ناشرینكردنی مرۆڤێكی تەنیا لە كەوشەنی كتێبدا.. سەدیق سەعید ڕواندزی

زمان لە مەودا كۆمەڵایەتییەكەیدا، ئامرازێكە بۆ گۆڕینەوەی بیروڕاو ئەڵقەی پەیوەندی كۆمەڵایەتی نێوان تاكەكانە، ئەم جۆرە زمانە كە زۆرجار بە زمانی شەقام، میللی، ڕۆژانە ناو دەبرێت، هیچ جۆرە ڕێكخستنێكی بابەتی و زمانەوانی ناوێت، چونكە لە بنەڕەتدا ئەركی ئەو شێوازەی زمان لای ئێمە، تەنها گەیاندنە نەك شێوازی گەیاندنەكەی، بەمەش ئەركی ئەو زمانە تەنها لە گەیاندنی مەبەستێكدا بە ئامانجی تێگەیشتن كورت دەبێتەوە و لەوێوە ئەركی زمان وەك دەربڕین و گوزارشتكردن كۆتایی دێت، بەڵام هەمان ئەو زمانە كاتێ ئەو مەودا كۆمەڵایەتییە جێدێڵێت و دەبێتە بەشێك لە زمانی نووسین و دەق، ئیدی فۆڕمێكی دیكە وەردەگرێت كە لە پاڵ گەیاندنەوە، شێوازی ئەو گەیاندنە و ماناو ڕەهەندی ئستاتیكی و هونەریشی هەیە، چونكە ئەمە زمانی دەقە، نەك زمانی میللی و شەقام. لێرەوەش ئەو زمانە، بەو تایبەتمەندییانە دەناسرێتەوە و پێی دەگوترێت زمانی نووسین بە مانا ئەدەبی و فەرهەنگییەكەی. لە نووسیندا هەر تەنها گوتن مەبەست نییە، بەڵكو چۆنییەتی ئەو گوتنەش دەبێتە جێی سەرنجی ئێمە. زمانی دەق، زمانێكە لە ڕووی بونیادی ڕێزمانی و كردارەكانی زمانەوانی و داڕشتن و ڕێكخستنەوە، فۆڕمێكی تایبەتی هەیە و ئەگەر ئەم ڕێكخستنەی زمان نەبێت، ئەوا جیاوازی لە نێوان زمانی نووسەرێك و هەژارێك و كاسبكارێك نابێت، بۆیە كە دەگوترێت نووسین هونەر و بەرپرسیاریەتییە، بەشێكی ئەو هونەرە و بەرپرسیاریەتییە، پەیوەندی بە چۆنییەتی بەرجەستەكردنی ئەو زمانە و جیاكردنەوەی لە زمانی ئاسایی و شەقام هەیە. گفتوگۆ و دیمانەی ئەدەبی و ڕۆژنامەوانی، گەلێك شێوەی ئەنجامدانی هەیە، وەك ڕاستەوخۆ، پرسیار و وەڵام، نامە، تۆماركردن و ڕووبەڕوو واتا بێ زەمینە ڕەخساندن و ئامادەكردنی پرسیار و وەڵام، بەڵام لە هەر كامێكی ئەم جۆرە گفتووگۆیانە، خاڵێكی گرنگ هەیە كە دەبێ ئەنجامدەری گفتووگۆكە، وەك ئەلف و بێیەكی سەرەتایی لە كاری ڕۆژنامەوانی و نووسین بیزانێت، ئەویش داڕشتنەوە و ڕێكخستنەوەی دەقی گفتووگۆكەیە، بۆ ئەوەی مۆركێكی ئەدەبی و هونەری وەربگرێت. ئەم جۆرە ڕیكخستنە لە ڕووی زمانەوانی و بابەتییەوە، بەشێكە لەو بەرپرسیاریەتییەی لە نووسین هەیە، بۆ ئەوەی لە میانەی ئەو زمانەدا، هیچ ڕووشانێكی كۆمەڵایەتی و كەسی، زمانێكی زبر بوونی نەبێت. ئەمە بەو مانایە نییە، دەستپاكی لە گواستنەوەی دەربڕین و وەڵامەكان ڕەچاو نەكرێت، بە پێچەوانەوە بەڵكو بەو مانایەی ئەو زمانە وەك زمانی نووسین و ئەدەب ببینرێت و بخوێنرێتەوە. مرۆڤێكی تەنیا لە نێو كەوشەنی كتێبدا، دەقی دیمانەیەكە، كە جووتیار قارەمان لەگەڵ ( عەزیز گەردی) ئەنجامی داوە. ئەم گفتووگۆیە، كە بە شێوەی كتێب بڵاوبۆتەوە، سەرەتاییترین بنەمای دیمانەی ئەدەبی، زمانی نووسین، پرسیاری مەعریفی تێدا نییە. ئەم گفتووگۆیە، بە زمانێك ئەنجامدراوە، نەك زمانی نووسین نییە، بگرە هەنگاوێك لە دواوەی زمانی شەقامیشە بە مانا میللییەكەی. من كاتێ لە خوێنەوەی ئەو كتێبە بوومەوە، شۆك بووم كە ئەمە زمانی وەرگێڕێك بێت، كە نزیكەی دوو سەد كتێبی نووسیوە و وەرگێڕاوە. لەو كتێبەدا، بەر زمانێك كەوتم، سەیرم پێهات دیمانە و گفتووگۆی ئەدەبی بەو زمانە بكرێت! هەر لە دەسپێكی دیمانەكەوە، گەردی بە جووتیار دەڵێت:( وەر با باسی ئەو سەگبابانە بكەین )، وەك ئەوەی دانیشتنی كۆمەڵایەتی و میللی بێت، نەك باسی ئەدەب و زمان ! دواتریش دەكرێ بپرسین، حیكمەت لەوە دا چییە باسی خەڵكی سەگباب بۆ خوێنەر دەكەن؟ لەو كتێبەدا، بەر چەندین وشەی وەك :( قەحپەباب، سەگیاب، فشەكەر، گوو ) كەوتم، كە لە میانەی وەڵامی گەردی بۆ پرسیارەكان دەربڕدراون. بێگومان ئێمە دەزانین گەردی بە هۆی ئەو بارودۆخە دەروونییە كوشندەیەی تیایدا دەژیا، جۆرێك لە ئاڵۆزیی و ناهاوسەنگی لە كەسایەتی و بیركردنەوەو ڕەفتاری ڕۆژانەی دروست ببوو، وەك ئەوەی هەمیشە لە بارەیەوە دەگوترا، بەڵام ئەمە ئەركی ئەنجامدەری دیمانەكە بووە، كە بەو زمانە سادە و بێ ئەرزشە، دەقی وەڵامەكانی گەردی نەنووسێتەوە، بە تایبەتیش كە خۆی لە ژیان نەماوە. گەردی لەو كتێبەیدا، گاڵتە بە دەیان نووسەر و سمبولی هزری و ئەدەبی ئێمە دەكات و بە بێ ئاگا و نەزان ناویان دەبات، بێ ئەوەی بەڵگەیەكی زانستی و بڕوا پێ هێنەر لە بارەیانەوە بخاتە ڕوو. لە بارەی مامۆستا موممتاز خەیدەرییەوە دەڵێت:_ كوڕە هیچ نییە، كابرایەكی داهێنەر نییە، بەڵگەنامە چییە؟ هەر بایەخی نییە) چۆن دەبێت وەرگێڕێكی وەها بە ناو و دەنگ بەم شێوە سادە و بێ بایەخەوە بڕوانێتە بەڵگەنامەی مێژوویی و ئەرشیفی؟ باسی مەسعود محمەد، سەجادی، مارف خەزنەدار، عیزەددین مستەفا ڕەسول، دڵدار) دەیان كەسایەتی ڕۆشبیری دیكە دەكات. واتا لە پاڵ ئەم وشە میللی و زبر و ڕووشكێنانە، ناوی ئەو نووسەرانەش دەهێنێت و زۆربەیان بەنەزان و بێ ئاگا دەناسێنێت. لە كاتێكدا هەموو كورد بە ئێستاشەوە، یەك (مەسعود محمەد) ی هەیە. گریمان لە هەر گفتووگۆیەكی ئەدەبی دابێت، هەندێك وشە ودەربڕین، پرسیار و بابەت پێویست نین، یاخود خزمەت بە لایەنی ئەدەبی و فەرهەنگی ناكەن، یانیش بە جۆرێك لە جۆرەكان، ڕووشانی كەسی و كۆمەڵایەتی بۆ هەندێك كەس تێدایە، بەڵام دەبێ ئەوانە لاببرێن، بە تایبەتیش ئەگەر ئەو وتانە لە سەر زاری كەسێكەوە بگوترێن، كە خۆی لە ژیان نەما بێت، ئەو كات گومان دروست دەبێت، كە دەربڕینەكان هی ئەو بن، یاخود ئەگەر لە ژیانیش مابێت، كێ دەڵێ ڕەزامەند دەبێت بە بڵاوكردنەوەیان؟ بۆیە لە هەردوو ڕووەكەوە، جووتیار قارەمان، كارێكی نا ئەدەبی و نابەرپرسیارانەی كردووە و پێ بزانێت یان نا، ئەوەندەی تر عەزیز گەردی لە نێو كەوشەنی كتێبدا تەنیاتر كرد و بگرە ناشرینیشی كرد، چونكە وەك گوتم ئەمە لە زمانی نووسەرێك و وەرگێڕێك ناچێت، كە یەكێكە لە ئایكۆنە دیارەكانی دنیای فەرهەنگی كوردی. لەلایەكی دیكەوە لەو دیمانەیەدا، گەردی ڕیشەی هەندێك وشەی كوردی دەباتەوە سەر لایەنێكی فەرهەنگی و زمانەوانی، كە هیچ بنەمایەكی زانستی و زمانەوانیان نییە، بۆ نموونە: گەردی دەڵێت وشەی (پسپۆر) هی شوانانە شوان بە كاری دێنن، بێ ئەوەی پێمان بڵێت چۆن ئەم وشە زانستی و فەرهەنگی و دەلالییە هی شوانەكانە؟ یاخود دەڵێت وشەی (كۆڕ) لە مەڕەكانەوە هاتووە و دەگوترا مەڕەكان كۆڕیان كردووە، بەڵام لە ڕاستیدا وشەكە ( ڕێسكە ) نەك كۆڕ. ئەم جۆرە گوزارشتانە لە زمان، بە تایبەتیش كە ئەو كەسەی لێكدانەوەی بۆ كردووە خۆی لە ژیان نەماوە، بۆچوونی زانستی و زمانەوانی نین، بە تایبەتیش كە هەمووان دەیانزانی ئەم وەرگێڕە لە چ بارودۆخێكی دەروونی دابووە، كە ئەم دۆخە دەروونییە كاریگەریەتی بە سەر بیركردنەوەی هەبووە. دواجار دەڵێم ئەم جۆرە دیدارانە، لە بری ئەوەی خزمەتی كایەی فەرهەنگی و ڕۆشنبیریی كوردی بكەن، بە داخەوە لێ كەوتەی كۆمەڵایەتی و كەسی خراپی لێ دەكەوێتەوە. گەردی لەو دیمانەدا، باسی چەندین كەس دەكات، بە نەزان و هیچ لە باردا نەبوو ناویان دێنێت، لە كاتێكدا ئەمانە هەموویان، نووسەر و بیر مەندی دیار و بە توانا بوونە و خزمەتیان بە كایەی زمان و ئەدەبی كوردی گردووە، گریمان ئەمە باری سەرنجی ئەویش بێت، بۆ نووسەران كە هەمیشە هاوڕێیەكی نەبووە و بڕوای وابووە هەموو كەسانی دەوروبەری جاسووسن ! بەڵام نەدەبووایە جووتیار قارەمان، لە دوای مەرگی گەردی بڵاویان بكاتەوە و ئەوەندەی تر ئەو مرۆڤە تەنهاتر و گۆشەگیرتر بكات. دیمانەی ئەدەبی، هەر تەنها گواستنەوەی وەڵامی پرسیار و دەربڕینەكانی نووسەر نییە، بە تایبەتیش ئەگەر تۆماركراوبێت، بەڵكو دەبێ دابڕێژرێتەوە، ڕێكبخرێت و لە ڕووی زمان و نووسینەوە جۆرێك لە هونەرو بەرپرسیاریەتی پێ بدرێت. لە كۆتاییدا ڕووی ڕەخنەم ئاراستەی دەزگای سەردەم دەكەم و دەپرسم، ئێوە ئەو كتێبەتان بەر لە چاپكردنی خوێندۆتەوە ؟ ئەگەر خوێندووتانەوە چۆن دەبێت كتێبێك بەو زمانە و بەو هەموو كەموكوڕییەوە چاپ و بڵاو بكەنەوە؟ ئەگەریش نەتان خوێندۆتەوە دەكرێ كتێبێك بێ خوێندنەوە چاپ بكرێت؟ ئایا مەرجە هەر وەرگێڕێك و نووسەرێك كە بە ناو و دەنگ بوون، هەرچی گوتیان و نووسییان لە جێی خۆی دابێت و شیاوی ڕەخنە و ڕەت كردنەوە نەبێت و دەبێ بۆی چاپ بكرێت؟!

پەراوێز: ناوی كتێب، مرۆڤێكی تەنیا لە كەوشەنی كتێبدا، جووتیار قارەمان، بڵاوكراوەی دەزگای سەردەم، ساڵی چاپ _ 2023.

*ئەم بابەتە لە ژمارە (35)ی گۆڤاری دیوان ئایاری 2024 بڵاوكراوەتەوە.

Sadiq Said Rwandze

سەدیق سەعید ڕواندزی، لە ساڵی 1972 لە شارۆچکەی ڕواندز لە دایکبووە. خوێندنی سەرەتایی و دواناوەندی هەر لەو شارە و ساڵی 1993 _1994، بەشی کوردی _ پەیمانگای مەڵبەندی مامۆستایانی لە هەولێر تەواو کردووە. هەر لە ڕواندز دەژیت و خولیایەکی گەورەی بۆ کتێب و خوێندنەوە هەیە و زۆرجاریش وەک خوێنەرێک سەرنجەکانی لە بارەی پرس و بابەتە ئەدەبی و ڕۆشنبیرییەکان و کتێب و تێکست دەخاتە ڕوو.