فەیلیەکان لە ژێر چنگی بەعسیزمدا.. مەنسوڕ ناجی

فەیلیەکان گروپێکی چەپێنراوی دینی و نەتەوەیی ناو مێژووی پڕ لەشەڕ و شۆڕی عێڕاقن. ململانێی شوناس و جەنگی تائیفی خوێناوی عێڕاق کۆڵانەکانی ئەم گروپە دیاریکراوەی ناو کوردەکانیشی هاڕی. جەنگی عێڕاق -ئێران لە هەشتاکانی سەتەی ڕابردوو زیاتر و زیاتر دەرگای بەسەر ئەم تەسفیە حسابیە کردەوە کە پاشخانەکەی لە ئایدۆلۆژیای بەعسیزم خۆی حەشاردابوو، ئەم پاکتاوە کە بەشێکی زۆری نەتەوە نا عەڕەبەکانی گرتەوە بەشێوەیەکی دڕندانەش کوردو بەدیاری کراوی گروپێکی بچوکی نێو کوردەکانی گرتەوە کە فەیلیەکان بوون.
لەبەرواری ١٠ نیسانی ساڵی ١٩٨٠ حکومەتی عێڕاق بڕیاری ژمارە(٦٦٦)ی دەرکرد، کە تێیدا جەختی لەوە دەکردەوە (ئەگەر کەسێک ناسنامەی عێڕاقی نەبێ دەبێ ڕەوانەی ئێران بکترێ) ئەمەش جۆرێک لە شەرعیەتدان بوو بە قەڵاچۆ کردنی فەیلیەکان. فەیلی بوون دواجار تاوان بوو، یەکەم لەبەر ئەوەی کوردبوون و دووەم لەبەر ئەوەی لەڕووی مەزهەبیەوە سەر بەئێران بوون، واتا شیعە بوون. لەسەروبەندی کەمپینی ئەنفالدا کە کوردەکانی گرتەوە فەیلیەکان دوچاری لەسێدارەدان و ئاوارەبوون و کوشتن بوونەوە. فاشیزمی سەدام دەبابەیەک بوو جەستەی هەموو ئەوانەی دەهاڕی کە لەدەرەوەی سیستەمە سیاسی- نەتەوەییەکەی عەڕەب بوون. ترسناکی فاشیزمی سەدام لەوەدابوو شەرعیەتێکی ڕەهای دابوو بەم پاکتاوە، دروشمەکانی یەکێتی عەڕەب و شێری عەرەب لەسەر حسابی تیرۆرکردنی ئەو کەمە نەتەوە و دینییانە بوو نەک جەنگی ئەمریکا و ئیسرائیل.
سەدام بۆ گەڕان بەدوای ئەم ئەنفال و جینۆسایدە، شەرعیەتە ئەخلاقییەکەی لە ئایدۆلۆژیای بەعسیزم وەرگرتبوو، ئەوانەی لەدەرەوەی پڕۆژەی عروبە بوبن تابوری ئێران یان بە موخەریب ناوزەند دەکران، دەبوو بە تەواوی سڕبکرێن.
ئەم جەنگە بەتەنیا لەڕووی فیزیکییەوە دەست پێنەکرابوو، بگرە لەڕووی کلتوریی و سڕینەوەی زمانیشەوە بەشێوەیەکی چڕ پێشخرابوو، خوێندن و قسەکردن بەزمانی دەرەوەی عەڕەب وەک کوشتنی زمانی عەڕەب تەماشا دەکرا. لەلایەکی ترەوە ئەم شەڕە ڕەهەندێکی تاکتیکیشی هەبوو بەوەی قوڵکردنەوەی دابەشکاری بوو لەنێو کوردەکان کە جیاوازی مەزهەبیان هەبوو، ناسیۆنالیزمی عەڕەب، سەروەری خۆی لە لەناوبردنی گەلانی ناعەڕەب دەبینییەوە هەم بە تیرۆری ڕەوانیان هەم بەتیرۆری شوناسییان.

فاشیزمی سەدام لەسەر بنەمای کوشتنی زمان و شوناسی دەرەوەی عەڕەب بوو، هەموو ئیشکردنەکە بۆ سڕینەوەی دوژمنێک بوو کە کەلێنی دەخستە ناو ستراکتۆری ئایدۆلۆژیای بەعسیزمەوە. نازیزم و بەعسیزم لە قوڵایدا هەمان سیستم بوون لەڕووی دینامیکیەتی کارکردنەوە، بەڵام سەدام جیاوازتر لە هیتلەر توانی دوو جۆر کوورە دروست بکات بۆ تواندنەوەی فەیلیەکان، یەکەمیان؛ بۆ سوتاندنی جەستەیان، دووەمیان؛ سوتاندنی مێژوو و بیرەوەریان. کاریگەریەکە بەجۆرێکە لەدوای پرۆسەی ئازادی عڕاقیشەوە ئەم گروپە نەیانتوانیوە بەتەواوی مومارەسەی کلتوری و زمانەوانی خۆیان هەبێت.
نوسەری کورد “بەختیار عەلی” بەڕۆمانێک ئاوڕێکی جددیی لەم دووجۆرە هۆڵۆکۆستەی فەیلیەکان داوەتەوە، ڕۆمانی بەندەر فەیلی کۆی ڕەهەندەکانی فاشیزمی سەدامی لەبەریەک دەرهێناوە کە بەسەر جەستەی ئایدیاڵی فەیلیەکان پیادەکرا،
بەندەر فەیلی کە منداڵێکە هەر لەزینداندا لەدایک دەبێت و دوای چەندین ساڵ ئازاد دەبێت نمونەیەکی بەرجەستەی مێژووی فەیلیەکانە، لەدایکبوونی بەندەر لەزینداندا میتافۆرە بۆ ئەو ڕاستیەی کە(هەر لە بناغەدا فەیلیەکان لەناو فەزای زینداندا ژیان مەسرەف دەکەن) ڕۆمانەکە بەتەواوی ئاوڕی لەهەردووك ڕەهەندی هۆڵۆکۆست داوەتەوە بەوەی تاکە تاوانی بەندەر کە لەزیندانە بریتییە لە فەیلیبوونەکەی.
کێشەی کەمینە لەسەر ئاستی دونیادا کێشەیەکی جددیە، بەڵام ئەوەی لەعێڕاقدا بەسەر ئەم گروپە دینی و ئیتنیە هات کەم وێنە بووە. فاشیزمی سەدام هەمیشە وەک مەترسیێکی ئەبەدی سەیری کوردو بەدیاریکراوی فەیلیەکانی کردوە.
سەدام هەمیشە وەک منداڵەکانی ساتۆرن نیگای فەیلیەکانی کردوە، ساتۆرن هەموو منداڵەکانی دەخوات تا ڕۆژێک نەبنە مایەی مەترسی بۆ سیستەمە داخراو و ئیلاهیەکەی. هەموو سیستمێک بۆ ئەوەی بژیت پێویستی بەدروستکردنی دوژمنە. نازیزم لەقوڵاییدا هەستی بە چاڵێک و خەرەندێکی مێژوویی دەکرد. بۆ ئەوەی لە ڕووی سایکۆلۆجیەوە بەرگەی ئەو کەلێنە بگرێت هۆکاری کەلێنەکەی خستە ئەستۆی جولەکە، واتا ئەوە جولەکەیە بەربەستە لەسەر کەماڵیەتی من.
بەبڕوای “ئەریک فڕۆم” کڕۆکی دیکتاتۆریەت ترسنۆکیە. واتا ترس لەهەبوونی شەبەق و کەلێن وادەکات بۆ دوژمنێک بگەڕێین تا لەڕێیەوە ناتەواویەکانی ناوەوەمان بەرگە بگرین و بیخەینە ئەستۆی ئەویتری دوژمنەوە. سەدام و سیستمەکەی بەهەمان فۆڕم بۆ دوژمنێکی نادیار دەگەڕا تا لەڕێی فەیلیەکانەوە توانی بەبونبەستی بگەیێنێت. ئەوە منی عەرەب نیم کە خاوەن کەلێنم بەڵکو ئەوە کورد یاخود فەیلیەکانن بونەتە هۆکاری ئەم ناتەواوییە.
فەیلیەکان لەدوای پرۆسەی ئازادیشەوە نەیان توانیوە بگەنە فەزایەکی دیموکرات و ئازاد، ئەوان تائێستاش وەک کەمینەیەکی خنکاوی ناو داهاتوێکی نادیار ژیان بەڕێ دەکەن. دیارە ئەمە بۆ ئێزیدی و کەمینەکانی تریش ڕاستە. دیموکراتیەتی دوای سەدام پیادەکردنی جۆرێکی تری فاشیزمە بەکەرستەو ئەدەواتی نەرمتر. ئەوەی دوای ٢٠٠٣ هاتۆتە ئاراوە هیچ نیە جگەلە دیکتاتۆریەت، بەڵام لەڕێگەی هەڵبژاردنەوە دیکتاتۆر دیاری دەکرێت. تا ئێستاش عەقڵیەتی شۆڤینی و پان عەرەبیزم مەئوای سیاسەتی عێڕاقی جێنەهێشتوە، تائێستاش فەیلیەکان مامەڵە لەگەڵ نادیاردا دەکەن، فەیلیەکان سزادراون بەوەی نەزانن بەیانی چی ڕوودەدات.

ماڕک فلۆربایێ لەکتێبی(دیموکراتی یان سەرمایەداری)، ڕستەیەکی سەرنج ڕاکێشی هەیە کە گومان دەخاتەسەر کۆی سیستمی دیموکراسی لە دونیای وڵاتانی سێیەم، فلۆربایێ دەڵێت” دیموکراتی هەر ئەوە نیە پەرلەمان و دەسەڵاتی دادوەری زامن بکات، بەڵکو پێویستە داهاتووش بۆ هاوڵاتیان مسۆگەر بکات”. واتا هێشتنەوەی هاوڵاتی لەنێو ئەگەر و تەگەری ئەوەی کەی دەمرین فۆڕمێکی یەک جار توندی دیکتاتۆریەتە. مەترسی ونبوونی سبەی مەترسیێکی جددیە ڕووبەروی فەیلیەکان بۆتەوەلەدونیای دوای سەدامەوە.
لەکۆتایدا دەتوانین بڵێین سەدام یەک ڕووداو نیە دژ بە فەیلیەکان بەڵکو دوو ڕوداو و دوو قۆناغە، سەردەمی سەدام و دوای سەدام. فاشیزمی سەدام بەجۆرێک دەستی دایە پاکتاوی کوردەکان کە ئەستەمە درۆکانی دیموکراسی ئەو برینە چارە بکەن.
فەیلیەکان ئایکۆنی ئاشکراکردنی فاشیزمن لە عێڕاقی سەدام حوسەیندا. بۆئەوەی ئەو مێژووە شیکار بکرێت پێویستمان بەزیاد لە چەندین فۆڕمی ئیشکردنە لەسەر ئاستی سیاسی و کولتوری و مێژوویمان.

مەنسوڕ ناجی

سەرچاوەکان:
١-بەختیار علی، بەندەر فەیلی، ٢٠٢٣
٢-فاتیح عبداللە شوانی، جینۆسایدی بێدەنگی کوردانی فەیلی، چاوی کورد، ٨/٢/٢٠٢٣ ، https://chawykurd.com/
٣-ئەحمد کەرکوکی، کوردانی فەیلی ناسنامەی نەتەوەیەکی مافخوراو، ANF News,، ٢٣/٣/٢٠٢٠ ، https://anfsorani.com
٤- دکتۆر ناجح گوڵپی، جینۆسایدی کوردی فەیلی، kurdpa ، ١٥/خاکەلێوە/٢٧١٦، https://kurdpa.net/so/new
٥ـ مارک فلۆربایێ ، سەرمایەداری یان دیموکراتی، وەرگێڕانی ئیسماعیل کوردە، دەزگای چاپ و بڵاوکردنەوەی ئاوێر ٢٠١٨.
٦-ئەریک فرۆم، بەناوی ژیانەوە، وەرگێران: ئازاد بەرزنجی، دەزگای چاپ سەردەم،

Dengekan

دەنگەکان وەک رۆژنامەیەکی ئەلکترۆنی لەپێناوی فەراهەمکردنی سەکۆیەکی ئازاد بۆ دەنگە جیاوازەکان لە ١ی حوزەیرانی ٢٠٠٢ دەستی بەکارکردن کردووە لە شاری تۆرنتۆ. دەنگەکان بە رۆژنامەی خۆتان بزانن و لەرێی ناردنی بابەتەکانتانەوە بەرەو پێشی بەرن لەپێناوی بنیاتنانی کۆمەڵگەیەکی هۆشیار و ئازاد و یەکساندا.