وههمێک ڕیچارد داوکینز … بهشی دووهم … گریمانی خوا
ئایینی چاخێک، سهرگهرمی وێژهییی سهردهمی داهاتووه
رالف والدو ئیمرسون
خوێندنەوەی: بێریڤان جهمال حهمه سهعید ….
نووسەر لە بهشی دووهمی کتێبکەیدا، دەچێتە سەر باسی گریمانی خوا. گریمانی بوون و نەبووی خوا، وەک هەر گریمانێکی زانستیی تر، دەکرێت ڕوون بکرێتەوە. لەم پەیوەندەدا، نووسەر لەڕێگای یاسای شیانەوە ئەم گریمانانە تاوتوێ دەکات.
لەبەرامبەر ئەم بوون و نەبوونەدا، یان بەواتایەکی تر، لەبەرامبەر یەکخواگەری و ئیسییزمدا بۆچوونی نەزانیەتی هەیە، کە پێیوایە، پرسی خوا بابهتێکه شیاوی ههڵسهنگاندن و دەستتێوەدان نییە، بۆ هەتاهەتایە لە سەرو ئەوەوەیە، کە زانست بتوانێت دەستی بۆ بەرێت. نەزانیەتییان پێیانوایه، بوونی خوا نه دەتوانرێت بسهلمێنرێت و نه دهتوانرێت ڕەتبکرێتەوە. نووسەریش پێوایە، کە بوون و نەبوونی جنۆکەی ددان یان دەعبای سپاگێتی باڵدار نەدەکرێت بسەلمێنرێت و نەدەشێت ڕەتبکرێتەوە.
لێرهدا نوسهر ئاماژه بە جیاکردنەوەی دوو جۆر لە نەزانێتی دەکات: (نەزانێتی کاتی بە کردەوە)، کە بەم ئاڕاستەیە بێت یان ئاڕاستەیەکی تر، لە کۆتاییدا دەگەین بە وەڵامێکی تەواو ڕۆشن، بەڵام هێشتا نەگەیشتووین بە بەڵگەی پێویست (یان لە بەڵگەکە تێناگەین، یان کاتمان بە دەستەوە نییە بۆ تاوتوێکردنی بەڵگەکە، هتد.). بۆ نمونه چی بۆته هۆی قرتێکهوتنی کۆتاییی سهردهمی پرمیان، قڕتێکهوتنی به کۆمهڵی گهورهی مێژووی پاشماوهی بهردینی گیاندار و ڕووهک، یان قربوونی دواتری دایناسۆرهکان، لە هەموو ئەم حاڵەتانەدا ئێمە بەڵگەمان بەدەستەوە نییە بۆ ئەوەی بزانین، بەڵام ئەگەری هەیە ڕۆژێک لە ڕۆژان بەڵگەمان دەسبکەوێت و بزانین. بەڵام جۆرێکی تر له نهزانێتی هەیە، نوسهر به (نەزانێتیی هەمیشەیی بەگشتی) ناوی دهبات. ئەم جۆرەیان گونجاوە بۆ پرسیارگەلێک، کە هەرگیز وەڵامی نییە، چەند بەڵگەشی بۆ کۆ بکەینەوە، دەوری نییە، چونکە بیرۆکەی خودی بەڵگەکە کارپێکراو نییە. پرسیارەکە لە ئاستێکی جیاوازدایە یان لە ئەندازەیەکی جیاوازدایە، لەودیو ناوچەگەلێکەوە، کە تێیاندا دەتوانرێت بەڵگە بەدەست بێت. دەکرێت کەستەنەی فەلسەفی نموونەیەک بێت، پرسیاری ئەوەی ئایا تۆ ڕەنگی سوور بەو شێوەیە دەبینیت کە من دەیبینم. لەوانەیە سوورەکەی تۆ، سەوز بێت لای من یان شتێکی تەواو جیاواز لە هەر ڕەنگێک، کە من دەتوانم بیهێنمە بەرچاوی خۆم.
زاناکان ئەم پرسیارەیان وەک نموونە هێناوەتەوە، کە هەرگیز وەڵامی نییە، ڕۆژێک لە ڕۆژانیش بەڵگەیەکی تازە دەر بکەوێت، هیچ کاریگەریی نابێت. گەلێک لە زانایان و ڕووناکبیرانی تر لەو باوەڕەدان ــ زۆر پەرۆشانە بە بۆچوونی نوسهر ــ کە پرسی بوونی خوا دەگەڕێتەوە بۆ خانەی ” نهزانێتی ههمیشهیی بەگشتی” دەستپێڕانەگەیشتووی هەتاهەتایی. وەک دەیبینین، هەر لێرەوە ئاکامگیرییەکی ناژیربێژانەی لێ دەکەن، کە گریمانی بوونی خوا و گریمانی نەبوونی خوا، وەکوو یەک، بە یەک چاو سەیری دەکەن. ئەو بۆچوونەی نوسهر لایەنگریی لێ دەکات ، تەواو جیاوازە: نەزانێتی لەبارەی بوونی خواوە، بەتەواوی دەگەڕێتەوە بۆ خانەی نهزانێتی کاتی به کردهوه. ڕوونتر بلێین ئهو بەجۆرێک بۆچوونی نەزانیەتی هەیە، بەڵام نەزانیەتییەکەی کاتییە و پێیوا نییە، کە بوون و نەبوونی خوا لە یەک ئاستدا بەن و وەکو یەک شیاو. دەبێت ئەوە ڕۆشن بێت، کە ئەم نەزانیەتییە کاتییە، تەواو دیدێکی زانستییە بەرامبەر هەر دیاردەیەک، کە ئێمە زانیاری لە سەدا سەدمان نییە لەبارەی دیاردەیەکی دیاریکراوە، ئەمەش دەرگای قسەوباس و لێکۆڵینەوە بۆ هەمیشە بەڕوویدا دەکاتەوە.
باسێکی تری زۆر گرنگ لە بەشی دووەمدا ئەوەیە، کە لە ڕووی ژیربێژییەوە بەرپرسیارییەتی سەلماندنی بوونی هەر دیاردەیەک دەکەوێتە سەر شانی کێ. کەسێک دێت و بانگەشەی ئەوە دەکات، کە هەسارەی زەوی لەسەر پشتی گایەک دانراوە و گاکە لەسەر پشتی ماسییەک ڕاوەستاوە، ئەرکی سەر شانییەتی بیسەلمێنێت، کە ئەمە وایە، نەک منێک کە باوەڕم پێی نییە. هەڵوێستی من ئاسایی و جێگەی قبووڵە، هەتا ئەگەر بەو واتایەش بێت، کە ئێمە هەرگیز بەڕەهایی ناتوانین نەبوونی هیچ شتێکی وەکو ئەمە بسەلمێنین. ئەوەی لێرەدا گرنگە ئەوە نییە، کە ئایا شیاوە خوا ڕەت بکرێتەوە (کە ناکرێتەوە)، بەڵکوو ئەوەیە ئایا بوونی ڕێیتێدەچێت. هەندێک شتی نەسەلمێندراو هەیە، ژیرانە بڕیاریان لەسەر دەدرێت، بوونیان زۆر کەمتر شیاون لە شتگەلێکی تر، سەرەڕای ئەوەش کە ناکرێت ڕەت بکرێنەوە. ئێمە هیچ هۆیەکمان بەدەستەوە نییە، وەها چاو لە خوا بکەین، کە پارێزاروە و نابێت جێگەیەکی هەبێت لەسەر پێوەری شیان. هەروەها بەدڵنیایییەوە هیچ هۆیەک نییە، وەها بزانین تەنیا لەبەر ئەوەی ناکرێت خوا بسەلمێندرێت یان ڕەت بکرێتەوە، ئیتر شیانی بوونی لە سەددا پەنجایە. بە پێچەوانەوە، وەک دەیبینین. نووسەر لەم پەیوەندەدا دەڵێت:
‘بوونی خوا، گریمانێکی زانستییە وەک هەرشتێکی تر. هەتا ئەگەر سەلماندنی بە کردەوەش دژوار بێت، بەڵام دەچێتە چوارچێوەی خانەی نەزانیەتیی کاتی، بوون یان نەبوونی خوا، ڕاستییەکی زانستییە لەبارەی گەردوونەوە، لە ڕووی پرنسیپییەوە دەکرێت بزانرێت، هەتا ئەگەر بەکردەوەش نەبێت. ئەگەر خوا هەبووایە و حەزی بکردایە خۆی دەر بخات، ئەوا هەر خۆی ئەم قسەوباسەی ڕێکوڕەوان و بە دەنگی بەرز، لە بەرژەوەندیی خۆی تەواو دەکرد. هەتا ئەگەر بوونی خوا، بەدڵنیایییەوە، ناتوانین جیای بکەینەوە لە نەبوونی، ئاوا دەکرێت بە بەڵگەی بەردەست و قسەوباسی ژیربێژانە هەڵسەنگاندنێکی شیان بدەین بە دەستەوە، کە زۆر زێتر لە سەددا پەنجا بێت.’
نوسهر بیرۆکەی پێوەری شیان، هەڵسەنگاندنەکانی مرۆڤ لەبارەی بوونی خواوە، لەنێوان دوو ئەوپەڕی بێگومانی (قەناعەتی) دژ بە یەک دادهنێت. پێوەرەکە حەوت خاڵی وەرچەرخانی یەک لەدوای یەکە کە ئهمانهنن:
1. باوەڕمەندێکی بەهێز. شیانی خوا لە سەددا سەدە. “لەو باوەڕەدا نیم، بەڵکوو دەزانم.”
2. شیانی بەرزی زۆر، بەڵام کەمتر لە سەددا سەد. باوەڕمەندێکی ڕاستبینە. ”من ناتوانم بەدڵنیایییەوە بزانم، بەڵام بەتەواوی بڕوام بە خوایە و ژیانی خۆم بە جۆرێک دەبەمە سەر، کە وای دادەنێم هەیە.”
3. بەرزتر لە سەددا پەنجا، بەڵام زۆر بەرز نا. بەجۆرێک، بۆچوونێکی نەزانێتیی هەیە، بەڵام بەلای یەکخواگەریدا دەیشکێنێتەوە. ”من زۆر نادڵنیام، بەڵام مەیلم هەیە بە باوەڕکردن بە خوا.”
4. ڕێک لە سەددا پەنجا. نەزانێتییەکی تەواو بێلایەن. ”بوون و نەبوونی خوا، دوو ئەگەری تەواو وەک یەکن.”
5. کەمتر لە سەددا پەنجا، بەڵام زۆر نزم نا. بە جۆرێک، بۆچوونێکی نەزانێتیی هەیە، بەڵام بەلای ئیسییزمدا دەیشکێنێتەوە. ”من نازانم ئایا خوا هەیە یان نا، بەڵام مەیلم بەرەو گومانە.”
6. شیانی نزمی زۆر، بەڵام ناگاتە سفر. ئیسییستێکی ڕاستبینە. ”من ناتوانم بەدڵنیایییەوە بزانم، بەڵام لەو باوەڕەدام، بوونی خوا زۆر مەحاڵە و ژیانی خۆم بە جۆرێک دەبەمە سەر، کە وای دادەنێم نییە.”
7. ئیسییستێکی بەهێز. ”من دەزانم خوا نییە، بە هەمان ئەو قەناعەتەی جونگ دەڵێت، ‹دەزانە›م خوا هەیە.”
ئهمه دەبێتە مایەی سەرسامی نووسەر، کە ئەگەر خەڵکێکی زۆر بکەونە خانەی حەوتەمەوە، بەڵام وەک خۆی دەڵێت، ئەمەی هێناوەتەوە بۆ هاوسەنگی لەبەرامبەر خانەی یەکەمدا، کە خەڵکێکی زۆر دەگرێتەوە کە ئەمەش سروشتی باوەڕە، بەتایبەتی باوەڕی ئاینی. نوسهر خۆی لە خانەی شەشەمدا دەبینێتهوه ، بەڵام بەرەو خانەی حەوتەم مەیلی هەیە ــ دهلێت : من نەزانێتیم تا ئەو ئاستەیە، کە نەزانێتیم سەبارەت بە جنۆکەیە لەپشتی باخچەکە.
نوسهر له سهر پرسی بوون و نهبوونی خوا نمونهیهک دههێنێتهوه که لەلایەن بێرتراند ڕوسلەوە قاییلکەرانە ڕۆشن کراوەتەوە، کە بەراوردی دەکات بە قۆریی ئاسمانی. “هەندێک خەڵکی ئوسوڵگەرا وەها دەدوێن، کە ئەوە ئەرکی گومانمەندانە، وشکەبڕوا قبووڵکراوەکان بەدرۆ بخەنەوە، زێتر لەوەی ئەرکی وشکەبڕواکەران بێت، کە بیانسەلمێنن. بێگومان ئەمە هەڵەیە. ئەگەر من وتبێتم، کە لەنێوان زەمین و مەریخدا، قۆرییەکی چینی لەسەر سووڕگەیەکی هێلکەیی بەدەوری ڕۆژدا دەخولێتەوە، هیچ کەسێک ناتوانێت ئەم وتەیە بەدرۆ بخاتەوە، بەو مەرجەی من ئەوەندە وریا بووبێتم، ئەم سەرنجەشم لەگەڵ دابێت، کە قۆرییەکە ئەوەندە بچووکە، هەتا بە بەهێزترین دووربین نابینرێت. بەڵام ئەگەر هات و پێم لێ ڕاکێشا و وتم، لەبەر ئەوەی ئەم وتەیەی من بەدرۆ ناخرێتەوە، ئیتر پڕڕوویییەکی قبووڵنەکراوە، کەسێک بێت و گومان لە بانگەشەکەم بکات، ئیتر ئەمە دەری دەخات وڕێنە دەکەم. ئەگەر بهاتایە بوونی قۆرییەکی وەها، بە جۆرێک لەناو کتێبە کۆنەکاندا ناوی هاتبایە و هەموو ڕۆژانێکی یەکشەممان، وەک ڕاستییەکی پیرۆز، بە گوێی خەڵکدا هەڵبدرایە و لە قوتابخانەدا مێشکی منداڵانی پێ پڕ بکرایە، ئیتر ئەوسا هەر دوودڵییەک لە باوەڕکردن بە بوونیدا، وەک نیشانەیەکی لادان چاوی لێ دەکرا و وەها بە باش دەزانرا، گومانمەندکە بچێت بۆ لای پزیشکی دەروونی لە سەردەمی وشیاریی ئیمڕۆدا یان ببرێت بۆ بەردەم دادگای کڵێسا لە سەردەمانی زووتردا” .