ دەمانای وشەکانیان بگەن دەنا گۆرانیەکەیان سەقەت دەبێ. سەفایی دەستەڵاتی تەواوی بە سەر ئەو زاراوەیەدا هەیە کە گۆرانیەکانی پێدەڵێ ئەویش زاراوەی ناوچەی خۆیەتی.
دەنگی مۆسیقاکەی حامید ژەنیار زۆر کار دەکاتە سەر هەستم و من پێی سەرسامم. کەموکورتیێک کە لە ئاهەنگەکانیدا هەیە ئەوەیە ئەو گۆرانی بێژانەی من دیونم مۆسیقایان بۆ لێدەدا کەمی وایان هەن لە ئاستی مۆسیقاکەی ئەودابن. کاتی خۆی محەمەدی ماملێ گوتی ئێوە – باشووری کوردستان –موسیقارتان هەن و گۆرانی بێژتان نین ئێمەش – ڕۆژهەڵاتی کوردستان – گۆرانی بێژمان هەن و مۆسیقارمان نین.
گۆرانی بێژی چاک و دەنگ خۆش هەن و گۆرانیەکانیان پوخت و ڕێک و پێکن، بەڵام زۆربەی ڕاگەیاندنکارانی باشووری کوردستان دەبێ لێمببورن کە پێیان دەڵێم نازانن گوێ لە گۆرانی ڕابگرن و مێوژ و قالۆچان لێک جیا ناکەنەوە. ئەو نەزانینی گوێ ڕاگرتنەیان بەنێو خەڵکیش وەرکردووە و جەماوەری باشووری کوردستان گوێ لەو گۆرانیانە ڕادەگرێ کە ڕاگەیاندن بایەخیان پێدەدا نەک ئەوانەی خۆیان پێیان خۆشن. تا ئێستا گوێم لە گۆرانیێکی حەسەن زیرەک نەبووە خراپی گوتبێ، گۆرانی وای هەن وشەکانی سادە و بێهێزن و هەر بۆ مەبەستی کێش و سەروا وشەکانی ڕێکخستوون بەڵام بەهۆی وەستاییەکەی لەبواری گۆرانیدا ناهێڵێ ئەو بێهێزیەیان پێوەدیاربێ. تاکە یەک گۆرانی خراپی هەیە کە بەڕای من شایەنی ئەوە نەبوو هەر بڵاوکرابایەوە ئەویش گۆرانی نەورۆزە. حەسەن زیرەک ئەو شێعرە جوان و مێژوویەی پیرەمێردی ناشیرن و کاول و وێران کردووە. ڕاگەیاندنی باشووری کوردستان بەو سروودەی زیرەکیەوە گرتووە و پێی سەرسامە و چەند ڕۆژێک پێش و پاش نەورۆز لە هەموو ڕادیۆ و تەلەفزیۆنان لێدەدرێ و خەڵکیش بەچاولێکەری ئەوان لە هەموو کوچە و کۆڵانە و چاخانە و ماخانە و نێو سەیاران لێیدەدەن. لەکاتێکدا ئەو سروودە بەڕێک و پێکی لەلایەن گۆرانی بێژانی ترەوە تۆمارکراوە. شێعرەکانی زەوق سز –ی گۆڤاری سیخورمە زۆر بە وردی وەسفی ڕاگەیاندنی باشووری کوردستان دەکەن.

Dengekan

دەنگەکان وەک رۆژنامەیەکی ئەلکترۆنی لەپێناوی فەراهەمکردنی سەکۆیەکی ئازاد بۆ دەنگە جیاوازەکان لە ١ی حوزەیرانی ٢٠٠٢ دەستی بەکارکردن کردووە لە شاری تۆرنتۆ. دەنگەکان بە رۆژنامەی خۆتان بزانن و لەرێی ناردنی بابەتەکانتانەوە بەرەو پێشی بەرن لەپێناوی بنیاتنانی کۆمەڵگەیەکی هۆشیار و ئازاد و یەکساندا.