پرسەکانی ئەدەب و ڕۆشنبیریی.. ئامادەکردنی: عەبدوڵا سڵێمان(مەشخەڵ)

پرسەکانی ئەدەب و ڕۆشنبیریی،هەرجارەی لەسەر بابەتێک چەند نووسەر و هونەرمەند و ڕۆشنبیرێک دێنێتە گۆ. بانیژەی ئەدەب و کلتوور لەڕێگەی ئەم گۆشەیەوە دەیەوێت پەنجە بخاتە سەر گیروگرفتەکانی کایەی ئەدەب و ڕۆشنبیریی کوردیی و ورووژاندنی پرسیاری جیددی. لەم گۆشەیەدا پرسی ئەدەبی منداڵان دەوروژێنێت.
پرسیار : پرسی ئەدەبی منداڵان پرسێکی پەروەردەیی و مەعریفی گرنگە. گرنگی ئەدەبی منداڵان لەچیدایە و ئەدەب دەتوانێت چی پێشکەش بە منداڵان بکات؟ گرفتەکانی ئەدەبی منداڵان چین؟ بەبۆچوونی ئێوە منداڵانی کوردستان چەند ئاشنای ئەو ئەدەبەن کە بۆ ئەوان دەنووسرێت؟

محەمەد بەرزی؛ نووسەری بواری منداڵان

وەڵام: ئەدەبی منداڵان جۆرێکی ناوازە و تایبەتە بۆ بەرژەوەندی و دابینکردنی پێداویستی منداڵان نووسراوە و گوزارشت لە خواستەکانییان دەکات و ئۆخژن و ئارامی دەدات بە دەروونیان و دڵیان خۆش و گەش دەکات. بەشێکی سەرەکییە لە پەروردەکردنی منداڵاندا. بۆ ئەوەیە میشکیان ئامادەبکات بۆ وەرگرتنی ڕاستییەکان ، زۆر گرنگیشە ئەم ئەدەبە ڕاستییەکان بگرنە خۆیان . لە ڕێگای وشە و چیرۆک و وێنە و گۆڤار و پەڕتووکی ڕەنگاوڕەنگەوە ، زانیاری دەگەیەنێت بە منداڵان. کارێک دەکات باشتر بنووسن و بخوێننەوە . ڕووبەڕووی وشە و ڕستەی زۆریان دەکاتەوە ، ڕۆڵی گرنگ و کاریگەر و گەورەیان لە زمانەوانی و سۆزداریدا هـەیـە . هاندەری بیرکردنەوەی قوڵ و زیرەکییە و ئاسۆی خەیاڵیان فراوانتر دەکات . پاشان توانای گوێگرتن و قسەکردن و تێگەیشتنیان زیاتردەکات . پەرە بە پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکان و ئاشنای ژیانی ئاژەڵ و باڵندەکانیشیان دەکات. سەرچاوەیەکی گرنگیشە بۆ فێربوون . پاشان لە کارەکتەر و پاڵەوانەکانی ناو چیرۆک و هۆنراوەکاندا خۆیان دەبیننەوە. سەرباری ئەمانەش ئەدەبیاتی منداڵان لە ڕێگای چیرۆکی سەرنجڕاکێش و وێنەی ڕەنگاوڕەنگەوە، خێراتر خەیاڵ و ڕادەی بیرکردنەوەیان گەشەدەکات. لە ئەنجامیشدا باشتر بیردەکەنەوە و دەتوانن ئەوانەی دەورووبەریان قبوڵ بکەن. واتە خوێندنەوەی بەردەوام بۆ منداڵان لە تەمەنێکی بچووکدا ، دیاردەیەکی هیوابەخشە ، چونکە مێشک چالاکتردەکات و پەیوەندی منداڵ و دایک و باوک و ئەندامانی خێزان بەهێزتردەکات . ئەوەی شایانی باسە تۆژینەوەکان ئەوەیان دەرخستووە، خوێندنەوە بۆ کۆرپەلەی ناو سکی دایکیش، ئاستی چالاکی مێشکی کۆرپەلە بەرزدەکاتەوە و لە کاتی لە دایکبوونیشدا کۆرپەکە دەتوانێ دەنگی دایکی بناسێتەوە . هەر بۆیە باشتر وایـە هەموو ڕۆژێک ، جا بــەر لە کاتی نووستن ، یان لە بەیانیان و کەشێکی ئارام و هێمندا و بە دەنگی بەرز بابەتێک بۆ منداڵ بخوێنرێتەوە ، بەمەش نەک تەنها پەرە بە زمانییان دەدات و خەیاڵ و بیرکردنەوەیان باشتر دەکات و لە قوتابخانەش سەرکەوتوو دەبن ، بەڵکو لە داهاتووشدا ڕادەی خۆشەویستییان بۆ خوێندنەوە زیاتر دەبێت و دەبن بە کەسانی داهێنەری زیرەرک و سەرکەوتووی ناو کۆمەڵگا و ژیانیان پڕدەبێ لە بەهرە ، چونکە گەشەکردنی شانەکانی میشکی منداڵ لە سەرەتادا ، ڕاستەوخۆ پەیوەندییان بە خوێندنەوەوە هەیە . لە دواجاردا ئەدەب یەکێکە لە باشترین و کاریگەرترین ڕێگا بۆ یارمەتی منداڵان بۆ تێگەیشتن لەو بابەتانەی ، کە پێی ئاشنا نەبوون . پاشان منداڵ بە دەگمەن بۆ ماوەیەکی زۆر بە هێمنی دادەنیشێت ، بەڵام خوێندنەوە ڕەفتارەکانییان دەگۆڕێت و لە کاتی خوێندنەوەدا ئارامی دەیانگرێتە باوەش . سەرباری ئەمەش ئەدەبیاتی منداڵان بۆ گەورەکانیش سودی تایبەتی خۆی هەیە و یارمەتییان دەدات سەردەمی منداڵی خۆیان لە بیرنەکەن . بێگومان هەتا ئێستاش منداڵانی کوردستان و خێزانەکانییان وەک پێویست ئاشنای ئەو بوارە زۆر گرنگە نەبوون ، هۆکارە سەرکییەکەشی دەگەڕێتەوە بۆ بەرنامە بێ بەهاکانی تەلەفزیۆنەکان و بە تایبەتیش بەکارهێنانی ئامێرە ئەلکترۆنییەکانی وەک ئایفۆن ، کە بەگشتی خێزانەکانیان سەرقاڵکردووە . پاشان کەمی ژمارەی ئــەو کتێب و گــۆڤــارانەی لە کوردستاندا بۆ منداڵان چاپ دەکرێن ، بەڵگەیەکی حاشاهەڵنەگرە، کە هەتا ئێستا کۆمەڵگای کوردی لای لەو بوارە زۆر گرنگەکەی ئەدەبی منداڵان نەکردۆتەوە . ٣٠ / ١٢ / ٢٠٢٤

ڕەزا شوان؛ شاعیر و نووسەر لەبواری ئەدەبی منداڵان

وەڵام: تا ئـێستا پێناسەیەکی گشتی چەسپاو، بۆ ئەدەبی منـداڵان نییە، بەڵام خاڵی هـاوبەش لە نێـوان پێناسە جیـاوازەکانـدا هـەیە. پـێمـوایە باشـتریـن پـێناسە بۆ چەمکی ئەدەبی منداڵان، پێناسەکەی (ماریا نیکۆڵا) یە کە دەڵێت:”ئەدەبی منداڵان ئەو ئەدەبەیە کە لەلایـەن کەسـانی شـارەزای جـیهـانی منـداڵانـەوە نـووسـراوە و بەرهـەم هـێـنراوە و بڵاوکـراوەتـەوە، کە خـوێنـەری سـەرەکـیـیان منـداڵانـن”. لەبەر گرنگی ئەدەبی منداڵان، ئەم سەردەمە بە سەردەمی ئەدەبی منـداڵان ناودەبرێت. ئەمـەش لـە گـرنـگـیرۆڵـی منـداڵانـەوە سـەرچـاوەی گـرتـووە.بـێگـومـان ئـەدەبی منداڵان، گرنگی و کاریگەری و رەنگـدانەوەیەکی زۆری لە ژیانی ئەمڕۆ و داهاتووی منـداڵان و لە بنیاتـنانی کەسـایەتی دروسـت و هـاوسـەنـگی منـداڵان هـەیە. لە بـارەی گـرنگی ئـەدەب بـۆ منـداڵان، شاعـیری ناسـراوی بـولـگاری (ران بـوسـلـیک)دەڵـێت: “ئەدەب بـۆ منـداڵان، وەک شـیری دایک و هـەوای پاک وایـە، کە پێویـستە هـەبـن”.دکتۆر (ناسرەدین ئەلئەسەدی)یش دەڵێت:”ئەدەبی منداڵان بۆ بیر، وەک ڤیتامینەکانن، کە هـۆش و ئەنـدێـشەی منـداڵان، پێویـستییان بە جـۆرەکانی هـەیە. هـەر جـۆرێکیش لایـەک لە بیـر و هەسـت و لایـەنە ئەنـدێـشەیـیەکان مەسـت دەکـات”.ئەدەبی منـداڵان خـۆی لە خۆیـدا ئامانـج نییە، بەڵکـۆ هـۆیـەکە بـۆ هـێنانەدیی ئامـانج ئـەدەبی منـداڵان، جـۆگایەکی ئـاو خـوڕ و زوڵاڵـە، لە رووبـاری رۆشـنبـیریی منـداڵان، رۆڵێکی گرنگی لە رۆشـنبریکردن و گەشەکـردنی ئەنـدێـشە و هـزری منـداڵان هـەیە. ئـەدەبی منـداڵان رۆڵـێکی گـرنگی لە گەشەکـردنی زمـانی منـداڵان هـەیە، فـەرهـەنگی وشەکانیان بە وشـە و زاراوەی نـوێ دەوڵەمەنـتر دەکات. تـوانای گوزارشتکردنیشیان بە زارەکی و بە نووسین،لە ئەنـدێـشە و هـزریـان زیـاتـر دەبێـت. ئەدەبی منداڵان و پەروەردەی منداڵان دوانەن، یا گیانێکن لە دوو جەستەدان. هەموو دەقـێکی ژانـرەکانی ئەدەبی منـداڵان، پەیامـێکی جـوانی پەروەردەییان لەخـۆگـرتوون.
گرنگی ئەدەبی منداڵان لەوە دایە، کە منـداڵان بۆ داهـاتـوویەکی باشتر ئامادە دەکات.
کەواتا ئەدەبی منداڵان دەتوانێت ئه‌‌رکێکی زۆر گرنگ ببینێت، له‌ چەنـد رەهـه‌نـدێکی وەک: په‌روەردەیی و نه‌تـه‌وەیی و نیشـتمانی و کۆمه‌ڵایـه‌تی و رەوشتی و جـوانی و سروشتی و ویـژدانی و سۆزداری و هـزری و مرۆڤـایه‌تی. ئه‌وە ئەدەبی منداڵانە کە منـداڵە چاوگه‌شه‌کانمان به‌ کوردایـه‌تی و کوردسـتان په‌روەری، گـۆش و پـه‌روەردە دەکات. فێری وانه‌ی نیشتمان په‌روەری و دڵسۆزی و خه‌بات و تـێکـۆشان و خۆڕاگری و ئازایـه‌تی و دلـێری و به‌رگـری و کـۆڵـنه‌دانیـان دەکـات. ئـه‌وە ئـەدەبی منـداڵانـە، که‌ جگەرگۆشەکانمان فێری رەوشت به‌رزی و رەفـتار دروستی و گه‌شبینی و هـیواخوازی و چـاکـه‌خـوازی و هـاوکـاری و یـارمـه‌تـی و لـێـبـووردن و رێـزگـرتـن و بـرایـه‌تـی و ژینگەپارێزی و هـاوڕێتی و مـرۆڤایەتی و ئاژەڵـدۆستی و زۆر شتی جوانی تر دەکات. گـرفـتەکانی بەردەم گەشەکـردنی ڕەوتی ئـەدەبی منـداڵان لە کوردسـتان زۆرن. بە کـورتی و بە چـڕی ئەمـانە گـرنگـتریـنیان:
ـ نەبوونی دەزگایەکی چاپ و بڵاوکردنەوەی تایبەت بە ئەدەبیاتی منداڵان لە کوردستان.
ـ نەبوونی دەزگایەکی چـاودێـری، بۆ هەڵـسەنگانـدنی بابەتـەکانی نووسـین بۆ منـداڵان. بۆ رێگـرتن لە چاپـکـردن و بڵاوکردنەوەی کـتـێبی بابـەت کـرچ و کاڵی پـڕ لە هـەڵەی زمـانەوانی و رێنـووسی و سـایکـۆلـۆژی و هـزری.
ـ نەبوونی رەخـنەی ئەدەبیی دروست لە ئەدەبی منـداڵان. چونکە ئەدەب بەبێ رەخـنە پێـش ناکەوێت. ئـەدەب و رەخـنە دوو رووی دراوێـکـن.
ـ کـەمی تیـراژی ئـەو کـتـێـب و گـۆڤـارانەی کە بـۆ منـداڵان چـاپ دەکـرێـن.
ـ نەبـوونی دەسـتوورێکی یەکگـرتـووی رێـنـووسی کـوردی.
ـ پـشتگـیری نەکردنی نووسـەرانی منـداڵان بە دارایی، بـۆ چاپکـردنی کـتـێبەکانیان.
لە راستیدا منداڵانی کوردستان، تا ئەمڕۆش نەبوونە بە هاوڕێی کتێب و گۆڤارەکانی منداڵان. تا ئەمـڕۆش خوێنـدنەوە نەبـووە بە پێویـستیـیەکی رۆژانەیـان و خووییان بە خـوێنـدنەوەوە نەگرتـووە. هـۆی ئەمەشەش بـۆ دایکان و باوکانیان و بۆ مامۆستاکانیـان دەگەڕێتەوە. کە وەک پێویست کتێب و گۆڤارەکانیان بۆ دابین ناکەن و هـانیـان نـادەن بۆ خـوێنـدنەوە. خـۆشـیان نەبـوونە بە نمـوونە و بە سـەرمـەشـق لە خوێنـدنەوەدا، تا منـداڵەکانیـان چـاویـان لـێـبکەن.

ئەمین محەمەد؛ ڕۆماننووس و شاعیر و توێژەر لە بواری ئەدەبی منداڵان

وەڵام: بەگشتیی گرنگی ئەدەبی منداڵان لەوەدایە،کەدەتوانێت بەشێوازێکی ئەدەبیی وهونەریی باڵا ،لەخەون وخۆزگەی منداڵ بدوێ و بەهاکۆمەڵایەتی و کارامەییەکانیان بەشێوازێکی ڕاست ودروست ومرۆڤ دۆستانە بۆشی بکاتەوەو لەهەموو لایەکەوە، ئاستی تێگەیشتن و ڕۆشنبیرییان پێشبخات،بەڕەچاوکردنی قۆناغبەندی تەمەنی منداڵ و لایەنی دەرونیی و کۆمەڵایەتی .هەرلەڕێگای ئەدەبی بۆمنداڵ نووسراوەوە دەتوانرێت پەرەبەلایەنی زمان وئاستی بیرکردنەوەو خەیاڵفراوانی منداڵ بدرێ ،بەمەرجێک نووسەر بیروبۆچوونی تایبەتی خۆی تێکەڵ،بەدەق نەکات چونکە خۆهەڵقورتاندن وبیروڕا سەپاندنی نووسەر زیانی گەورە لەمنداڵ دەدەن. ئەدەبی منداڵان بەسەرجەم ژانرەکانییەوە چێژ بە منداڵ دەبەخشن و دەبنە هۆی ڕۆشنبیرکردنی و پرسیاری لادروست دەکەن و کتێب و گۆڤار لای منداڵ خۆشەویست دەکەن و لەڕێگای ئەدەبەوە خوێندنەوەیان لادەبێت بەکتوور،منداڵ بەخوێندنەوەی ئەودەقە تایبەتانەی کەبۆی نووسراون، دەبێت بەتاکێکی ژیر و کارامە و ڕەخنەگر و بڕوابەخۆبوو،خوێندنەوەی دەقی باش و نوێخواز و سەردەمییانە وا لە منداڵ دەکەن، ببێت بە کەسێکی بەسوود بۆ کۆمەڵگەو سەرجەم مرۆڤایەتی، ئەوەش ئەرکی نووسەرانی تایبەتی بواری ئەدەبی منداڵان و پەروەردەکارانە، بەو ئەرکەگرنگە هەستن و بەپێی پێشکەوتن و گۆڕانکارییەکانی ڕۆژ کار بۆ منداڵان بکەن.
منداڵانی کوردستان بەهۆی کەمی گۆڤار و ڕۆژنامەی تایبەت بە منداڵان و کەمی تیراژی ئەو بڵاوکراوانەی تایبەتن بەمنداڵان و هەندێ ئاڵنگاری تایبەت، زۆربەکەمی ئاگاداری ئەدەبی تایبەت بەخۆیانن و بەپێی پێویست سوودی لێنابینن، چونکە زۆربەی ئەو کتێب و گۆڤار و ڕۆژنامانەی بۆ منداڵان دەردەچن بەشی منداڵانی یەک شارۆچەکەش ناکەن،لەبەرئەوە زۆربەی زۆری منداڵان بێ بەشن و ئاگایان لێی نییە،یەکێکیتر لە ئاڵنگارییەکان زۆربەی ئەو نووسەرانەی لەو بوارەدا کاردەکەن،چەقبەستوون و کەمتر بەلای نوێگەری و بابەتی بەسوود و گونجاو بۆ منداڵاندا دەچن، ئەوەش وای کردووە منداڵان حەز بە خوێندنەوەی دەقەئەدەبییەکانیان نەکەن ،هۆکارێکیتر کەمتەرخەمی دایک و باوک وهەندێ لە مامۆستایان ،لەبەردەست نەخستنی کتێب و گۆڤار و ڕۆژنامەی تایبەت وبەسوود، هاننەدانی منداڵان بۆ خوێندنەوە، ئەم هۆکارانە وایان کردووە ،منداڵانی کوردستان ئاگاداری تەواوی ئەو دەقە ئەدەبییانە نەبن کەبۆ ئەوان نووسراوە، تاکە چارەسەر ئەوەیە کە بەفراوانی دەزگای تایبەت بەچاپ و بڵاوکردنەوەی دەقی بۆمنداڵ نووسراو بێتەکایەوەو خەمخۆرانە کاریان بۆ بکات ، تامنداڵانی ئێمەش وەک منداڵی وڵاتانی پێشکەوتوو سوود لە ئەدەب ببینن.

مەحمود عەبدولکەریم باجەڵان؛ نووسەر و سەرپەرشتیاری پەروەردەیی

ئەدەبیاتی منداڵان ڕۆڵێکی گرنگی هەیە لە گەشەکردنی منداڵان و داڕشتنی کەسایەتییان. لێرەدا هەندێک لەو گرنگی و سوودانە دەخەینەڕوو کە ئەدەب پێشکەشی منداڵانی دەکات:
١- ئەدەبی منداڵ یارمەتی منداڵاندەدات بۆ پەرەپێدانی تواناکانی زمان لەڕێگەی چیرۆک و شیعرەوە و باشتر لە زمانەکە تێبگەن وبەشدارە لە باشترکردنی وشەسازی و ڕێزمان و دەربڕینی زمانەوانییان.
٢-هانی منداڵان دەدات بۆ بیرکردنەوەی داهێنەرانە و خەیاڵکردنی جیهانە نوێیەکان،دەرگایان بۆ دەکاتەوە بۆ داهێنان و دەربڕینی بیرۆکەکانیان.
٣-زۆرێک لە چیرۆکەکان پەیامی ئاکاریی لەخۆدەگرن، یارمەتی منداڵان دەدەن لە بەهاکانی وەک هاوڕێیەتی و بوێری و ڕاستگۆیی تێبگەن. چیرۆک دەتوانێت ڕێگەیەک بێت بۆ فێرکردنی منداڵان چۆن مامەڵە لەگەڵ بارودۆخە کۆمەڵایەتییەکان بکەن.
٤-منداڵان لەڕێگەی ئەدەبەوە ئاشنا دەبن بە کلتوور و ئەزموونە جۆراوجۆرەکان. یارمەتی بەرەوپێشبردنی لێبوردەیی و ڕێزگرتن لە جیاوازییە کلتوورییەکان و بەرزکردنەوەی تێگەیشتنی کلتووری دەدات.
٥-پەرەپێدانی بیرکردنەوەی ڕەخنەگرانە: چیرۆکەکان هانی منداڵان دەدەن بۆ پرسیارکردن و شیکردنەوەی ڕووداوەکان. توانای بیرکردنەوەی ڕەخنەیی منداڵان و تێگەیشتن لە پەیوەندییەکانی نێوان کارەکتەرەکان و ڕووداوەکان بەرز دەکاتەوە.
٦-ئەدەبیات یارمەتی منداڵ دەدات هەستی خۆی و هەستی کەسانی تر بناسێتەوە. پەرەپێدانی هەستی هاوسۆزی و تێگەیشتنێکی قووڵتر لە کەسانی دیکە.
٧-چیرۆکەکان ڕێگەیەکی خۆش بۆ دەربازبوون لە واقیع دەڕەخسێنن. یارمەتی نەهێشتنی فشار و دڵەڕاوکێ دەدەن.
٨-خوێندنەوە لەگەڵ خێزان پەیوەندی خێزان بەهێز دەکات. دەرفەت دەڕەخسێنێت بۆ گفتوگۆکردن لەسەر بابەتگەلی گرنگ و هاندانی گفتوگۆ.
بەڵام بەداخەوە بەشێوەیەکی فراوان پەیامی ئەدەبی منداڵان وەک پێویست نەگەشتووە بە منداڵانی کورد، ئەویش لەبەر چەند ئالەنگارییەک، کە لێرەدا بە کورتی هەندێکیان دەخەینە ڕوو:
یەک: کەمی سەرچاوەی دارایی: نەبوونی بودجەی پێویست بۆ پاڵپشتیکردنی دەزگاکانی چاپ و بڵاوکردنەوە و نووسەرانی منداڵان، ئەمەش ڕێگری لە بەرهەمهێنانی کتێبی نوێ دەکات.
دوو: دابەشکردنی کتێب: سەختی دابەشکردنی کتێب لە ناوچە دوورەکانیان گوندنشینەکان، ئەمەش وا دەکات منداڵان دەستیان بە ئەدەبیات بگات.
سێ: چەند زاراوە: زمانی کوردی چەند زاراوەیەک لەخۆدەگرێت، ئەمەش وا دەکات ئاستەنگکردنی ئەدەبیات زیاتر بکات بۆ ئەوەی بە دەستی هەموو منداڵان بگات.
چوار: نەبوونی پشتیوانی حکومەت: پشتیوانی نەکردنی حکومەت بۆ بەرنامە کلتووری و پەروەردەییەکان کە ئەدەبی کوردی بەرەوپێش دەبەن
پێنج: نەبوونی نووسینی تایبەتمەند:کەمیی نووسەرانی ئارەزووداری نووسینی ئەدەبیات بۆ منداڵان، ئەمەش هەمەجۆریی بابەت و شێوازە ئەدەبییەکان سنووردار دەکات.
شەش: کێبڕکێ لەگەڵ ئەدەبی بیانی: منداڵان زیاتر ئارەزووی ئەدەبی وەرگێڕدراویان بیانی دەکەن، ئەمەش دەبێتە هۆی کەمبوونەوەی ئارەزووی ئەدەبی ناوخۆیی.
حەوت: هۆشیاری ڕۆشنبیری: ئاگادارییەکی تەواو لە گرنگی ئەدەبی کوردی و کاریگەرییەکانی لەسەر شوناسی کلتووری کەمە یان نییە،ئەمەش کاریگەری لەسەر هاندانی منداڵان بۆ خوێندنەوە هەیە.
هەشت: تەکنەلۆژیا؛لە کاتێکدا تەکنەلۆژیا دەرفەتی نوێ بۆ بڵاوکردنەوەی ئەدەبیات دەڕەخسێنێت، بەڵام زیادبوونی بەکارهێنانی میدیای دیجیتاڵی ڕەنگە ببێتە هۆی دابەزینی خوێندنەوەی تەقلیدی.
نۆ: ناوەڕۆکی نەشیاو: بوونی ناوەڕۆکێک کە نەگونجاویان ناڕێژەیی بێت لەگەڵ کلتووری منداڵان، کەڕەنگە ببێتە هۆی دابەزینی متمانە بە ئەدەبیاتی ناوخۆیی.

چرۆ رەشید؛ نووسەر و توێژەر لەبواری ئەدەبی منداڵان

ئەدەبیاتی منداڵان کاریگەریی ئەرێنی بەرچاوی هەیە لەبنیادنانی کەسایەتی منداڵان وپەرەپێدانی توانای هزری،سۆزداری،چاندنی بەهاو کارامەییەکان، متمانەبەخۆبوون، دروستکردنی پەیوەندی کومەڵایەتی لەگەڵ هاوڕێ و دەوروبەر، پاڵپشتی تەندروستی دەروونیی منداڵان بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ هەستەکانی وەک ترس،توڕەیی،دڵخۆشی وپەرەپێدانی توانای خەیاڵ و داهێنان،لەهەمان کاتتدا ئەدەبییاتی منداڵان ناوەڕۆکی پەروەردەیی دەبەخشێت وەک ئامرازێک بەکاردەهێنرێت بۆ ئاسانکردنی بابەتگەلێکی ئاڵۆز و ئاسانکردنی تێگەیشتنیان بەتایبەتی لەقۆناغی باخچەی منداڵان وبازنەی یەکەم.
ئەدەبیاتی منداڵان سەرەڕای گرنگی لەگەشەکردن وپەرەپێدانی بەهاو کارامەییەکان ڕووبەڕووی چەندین ئاستەنگ بۆتەوە کەگەشەکردن وکوالێتییەکەی سنورداردەکات چونکە زۆرێک لەنووسەران و تەنانەت بڵاوکراوەکانیش زانیارییەکی وردییان نییە لەسەر منداڵ وپێداویستییە دەروونیی وپەروەردەییەکانیان. دەتوانین بڵێین، هەندێ لەو نووسەرانەی کە بۆ منداڵان دەنووسن، کەم توانان و لەئاستی پێویستتدا نین چونکە نووسین بۆ منداڵان پێویستە بەشێوازی قۆناغبەندی بێت، لەگەڵ ئەوەی ئەدەبییاتی منداڵان بەدەست کەمی بوودجەی پێویست بۆ بەرهەمهێنانی کتێبی کوالێتی بەرز لەڕووی دەق و وێنەکێشانەوە کاریگەری ینەرێنی لەسەر سەرنجڕاکێشانی منداڵان بۆ کتێب دەبێت، هەروەها پشتبەستنی زۆر بەبەرهەمە وەرگێڕاوەکان دەبێتە هۆی بۆشایی لەدابینکردنی ناوەڕۆک کەڕەنگدانەوەی ئەو ژینگە و کلتوورە کۆمەڵایەتییە بێت کە منداڵان تیایدا دەژین جگەلە نەبوونی هاندانی دامەزراوە حکومی و تایبەتەکانەوە بۆ بەدەستهێنان و چاپکردنی کتێبی منداڵان و دەستڕاگەیشتنی سنووردار دەکات، هەندێک بەرهەم لەسەر بنەمای شێوازی کۆن و لاسایی نووسراون وا لەمنداڵان دەکەن ئارەزووی خوێندنەوەیان لەدەست بدەن، لەلایەکیترەوە کاریگەریی تەکنەلۆژیا و ئامێرەزیرەکەکان وایکردووە ئارەزووی منداڵان بۆ خوێندنەوە کەم بێتەوە هەندێک لەخێزان و لەقوتابخانەکانیش گرنگیی تەواو نادەن بە هاندانی منداڵ بۆ خوێندنەوە بۆ زاڵبوون بەسەر ئەم ئاستەنگییانەدا. پێویستە هانی نووسەرانی بواری ئەدەبییاتی منداڵان بدرێت تا زیاتر لەپێداویستییە دەروونییەکانی منداڵان تێبگەن، وەبەرهێنان زیادبکرێت و پاڵپشتی دارایی لەلایەن حکومەت ودامەزراوە تایبەتەکانەوە هەبێت بۆ ئاسانکاری لەبەرهەمهێنانی کتێبی کوالێتی بەرز وەبەرهێنان لە بڵاوکردنەوە و دابەشکردن بکرێت بەدابینکردنی کتێبی منداڵان بەنرخێکی گونجاو جگە لەمانەش دەتوانرێت فەرهەنگی خوێندنەوە لای منداڵان بکرێت بە کلتوور هانی منداڵان بدرێت بەسازدانی بۆنە و ئاهەنگەکانی وەک پێشانگای کتێبی منداڵان و بڵاوکردنەوەی هۆشیاری لەسەر گرنگی خوێندنەوە لەماڵەوە و لە قوتابخانە بەکارهێنانی تەکنەلۆژیا بەشێوازێکی ئەرێنی و تێکەڵکردنی کتێب لەگەڵ میدیای کارلێککەری بۆ ڕاکێشانی سەرنجی منداڵان.
منداڵانی کورد تائێستا نەگەیشتوونەتە ئەو ئاستەی بەتەواوی ئاشنا بن بەئەدەبییاتی منداڵان لەبەر کەمی ژمارەی ئەو کتێب و بڵاوکراوانەی بۆ منداڵان دەنووسرێن تەنانەت زۆرێک لەبڵاوکراوەکان کەدەردەچن تایبەت نین بەقۆناغێکی دیاریکراو تامنداڵان بتوانن بەپێی ئاست و تەمەنی خۆیان سوودی لێببینن سەرباری ئاستەنگ، لەبەدەستهێنانی ژمارەی پێویست تامنداڵان بتوانن لێی سوودمەند بن. لەکۆتاییدا ئەدەبییاتی منداڵان وەبەرهێنانێکە لەمێشکی نەوەکانی داهاتوودا بەهاو کارامەییان تێدا دەچێنێت ڕێگە خۆشکەر دەبێت بۆ داهاتوویەکی داهێنەرانە پێویستە ئەمجۆرەی ئەدەبییات بەهەموو ژانرەکانییەوە پەرەی زیاتری پێبدرێت و منداڵانی کوردستانی پێ ئاشنابکرێت، چونکە ئاشکرایە تەنها لەڕێگای ئەدەبەوە دەتوانرێت بەئاسانترین و خێراترین کات منداڵا فێر ببن و ڕۆشنبیر بکرێن.

ڕۆستەم خامۆش؛ شاعیر و نووسەری بواری ئەدەبی منداڵان

گرنگیی ئەدەبی منداڵان لەوەدایە، کە لە ڕێی دەقەکانییەوە دەتوانێ ئاڕاستەی منداڵ بگۆڕێ بۆ چێژوەرگرتن و ئومێد و گەشبینی و ڕوانین بۆ جوانییەکانی ژیان، پێم وایە هەر لە ڕێگەی ئەدەبەوە منداڵ دەتوانێ لە هەموو کایەکانی دیکەی ژیان سەرکەوتوو بێ، چونکە ئەدەب کاریگەرییەکی باشی هەیە بۆ ئەوەی منداڵ: خەیاڵ و بیری فراوانتر بێ، باشتر خۆی بناسێ لە ڕێی دەقی نووسراوی تایبەت بەخۆی، ئاستی خوێندەواریی دەچێتە سەرتر، زیاتر ئاشنای زمانی دایکی و فەرهەنگ و کلتووری نەتەوەی خۆی دەبێ، هۆشیاریی و ئاگایی زێتر دەبێ، هەڵسوکەوتی لەگەڵ خانەوادە و کەسانی دی جوانتر دەبێ.
دەکرێ بڵێین گرفتەکانی بەردەم ئەدەبی منداڵان زۆرن، کە تا ئێستا نەیان هێشتووە زیاتر گەشە بکات و بەرەوپێشتر بچێت و بوونەتە کۆسپ، لێرەدا بە چەند خاڵێک ئاماژە بە هەندێکیان دەکەین:
١- هەرچەندە دیداری تایبەت بە ئەدەبی منداڵان کراوە، یان لە پەراوێزی هەندێ فێستیڤاڵ باسی لێوە کراوە، یان هەندێ ڕەخنە و لێکۆڵینەوە نووسراون، بەڵام تا ئێستا وەک پێویست کاری جددی بۆ نەکراوە و ئاوڕێکی باشی لێنەدراوەتەوە.
٢- لایەنی پەیوەندیدار و ناوەندەکانی چاپ و بڵاوکردنەوە، کەمتر کاریان بۆ ئەدەبی منداڵان کردووە.
٣- هەندێ لە نووسەرانی ئەدەبی منداڵان، دەقی جوان و باشیان هەیە، کە تا ئێستا ڕووناکیی چاپیان نەبینیوە.
٤- بەشێک لە میدیای کوردیی، کەم تا زۆر بایەخی بە ئەدەبی منداڵان نەداوە لە چاو زۆر بابەتی دیکە، کە ڕەنگە هەندێ بابەت سوود و کاریگەرییان نەبێ بۆ کۆمەڵگە.
٥- زۆربەی دەقی شاعیر و نووسەرانی ئەدەبی منداڵان، لاسایی کردنەوەی پێش خۆیانە و سواویی و جوینەوەی پێوە دیارە.
٦- یەکێ لە گرفتەکانی دیکەی بەردەم ئەدەبی منداڵان، ئەوەیە، کە ئەو دەقانەی، تایبەتن بە منداڵان و بۆ ئەوان نووسراون، چ لە کتێب و نامیلکە، یان لە گۆڤار و ڕۆژنامە، دایکان و باوکان وەک پێویست بۆ منداڵەکانیان دەستەبەر ناکەن و بێبەشیان دەکەن لە هەموو زانیاریی و چێژوەرگرتنی دەقەکان.
پێم وایە منداڵانی کوردستان، تا ڕادەیەک ئاشنای ئەو دەقانەن کە بۆ ئەوان نووسراون و بڵاوکراونەتەوە، بۆیه ئەوانیش لە ڕێگەی ئەو شیعرانەی، کە لەنێو پڕۆگرامی خوێندندا جێیان بۆ کراوەتەوە و دەخوێندرێن، یان لە ڕێگەی چەندان کتێب و نامیلکەی شیعر و چیرۆک، کە تایبەتن بۆ منداڵان، یان لە ڕێگەی کۆمەڵێک گۆڤاری تایبەت بە منداڵان و لاپەڕەی بەشی منداڵان لە ڕۆژنامەکان، کە چەندان تێکستی منداڵانیان بڵاوکردووەتەوە، یاخود ئەو بەرنامانەی کە لە ڕادیۆ و تەلەفزیۆنەکان پەخشدەکرێن و شیعر و چیرۆکی تایبەت بە منداڵان دەخوێننەوە، یاخود لە ڕێی ئامێرە زیرەکەکان و تۆڕەکۆمەڵایەتییەکان، کە ئێستا ئەوەندە فراوانە، دەکرێ بڵێین زۆربەی منداڵان بە کاری دێنن و پێوەی سەرقاڵن، کەواتە بەپێی ئەو چەند خاڵەی ئاماژەمان پێدا، دەتوانین بڵێین منداڵانی کوردستان تێکستی تایبەت بەخۆیان دەناسن و دەیخوێننەوە، یان گوێی لێدەگرن.

زارا ئەحمەد جاف؛ شاعیرو پەروەردکار

‎

ئەدەبی منداڵان ئەو کاریگەرییە هونەرییانەن کە جۆرەها شێوە لەخۆدەگرن ، بە بیرۆکە و هەست و خەیاڵی فراوان کە لەگەڵ ژینگەو تێگەیشتنی منداڵاندا دەگونجێن دێ لەهزری منداڵدا وێنای بۆ دەکێشێ .بەجۆرێک چێژ و خۆشییان پێ دەبەخشێت، هەستی جوانیی و واتایان تێدا گەشە پێدەدات، بەهاو کارامەییە کۆمەڵایەتیەکانی تێدا دەچەسپێنێ سوپاسگوزاری و خۆشەویستییان بۆ چاکە بەهێز دەکات، خەیاڵ و وزەی داهێنەریان ئازاد دەکات و مرۆڤایەتییان تێدا بنیات دەنێت ، یاسا و میتۆدە زمانەوانییەکان و فەرهەنگییان پێ ئاشنا دەکاتیارمەتیدەر دەبێت بۆ بەهێزکردنی هەستی هونەریی لەلایان ، بۆ بەرزکردنەوەی سەلیقە و بەشداریکردن لە بنیاتنان و گەشەی کەسایەتییان .لەگەڵ ئەمانەدایارمەتی منداڵان دەدات زانیاری بەدەست بهێنن. دەربارەی شت، شوێن و تاوەکو چەمکی نەناسراو فێر ببن هەروەها ئەدەب وادەکات مەودای بیرکردنەوەی منداڵان فراوان بکات و توانای زمانیان پەرە پێبدات هەروەها لێزانانە چارەسەرکردنی هەندێک لە کەموکوڕی زارەکی و نەخۆشی دەروونی لە منداڵاندا پەیوەست دەکات بۆ ڕزگارکردنی منداڵان لە توندوتیژیی هەستە زیانبەخشەکان ئەدەبی منداڵ دەتوانێت وابکات منداڵ لەتەمەنی منداڵی خۆیدا بژی و داهاتووی خۆی لە ئارامیدا بنیات بنێت، بە شێوازێکی هونەری جوان کە خەیاڵی منداڵەکە هان دەدات و لە ناویدا گەشە دەکات .سەلیقەیەکی باش و خۆشەویستییدا ڕۆحی ڕەخنەی بنیاتنەر لە منداڵدا و توانای جیاکردنەوەی باش و خراپ گەشە پێبدەن. بۆیە دەبێت تایبەتمەندییەکانی منداڵیی لەبەرچاو بگیرێت و بە تێرکردنی پێداویستییەکانیان لە چوارچێوەی سەردەم و بەها و مۆدێل و تێڕوانینی دروست وسەردەمیانە دابێت ئەو ئەدەبیاتەی کەپێشکەش بە منداڵان دەکرێت لە ژانرە جیاوازەکاندا.. یان هەموو شتێک کە لەڕووی خوێندنەوە، مادەی دەنگییان بینراوەوە وابەستەی تایبەتمەندییەکانی گەشەکردن و پێداویستییەکانی منداڵان لەبەرچاو بگرێت ئەم ئەدەبیاتە هەموو ئەو ماددانە لەخۆدەگرێت کە لەمنداڵیدا پێشکەش بە منداڵان دەکرێت کە تێیدا مانا و بیرۆکە و هەستەکان بەرجەستە دەبن. لەڕاستیدا ئەدەبی منداڵان ئەو ئەدەبەیە کە منداڵان بۆ خۆیان پێناسەی دەکەنیان کۆمەڵێک نووسینە کە منداڵان بە هی خۆیان دەزانن
‎ئەدەبی منداڵان دەتوانێت بەرپرسیارانە ئەرکی خۆی بگرێتە ئەستۆ کە لەگەڵ خێرایی گەشەسەندنی شارستانیەت لە فۆرم و ڕەنگە جۆراوجۆرەکاندا بگونجێت تا بتوانێت لەوسەردەمی گۆڕانکاری و تەکنەلۆجیای پێشکەوتووەی ئێستا منداڵان بۆ داهاتووی ژیان و سبەینێ ئامادە بکات.بە گشت سێبەرە جۆراوجۆرەکانییەوە، خۆی بۆ خزمەتکردنی ژیان لە کەشوهەوای داهاتوودا ئامادەباش بکات تا یارمەتی منداڵان بدەن خۆیان لەگەڵ گۆڕانکارییە فرەڕەهەندەکانی داهاتووی ژیان بگونجێنن.

شێوازی نوسینی ئەدەبی منداڵان کاریگەرەو توخمێکی گرنگە لە ئەدەبی منداڵاندا چونکە هەر ناوەرۆکێکی ئەدەبی هەرچەندە بەهێز و ڕەسەن بێت کاریگەری لەسەر منداڵ نابێت مەگەر شێوازێکی سەرنجڕاکێش و چێژبەخش لەبەردەستدا نە بێت کە لە ئاستی تێگەیشتنی منداڵ و بیرکردنەوەی لەوشە و میتۆدەکانی گونجاو لەگەڵ توانا زمانەوانییەکەی و لە چوارچێوەی فەرهەنگی وشەکانیدا نە بێت هەتا ئێستا کارکردن و بەدەنگەوەهاتنی نووسەرانی بواری ئەدەبی منداڵان بۆ پرسەکانی ئەم بوارە بە پێی پێویست نین نەبوونی دەزگایەکی چاودێر بۆ هەڵسەنگاندن و شیکردنەوەی بابەتەکانی منداڵان لەپێش چاپکردنیان لاوازیڕۆڵی گرینگیدانی میدیایی و تیڤیە لۆکاڵیەکان بەبابەتی ئەدەبی منداڵان نوسەرانی بواری ئەدەبیاتی منداڵان لەڕاوسەرنجەکانیان بۆبەرەوپێشبردنی بوارەکە هاوڕاویەکگرتووبن نین سادەیی زمان و درێژدادڕی لەنوسینی بابەت وایان کردوە بابەتی باش نەگاتە بەردەستی منداڵان بێ پلانی نوسەران لەچاپکردنی بەرهەمەکانیان ئەوەندەی گرنگی بە چەندایەتی لەڕووی ژمارەی کتێبیەکانیان دەدەن ئەوەندە گرنگی بە ناوەڕۆکی بابەتەکانیان نادەن لاوازی بابەتی خەیاڵ لە لەدەقەکاندا وادەکات بابەتەکان چەشە بە ناخی مندڵ نەبەخشێ و سەرنجەکانی منداڵ پەلکێش ناکات، بابەتەکان نەبوونە هۆی گەشەپێدان وفراوانی خەیاڵ فراوانی منداڵ. جیاوازی ئاستیڕۆشنبیریی هەندێ لە خێزانەکان وادەکات گۆڤارو کتێبەتایبەت بە ئەدەبیاتی منداڵان بەشێوەی پێویست نەگەنە بەردیدەی منداڵان بێ سانسۆری لەوەڕگێڕانی دەقی لاوازو ناپەروەردەیی و دوور لەکلتووروی نەتەوەیی وادەکات خێزانەکان خۆیان لەبڵاوکراووگۆڤارو نامیلکەکان بەدووربگرن بڵاو کراوەکانی تایبەت بەمنداڵان کەمتردەگەنە گشت ناوچە جیاوازەکان نەبوونی کتێبخانەیەکی تایبەت بە کتيب و گۆڤارەکانی منداڵان لە ناوەندەکانی خوێندندا زۆر جار ئاستی لاوازیڕۆشنبیریی خێزان وا دەکات بەسەرنجەوە گرنگی نەدەن بە سودی بڵاوکردنەوەکانی بواری منداڵان و ئەوقۆناغە بەهەند وەرنەگرن زۆر جار ئەو بەرهەمانەی دەنووسرێن لەژێر دەستی و پسپۆڕانی بواری منداڵاندا تێناپەڕن و بەپێی هۆشیاری و خەیاڵ و عەقڵییەتی منداڵان ئەو بەرهەمانە ئامادە ناکرێ داخستنی دەزگاکانی چاپ و بڵاوکردنەوەی تایبەت بە بڵاو کراوەکانی منداڵان.