دۆزەخ، ئەوانی دیکەن.. ڕانانێک بۆ شانۆنامەی دۆزەخ.. هەردی حوسێن

ناوی کتێب: دۆزەخ
نووسینی: ژان پۆڵ سارتەر
تەرجەمە: نەجاتی عەبدوڵڵا

شانۆنامەی دۆزەخ، بۆ یەکەمجار لەسەر شانۆی ڤیو-کۆلۆمبیر لە ئایاری ١٩٤٤ پێشکەش کراوە.
سارتەر ئەم ئەم شانۆنامەیەی بە ناونیشانی (huis clos) نووسیوە.
کە بەواتای(ماڵی داخراو) یان (ژووری داخراو) دێت. لە زۆر شوێنیش بە (no exit) هاتووە، کە بەواتای (بێ دەرچوون) یان (دەرنەچوون) دێت. کاک نەجاتی عەبدوڵڵا لە فەڕەنسییەوە تەرجەمەی کردووە و کردوویەتییە (دۆزەخ)

ئەگەر لەهەر کەسێکی ئاسایی بپرسین دۆزەخ چییە؟ ئەوا بێ دوودڵی وەڵامەکەی بریتی دەبێت، لەوەی دۆزەخ کڵپەیەک ئاگری بەتین و سزای جەستەییە لە شوێنێکی دیاریکراودا. واتە دۆزەخ ئەو شوێنەیە کە ئاگر، سزای جەستەیی و شوێنێکی دیاریکراویش هەبێت بۆ سزادان ئەوا ئەو شوێنە، یەکسانە بە دۆزەخ.

ئەم شانۆنامەیە، لە ژوورێکدایە، یەک دەرەی هەیە و دەرگەکەش لە دەرەوە بە قفڵ داخراوە. هیچ پەنجەرە و هیچ دەرچەیەکی نییە بۆ دەرچوون. لە ڕووی لۆجستییەوە ئەو شوێنە لە ژوورێکی دانیشتندایە، کە مۆبیلیاتی شێوازی ئیمپراتۆری دووەم، یەک پەیکەری برۆنزیش لەسەر ئاگردانی ژوورەکە دانراوە.

شانۆنامەی دۆزەخ؛ لەسەر گریمانەی فانتازیایی بنیاتنراوە و کارەکتەرەکانی نێو شانۆنامەکە مردوون و هێنراون بۆ ئەم ژوورە. کارەکتەرەکان لە هەمانکاتیشدا زیندوون چوونکە، گفتوگۆ دەکەن و پرسیار لە گوناهباری یەکتری دەکەن. بەو ڕێگەیەش تا ئەو پەڕی سنوور یەکتری هاراسان دەکەن و دەبنە مایەی ئازاری دەروونی بۆ یەکتری.
هەر یەکێک لەو کارەکتەرانە بەهۆیەک مردوون و هێنراون بۆ ئەم ژوورە و کارەکتەرەکانیش ئەمانەن.

• گارین، پیشەکەی ڕۆژنامەنووسی بووە. بە تاوانی ترسنۆکی خراوەتە دۆخەخەوە و گوللە باران کراوە…
• ئینەس، لەبەر ئەوەی ژیانی هاوڕێکەی تێکداوە و مێردەکەی جێهێشتووە، بەگاز خنکاوە…
• ئیستێل، بۆ پارە شوو بە پیاوێکی پیر دەکات، دواتر لەگەڵ پیاوێکی لەخۆی بچووکتر، پێوەندی خۆشویستی دروست دەکات، بەڵام گەنجەکە پێیەوە پەیەست دەبێت و منداڵێکیان دەبێت، بەلام ئیستیل ئەو منداڵە فڕێدەداتە نێو زەریاوە و پکێاوەکەش لەداخا خۆی دەکوژێت…
• خزمەتکار، تەنها لەگەڵ گارسین گفتوگۆ دەکات و هەر ئەویش گارسین دەهێنێتە ژوورەوە.

شانۆکە بە یاوەری سێ کارەکتەری سەرەکی دەچێت بە ڕێوە و سەرەتا گارسین ئەم شوێنەی قبووڵ نییە تاوەکو خزمەتکار پێی دەڵێت دانیشە و ئێرە شوێنی ئێوەیە. گارسین و کارەکتەرەکانی دیکەش هەروەکو کەسانی ئاسایی کە لەسەرەوە باسمانکرد وێنای دۆزەخ لایان بریتییە لە ئەشکەنجە و ئاگر…

هەر بۆیە گارسین بە خزمەتکارەکە دەڵێت: ئامێرەکانی فەلاقە لە کوێن؟*١

• خزمەتکار: چی؟
• گارسین: ئامێرەکانی فەلاقە، شیشی سوورکراوە.
  گارسین وەک هەر کەسێک کە چاوەڕوانی سزای دۆزەخ بکات، چاوڕێی سزا دۆزەخییەکانە.
  بەڵام خزمەتکار بە هێواشی گارسین تێ دەگەیەنێت ئێرە نە قامچی لێیە نە ئاگر و نە شیشی سوورکراوە. بەڵکوو لێرە و لەم ژوورەدا و لەگەڵ ئێوە دوو کارەکتەری دیکە بوونیان هەیە و ئەوانیش وەک تۆ هێنراون بۆ ئەم ژوورە و هەریەکەیان باس لەو تاوانە دەکات کە کردوویەتی.

هەر یەک لەم سێ کارەکتەرە، لە پشت دەگە داخراوەکەوە، چیرۆکی خۆیان دەگێڕنەوە. قسەدەکەن و قسەدەکەن. هەرچی سنووری ئازادی تاکەکەسییە دەیبەزێنن و دواتر بۆیان دەردەکەوێت کە گیریان خواردووە و ناتوانن بچنە دەرەوە. لە شانۆنامەکەدا کارەکتەرەکان درک بەوە دەکەن کە دۆزەخ شوێنی ئەشکەنجەدانی جەستەیی نییە، بەڵکو شوێنی ئەشکەنجەی دەروونییە.

ئەم شانۆگەرییە،کارێکی فەلسەفییە کە بەدواداچوون بۆ بابەتەکانی بوونگەرایی دەکات. سارتەر دەیەوێت لە ڕێگەی ئەم شانۆیەوە پێمان بڵێت دۆزەخ ئەو شوێنە نییە کە تیادا دەسووتێنرێین و ئەشکەنجە دەدرێین
بەڵکوو دۆزەخ ئەو شوێنەیە، کە لەدەرەوەی زۆنی ئاسوودەیی ئێمەیە. ئەو شوێنەیە کە دەروونییەن ئاسوودەنین.
دۆزەخ ئەو شوێنەیە کە ناچاری لەگەڵ هەندێک کەس بژی و هەڵسوکەوت بکەی. بە مانایەکی دیکە دۆزەخ ئەو شوێنەیە لەگەڵ کۆمەڵێک ناکەس بژی. بۆیە دەکرێت ئێمە کاتێک لە شوێنێکین و ئەو شوێنە پڕیەتی لە کەسانێکی سازۆشیست ئەوا ئەو شوێنە بۆ ێمە دۆزەخ بێت هەر وەک گارسین لە کۆتایی شانۆ کەدا تێدەگات و دەڵێت: ”دۆزەخ ئەوانی دیکەن.” *٢

هەرچەندە تیڕوانینی جیاواز لەبارەی ئەم ڕستە فەلسەفییەوە گوتراوە و ئێمە نامانەوەێت دووپاتیان بکەینەوە، بەڵام بە تێڕوانین لە دەقە شانۆییەکە مەبەست لەم ڕستەیە ئەوەیە کاتێک ئێمە لەژێر نیگا و چاودێری ئەوانی دیکەداین، ئەوا ئەو شوێنە بۆ ئێمە دەبێتە دۆزەخ.

کاتێک ئێمە لە چاودێری کەسێکی دیکەداین بە ناچاری دەبینە ئۆبژێکتی کەسانی دیکە و ئەمە وادەکات بکەوینە ململانێی سوبێکت بوون و ئۆبژێکت بوون. ئەم ململانێیەش سەرەنجامەکەی دۆڕانە باجی دۆڕانیش قورسە. لە کۆتاییشدا ئازادیمان لێ زەوت دەکرێت لە لایەن دەورووبەرەکەمانەوە و ئەو کاتە نە ئازادی هەڵبژاردنمان دەبێت نە ئازاد خودی. بە دەربڕینێکی دیکە، هۆشیاری لە ڕێی هەڵبژاردنەوە یاخود ئازادییەوە خۆی دروست دەکات.
دەتوانین بڵەین تەواوی فەلسەفەکەی سارتەر پشت بە ئازادی تاکەکەس لە هەڵبژاردندا دەبەستێت. ئەم ویستەش تەنانەت بەسەر کەسێکدا دەسەپێت، کە لە هەڵوێستێکی مێژوویشدا خۆی بە دیل دەبینێت.
ئەم فەلسەفەیە لە مرۆڤێکدا بەرجەستە دەبێت، کە باوەڕی قووڵی بە ژیانی ئازاد و ئازادیی تاکەکەس هەیە.
هەر لەم ڕووەوە دەتوانین فەلسەفەکەی ناو بنێین فەلسەفەی ئازا لە بەرانگاربوونەوە و سەرپێچی کردندا.
ماوەتەوە بڵەین دیالۆگەکانی ئەم شانۆ نامەیە بریتین لە دیالۆگ و کۆمەڵە گوتەیەک کە کارلێکی بەرگە نەگیراو دروست دەکەن و ئازادی تاکەکەسی بەتەواوی پێشێل دەکەن.
لە تەواوی دیالۆگەکەشدا رووبەڕووی چەمکەکانی ئازادی، بەرپرسیاریرتی، مەرگ و بوون دەکەوین کە لە فەلسەفەی بوونگەرایی و سارتەردا سێرەی زۆریان لەسەرە.
بۆیە دەڵێین هەر کاتێک لە لایەن کەسانێکی دیکەوە سنووری ئازادیمان بەزێندرا ئەوا ئەوانی دیکە بۆمان دەبنە دۆزەخ.