ڕێگه‌ی ئاوریشم.. فه‌رمان محه‌مه‌د

یان بەستنەوەی مرۆڤ و هونەر، ئایین و کولتوور، بیرۆکە و تەکنەلۆژیا، بازرگانیی و ئابووریی لەنێوان ژیاره‌ جیاوازەکان و ستراتیژیی هەڵگیرساندنی سەردەمێکی نوێی جیهانخوازییدا

ڕەنگە گوێت لە ڕێگه‌ی ئاوریشم بووبێت، ئەو ڕێگه‌ بازرگانییە کۆنەی، کە ڕۆژێک لە ڕۆژانی ئیمپراتۆریەتی ڕۆمدا، بەنێوان چین و ڕۆژاوادا ده‌كشا. هەر وەک چۆن ئاوریشمی ڕۆژهەڵاتیی بۆ یەکەمجار گەیشتە ئەورووپا هۆکارێکە بۆ ئەو پەندەی کە دەڵێت چین نامۆ نییە بە گێزەر کە بڕینی هەموو ڕێگه‌کانە و بەدەستهێنانی هەموو شتەکانی ترە کە خۆی نییەتی.

ڕێگه‌ی ئاوریشم واتای چییە؟

ڕێگه‌ی ئاوریشم زنجیرەیەک تۆڕی بازرگانیی کۆن بوو کە چین و ڕۆژهەڵاتی دووریان بە وڵاتانی ئەورووپا و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە ده‌بەستەوە. ڕێگه‌کە کۆمەڵێک بنکەی بازرگانیی و بازاڕی لەخۆگرتبوو، کە بۆ یارمەتیدان لە گواستنەوە و ئاڵوگۆڕی کاڵاکان بەکاردەهێنران و سێ کیشوەری به‌خۆوه‌گرتبوو: ئەورووپا، ئەفریقا و ئاسیا. هه‌ر بۆیه‌ بەڕێگه‌ی ئاوریشم ناسرابوو.

ئه‌م ڕێگه‌یه‌ وشكانیی و ده‌ریایی بوو، به‌ڵام ئێستا ڕێگه‌ی ئاوریشمی مۆدێرن، كه‌ به‌ جۆری دووه‌می ڕێگه‌كه‌ ناوده‌برێت ته‌نێ ڕێگه‌ی ده‌ریایی له‌خۆگرتووه‌، ئه‌مه‌ش به‌هۆی خێرایی گواستنه‌وه‌ و پێشكه‌وتنی ده‌ریایی سه‌رده‌م.

لە ساڵی (٢٠١٣)ـەوە سەرکردایەتیی چین بە ڕاگەیاندنی دەستپێشخەریی پشتێن و ڕێگه‌ (BRI) وەک “پڕۆژەی سەتە” بە سەرکەوتوویی کاریگەریییەکی زۆری لەسەر شانۆی جیهانیی درووستکردووە. زیاتر لە ١٥٠ وڵات پەیوەندیییان بە BRI کرد و بە سەتان ڕێککەوتن واژۆ کران و دانانی پلانی زیندووکردنەوەی ڕێگه‌ی ئاوریشمی لە ساڵی (٢٠١٣)وە خستەکار و چین بە فەرمیی دەستیکرد بە نۆژەندکردنەوەی ڕێگه‌ی ئاوریشمی مێژوویی لە سەردەمی سەرۆک شی جینپینگ بە ستراتیژی ٩٠٠ ملیار دۆلار بە ناوی “یەکپشتێن، یەک ڕێگه (OBOR) پڕۆژەکە ڕێگەیەک بوو بۆ باشترکردنی پەیوەندییەکانی چین لەگەڵ زیاتر لە ٦٠ وڵاتی دیکە لە ئاسیا، ئەورووپا و ڕۆژهەڵاتی ئەفریقا. وادەی تەواوکردنی ئەم پڕۆژەیە، ئامانجی ساڵی (٢٠٤٩)ی هەیە کە هاوکات دەبێت لەگەڵ سەتەمین ساڵیادی دامەزراندنی کۆماری گەلی چین  (PRC)

هەروەها بەدەستپێشخەری پشتێن و ڕێگه‌ (BRI) ناسراوە، چەندین ڕێڕەوی وشکانیی و دەریایی تێدەپەڕێنێت. پشتێنەی ئابووریی ڕێگه‌ی ئاوریشم بە پلەی یەکەم لەسەر بنەمای زەویییە بۆ بەستنەوەی چین بە ئاسیای ناوەڕاست، ئەورووپای ڕۆژهەڵات و ئەورووپای ڕۆژاوا، لەکاتێکدا ڕێگه‌ی ئاوریشمی دەریایی سەتەی بیست و یەکەم لەسەر بنەمای دەریایە، کەنارەکانی باشووری چین بە دەریای ناوەڕاست، ئەفریقا، باشووری ڕۆژهەڵاتی ئاسیا و ئاسیای ناوەڕاست دەبەستێتەوە.

چین ئەم وەبەرهێنانە بە ڕێگەیەکی گرینگ بۆ باشترکردنی گەشەی ناوخۆییی خۆی دەبینێت. هەروەها وەک ڕێگەیەک بۆ کردنەوەی بازاڕی بازرگانیی نوێ بۆ کاڵای چینیی، كه‌ هەرزانترین و ئاسانترین ڕێگە بۆ وڵاتەکە ده‌سته‌به‌ر ده‌كات بۆ هەناردەکردنی کەرەستە و کاڵاکانی.

ڕێگه‌یی ئاوریشمی مۆدێرن چییە؟

ڕێگه‌ی ئاوریشمی دەریایی سەتەی بیست و یەکەم ڕێگه‌یەکی دەریایی پلانبۆداڕێژراوە، کە پڕۆژەی ژێرخانی بەندەر و کەنار دەریاکانی یەکگرتووی تێدایە، ئه‌م ڕێگه‌یه‌ لە کەنارەکانی ڕۆژهەڵاتی چینەوە بەرەو ئەورووپا، هیندستان، ئەفریقا، زەریای هێمن‌ و لە ڕێگەی دەریای باشووری چین و زەریای هیندیی ده‌بڕێت.

سوودەکانی ڕێگه‌ی ئاوریشمی نوێ چین؟

ڕێگه‌ی ئاوریشمی نوێ، سەکۆیەکی بۆ قووڵبوونەوە و فراوانکردنی پەیوەندییەکانی نێوان چین و ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی بە قازانجی هەردووكلا ڕەخساندووە. مۆردخای چازیزا، مامۆستای باڵا لە کۆلێژی ئەکادیمیی ئەشکێلۆنی ئیسرائیل، ئاماژه‌ به‌وه‌ ده‌دات کە “BRI” بووەتە جێگەی سرنجی سەرەکیی سیاسەتی دەرەوەی چین لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست.

بۆچی ئه‌و ڕێگه‌یه‌ ئەوەندە گرینگە

ڕێگه‌ی ئاوریشم کە بە شێوەیەکی گشتیی بە یەکەم ڕێڕەوی بازرگانی جیهانیی لە مێژوودا ناسراوە، مەودا و گرینگییەکی زۆر زیاتری هەبووه‌ لە ئاڵوگۆڕی كاڵا سادەكاندا. بەڕاستی ئەو ڕێگه‌ بێشومارە بەیەکەوە بەستراوەتەوە وەک ئامرازێک بۆ ئاڵوگۆڕی بەرهەمدارانەی هونەر، ئایین، کولتوور، بیرۆکە و تەکنەلۆژیا، كه‌ درێژییه‌كه‌ی 4000 میله‌، نزیكه‌ی 6437 كیلۆمه‌تر درێژبووه‌ته‌وه‌ به‌سه‌ر هه‌ندێك له‌ دیمه‌نه‌ ترسناكه‌كانی جیهاندا، له‌وانه‌ بیابانی گۆبی و چیای پامیر.

بۆچی پێی دەگوترێت ڕێگه‌ی ئاوریشم؟

وه‌ك گوتمان ڕێگه‌ی ئاوریشم تۆڕێکی بازرگانی فراوان بوو، کە ئۆراسیا و باکووری ئەفریقای لە ڕێگەی ڕێڕەوی وشکانیی و دەریایییەوە بەیەکەوە دەبەستەوە. ڕێگه‌ی ئاوریشم ناوەکەی لە ئاوریشمی چینییەوە وەرگرتووە، کە کاڵایەکی بەهادارە و بازرگانەکان بە درێژایی ئەم تۆڕە بازرگانییانە دەیانگواستەوە. پێشکەوتنی تەکنەلۆژیا و زیادبوونی سەقامگیری سیاسیی بووە هۆی زیادبوونی بازرگانی و ئێستاش زیندوو دەبێتەوە. لە ساڵی ٢٠١٣ لەلایەن سەرۆک شی جینپینگەوە ڕاگەیەندرا و بڕیارە ڕێڕەوێکی بازرگانیی دووانەییی تازە کەناڵەکانی نێوان چین و دراوسێکانی لە ڕۆژاوا بکرێتەوە: دیارترینیان ئاسیای ناوەڕاست، ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئەورووپایه‌.

چ وڵاتێک لە ڕێگه‌ی ئاوریشمدا بوون؟

چه‌ندین وڵات ده‌كه‌وتنه‌ نێو ڕێڕه‌وی ڕێگه‌ی ئاوریشمه‌وه‌، بەشێک لەو وڵاتانەی لە دنیای ئەمڕۆدا هەرێمی دێرینی جادەی ئاوریشمیان پێکهێنابوو بریتین لە ئازەربایجان، چین، کۆریا، میسر، ئەندەنوسیا، ئێران، عێراق، ئیتاڵیا، ژاپۆن، کازاخستان، قرگیزستان، مالیزیا، مەنگۆلیا، پاکستان، ڕووسیا، سریلانکا، سووریا، تاجیکستان، تورکیا، تورکمانستان، ئۆکرانیا و ئۆزبەکستان.

بۆچی دەستپێشخەرییەکە نیگەرانیی لێدەکەوێتەوە؟ به‌تایبەت ئەمریکا!

بەپێی پلانی کارکردنی پشتێن و ڕێگه‌وبان کە لە ساڵی ٢٠١٥ بڵاوکرایەوە، دەستپێشخەریییەکە ڕێگه‌ وشکانییەکان (پشتێنە) و ڕێگه‌ دەریایییەکان (رێگه‌) دەگرێتەوە بە ئامانجی باشترکردنی پەیوەندیییە بازرگانیییەکان لە ناوچەکەدا بە پلەی یەکەم لە ڕێگەی وەبەرهێنانی ژێرخانیەوە.

ئامانجی ئەو پلانە ٩٠٠ ملیار دۆلاریییە، وەک چین لەم دوایییانەدا ڕوونیکردەوە، هەڵگیرساندنی “سەردەمێکی نوێی جیهانخوازیییە”، سەردەمێکی زێڕینی بازرگانیی، کە سوودی بۆ هەمووان دەبێت.

پەکین دەڵێت لە کۆتایییدا بڕی ٨ تریلیۆن دۆلار قەرز دەدات بۆ ژێرخانی ٦٨ وڵات. بەپێی ئامارەکانی کۆمپانیای ڕاوێژکاری جیهانیی ماکینزی، کە کۆی گشتیی ژمارەی دانیشتوانی جیهان دەکاتە ٦٥% و یەک لەسەر سێی بەرهەمی ناوخۆیی جیهانیی.

بەڵام ڕوانگە و پێداچوونەوەکانی باقی وڵاتانی تری جیهان تێکەڵاو بوون، چەند وڵاتێک گومانیان لە نیازە جیۆپۆله‌تیکییە ڕاستەقینەکانی چین دەربڕی، لە کاتێکدا هەندێکی دیکە بەشدارییان لە لووتکەیەکدا لە پەکین کرد بۆ ستایشکردنی قەبارە و پانتاییی پڕۆژەکە، پڕۆژەکە سەلماندی کە فراوان، گران و مشتومڕی لەسەرە.

دەستپێشخەری پشتێنە و ڕێگه‌وبانی پەکین کە چەند ملیارد دۆلاری تێدەچێت، به‌ ناوی پلانی مارشاڵی چینیی ناوزەندکراوە، کە هەڵمەتێکە دەوڵەت پشتگیریی دەکات بۆ باڵادەستیی جیهانی، پاکێجێکی هاندان بۆ گەشەسەندنی ئابووریی، هەروەها هەڵمەتێکی بازرگانیی بەرفراوان بۆ شتێک کە پێشتر ڕوودەدات، وەبەرهێنانی چینی لە سەرانسەری جیهاندا.

‎لە ماوەی پێنج ساڵدا کە سەرۆک شی جینپینگ پلانە گەورەکەی خۆی بۆ بەستنەوەی ئاسیا، ئەفریقا و ئەورووپا ڕاگەیاند، دەستپێشخەریییەکە گۆڕاوە بۆ دەستەواژەیەکی فراوان بۆ وەسفکردنی نزیکەی هەموو لایەنەکانی بەشداریکردنی چین لە دەرەوەی وڵات.

‎پشتێنە و ڕێگه‌، یان yi dai yi lu، “ڕێگه‌یەکی ئاوریشمیی سەتەی بیست و یەکەم”ـە، کە بە شێوەیەکی سەرسوڕهێنەرانە لە پشتێنەیەک لە ڕێڕەوی وشکانی و رێگه‌ی دەریایی لە ڕێڕەوی کەشتیوانیی پێکهاتووە.

‎لە باشووری ڕۆژهەڵاتی ئاسیا تا ڕۆژهەڵاتی ئەورووپا و ئەفریقا، “پشتێن و ڕێگه”‌ نیوەی دانیشتوانی جیهان و چارەکێکی بەرهەمی ناوخۆی جیهانیی پێکدەهێنن.

‎هەموو شتێک لە پارکێکی گەشتیاریییەوە کە سەر بە ترەمپە لە ئەندەنووسیا تا کەمپێکی جاز لە شاری چۆنگچینگ، ناوی پشتێن و ڕێگه‌یان لێنراوە. وڵاتان لە پەنەما تا ماداگاسکار، باشووری ئەفریقا تا نیوزلەندا بە فەرمی بەڵێنی پشتیوانیان داوە.

‎هاوكاتیش لەگەڵ به‌رفراوانبوونی پانتاییی پشتێن و ڕێگه‌، نیگەرانیییەکانیش بەهەمان شێوە بەرفراوان دەبن، کەئەمە جۆرێکە لە ئیمپریالیزمی ئابووریی کە کاریگەریییەکی زۆر بە چین دەدات بەسەر وڵاتانی دیکەدا. ‎جەین گۆلی، مامۆستای یاریدەدەر لە زانستگه‌ی نیشتمانیی ئوسترالیا، بە هەوڵێک بۆ بەدەستهێنانی هاوڕێ و کاریگەریی لەسەر خەڵک وەسف دەکات. گۆلی دەڵێت: “ئەوان ئەم دەستپێشخەریییە زۆر گەورەیەیان پێشکەش کردووە کە خەڵکی ترساندووە.” “لەبری ئەوەی هێزی ئابووریی خۆیان بەکاربهێنن بۆ دۆزینەوەی هاوڕێ، له‌كاتێكدا  ترسی زیاتریان درووستکردووه‌. ‎بەپێی وتەی شان وێنهوا، مامۆستای زانستگه‌ی جیاۆتۆنگ لە شیان، سیاسەتی دەرەوەی واژۆکراوی شی” یەکەم هەوڵی گەورەیە لەلایەن حکوومەتی چینەوە بۆ گرتنەبەری ڕێبازێکی چالاکانە بەرەو هاوکارییی نێودەوڵەتیی و بۆ وەرگرتنی بەرپرسیارێتی.

‎ترسە گەورەکە لێرەدایە هەندێک نیگەرانن کە فراوانبوونی بازرگانیی چین لە سەرانسەری جیهاندا، ئه‌وه‌ لە کۆتایییدا دەبێتە هۆی فراوانبوونی بوونی سەربازیی. کە لەم ماوەیەدا چین یەکەم بنکەی سەربازیی خۆی لە دەرەوەی وڵات لە جیبۆتی دامەزراند. شیکاران دەڵێن: نزیکەی هەموو ئەو بەندەر و ژێرخانی گواستنەوەی دیکە کە درووست دەکرێن، دەتوانن دوو بەکارهێنانیان هه‌بێت ئه‌میش:  مەبەستی بازرگانیی و مه‌به‌ستی سەربازیییه‌.

‎جۆناسان هیلمان، بەڕێوەبەری پڕۆژەی پەیوەستکردنەوەی ئاسیا لە CSIS دەڵێت: “ئەگەر بتوانێت کاڵا هەڵبگرێت، ئەوا دەتوانێت سەرباز هەڵبگرێت” ئەمەش ئەو ترسەیە کە ڕکابەرەکانی چین هەیانە و ترسی لەدەستدانی هەژموون و ڕابەرایەتی جیهانیان هەیە.

ئاسیای ناوەڕاست و ڕێگه‌ی ئاوریشمی ئەمڕۆ:

ڕیچتۆفن لە داڕشتنی بیرۆکەی ڕێگه‌ی ئاوریشمدا، ئاسیای ناوەڕاستی نەک تەنیا وەک پردی وشکانیی نێوان ژیاره‌ دوورەکان، بەڵکوو وەک سەرچاوەیەکی داهێنەری کولتووریی لە خۆیدا دەبینی. هەروەها وەک خاکێکی جێناکۆکی دەبینی، هەرێمێک کە وەک گۆڕەپانی کاریگەری سیاسیی و سەربازیی کاری کردبوو. لە ڕاستیدا، کۆنترۆڵکردنی ڕێگه‌ی ئاوریشم، بە تایبەتی پەیوەندییەکەی لە ئاسیای ناوەڕاست، کارێکی ڕژد بوو بۆ زلهێزە کۆلۆنیالیەکانی سەتەی ١٨ کە “یاریی گەورە”یان دەکرد. ڕووسەکان و ئینگلیزەکان لە سنووری خواستەکانی خاکی خۆیاندا کێبڕکێیان دەکرد بۆ کۆنترۆڵکردنی ئەفگانستان. ڕودیارد کیپلینگ، نووسەری کۆلۆنیالیزمی ئینگلیزیی، چیرۆکی خەیاڵیی کیمی لە بەرانبەر ئەم پاشخانەدا داناوە، پاڵەوانەکە بە یەکێک لە ڕێگه‌ بازرگانییە مێژوویییەکان بە درێژایی ئەو شوێنەدا دەڕوات کە ئێستا سنووری ئەفگانستان و پاکستانە و بەشداریی لەو شتەدا دەکات کە ڕەنگە ئەمڕۆ پێی بڵێین: سەرگەرمییەکی فرە کولتوریی، كه‌ ئه‌مه‌ش به‌لای ده‌وڵه‌مه‌ندكردن و نرخاندنی ڕێگه‌ی ئاوریشم ده‌شكێته‌وه‌.

فه‌رمان محه‌مه‌د

ئیتاڵیا/ زانکۆی بۆڵۆنیا

‎ ‎