
كۆمیدیای ڕەش چیە؟.. حەیدەر عەبدولڕەحمان
دڵنیام زۆر كەس دەزانێ كۆمیدیا چیەو لەژیانی رۆژانەشیدا ڕوو بەڕووی زۆر لە دیمەنە كۆمێدیاكانی ناو كۆمەڵگاكەی خۆی و دەوروبەری بۆتەوە و چێژی لێ بینیووە، بەڵام كەمتر لە دەستەواژەی ( كۆمیدیای رەش ) تێگەیشتووە، كە ئەویش هەر پارچەیەكە لەكۆمێدیا بەڵام بە فۆرم و فەلسەفەو ئایدیایەكی تر .
بۆیە بەلامەوە گرنگ بوو كەم و زۆرێك تیشك بخەمە سەر چەمكی ئەوجۆرە كۆمیدیایەو بزانین چەمكی كۆمیدیای رەش چیەو جیاوازییەكانی لەگەڵ (كۆمێدیای جاد) بە گشتی چیە؟
ئایا لەهونەری كوردی دا شتێ هەیە بەناوی كۆمیدیای رەش ؟
ئەگەر هەیە ئامانجەكانی چین ؟
كۆمێدیای رەش مێژوویەكی درێژی هەیەو دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی یۆنانیەكان و رۆمانییەكان، بۆ ئەو كاتەی نمایشە شانۆییە كۆمێدیەكان، بەدیمەنە سەرەو ژێرو ڕیسوا كارەكان، خەڵكیان دەهێنایە پێكەنین و رەخنەیان لەدیاردە كۆمەڵایەتیەكانی سەردەمی خۆیان دەگرت.
دواتر لەسەدەكانی ناوەڕاستدا، ئەو دەستەواژەیە لەو سنوورە دیاری كراوە زێتر پەرەی سەندو ئەو قەسیدە گێڕاوانەی كۆتاییەكانیان بەگەشینی و بەختەوەری دەهات، ناوی قەسیدەی كۆمێدی ڕەشیان لێ دەنا، وەك شاكارە مەزنەكەی ( دانتی) كە بەناوی كۆمیدیای خواوەندی ناسراوە.
وەزیفەی كۆمێدیا و فەلسەفەی كۆمێدیا لە هەموو سەردەمەكاندا، هەمیشە دەربڕینی واقعی كۆمەڵایەتی گەلان بووە، بەتایبەت ڕووە ناشیرینەكانی ئەو كەسانەی كە دەكران بەسەرچاوەی گاڵتەجاڕی و خەڵكی بە هەڵس و كەوتە ناشیرینیەكانیان پێدەكەنین، بەو ئامانجەی ئەو كەسانە خۆیان لەو خەسڵەتە قێزەوەنانە بەدوور بگرن كە ببنە مایەی گاڵتەجاڕی خەڵكی.
لەسەردەمی یۆنانی كۆندا شانۆگەرییەكانی ( ئەرەستۆفانس) باشترین نموونەی كۆمێدیا بوونە، دواتر ئەو هونەرە بوو بەهونەرێكی خۆشەویست لای ئەوروپیەكان، بە تایبەت لە ئەمریكاو ئینگڵتەراو فەڕەنسا و ڕوسیا، لای شكسپیرو مۆلیرو چیخەف و گۆگول بە شێوەیەكی بەربڵاو لە هەموو جیهاندا پەرەی سەند.
ئیدی ئەگەر بمانەوێت بە ڕەگو رەچەڵەكی كۆمێدیا دا بچینە خواری، پێویستیمان بەكاتی زێتر دەبێت، بەڵام ئەوەی ئێمە ئامانجمان بوو لەئێستادا قسەی لەسەر بكەین ( كۆمێدیای رەش) بوو، كە رەنگە لای زۆرێك لە خوێنەران روون نەبێت.
كۆمیدیای ڕەش چیە؟
كۆمیدیای رەشیش هەر كۆمێدیا گشتیەكەیە، بەڵام بەفۆرمێكی جیاوازو لەناوەرۆكدا ئاراستەیەكی تەنز ئامێزی هەیە، بۆ ئەو بابەتانەی بەفۆرمێكی گاڵتەجاڕانە پەردە لەڕووی پرسێكی كۆمەڵایەتی لادەبەن، بەڵام لەهەمان كاتیشدا جددییەتی بابەتەكە دەپارێزێت، بۆیە بەگریانی ناو پێكەنین ناونراوە.
لەو نمایشانەدا، بینەر لەگەڵ تەنزەكانیدا دەكەوێتە ناو ئەتمۆسفیرێكی پڕ لەپێكەنین، بەڵام لە ناخیدا دەگری بۆ ڕووداوە جەرگ بڕەكان و واقیعە تاڵەكان .
لەكۆمیدیای رەشدا، بینەر یا خوێنەر واقعی تاڵی كۆمەڵگایەك بەڕووتی دەبینی، یا كاریكاتیرێكی هێمادارونمایشێكی پڕ لەمەرگەسات، بە فۆرمێكی پڕ لەپێكەنین، پێكەنین لە بزووتنەوەی ئەكتەر، لەجلوبەرگی، لەهەلسوكەوتی شێتانەی، لە دەبەنگی سەرمایەدارێك، یا دكتاتۆرێك، وەك بینەر لە گەڵیدا پێدەكەنی، بەڵام لەو پێكەنینەدا پەیامێك دەگەیەنی ـ
جیاوازی نێوان كۆمێدیای ئاسایی و كۆمێدیای رەش لەوەدا دەردەكەوێ كە هەردوكییان لەو پەیامەدا دەست نیشانی واقعێكی رەش دەكەن، گەمژەیی و بێ ئاگایی دەسەڵاتێك لەژیانی كۆمەڵگایەك بەرجەستە دەكەن، بۆ ئەوەی دەسەڵات لەڕەوشی نالەباری كۆمەڵگایەك بەئاگا بینیتەوە، بەڵام بەفۆرمێك بینەر تێدا نەكەوێتە ژێر بارێكی قورسی دەروونی كە ئازاری پێوە بخواو دووچاری گرێیەكی دەروونی بێت.
لەكۆمێدیای رەِشدا دەرخستنی حاڵەتە تراژیدیەكە ئامانجە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا پێكەنین دایدەپۆشێ، وەك ئەوەی هیچ كێشەیەك لە واقیعەكەدا نەبێت و تۆ تەنیا بۆ كات بەسەر بردن هاتبیتە ناو هۆڵەكە..كە دەگەڕێیتەوە سەر كرۆكی بابەتەكە بۆت دەردەكەوێ لەپشت ئەو دیمەنە كۆمێدیە گاڵتە جاڕیانەدا ئامانجی گەورە خۆیان حەشارداوە، كە پێویستە تۆ وەك بینەر، یا خوێنەر، بەدوای دۆزینەوەی فەلسەفە شاراوەكەدا بگەڕێ ی تا دەیدۆزیتەوە.
لەهونەری كوردی داو بەتایبەت لەدراماو شانۆدا، دەرهێنەرانی ئێمە توانایەكی زۆریان نیشان داوە لەشانۆو درامای تەنز ئامێزو كۆمیدیای ئامانج دار، بەتایبەت لەساڵانی شەستەكان و حەفتاكان بەدواوە، كە شانۆی كوردی لە هەلومەرجێكی تەنگەتاوی سیاسی دا بووە، لەپەنای كۆمێدیاوە، ویستوویەتی زۆر ئامانجی گرنگی نیشتمانی و نەتەوەیی و كۆمەڵایەتی بخاتە ڕوو، یان شانۆ بكاتە چەكێكی كاریگەر بۆ دەربڕینی هەستی خەڵك و ئازارەكانیان .
شانۆگەریەكانی تەڵعەت سامان، سەباح عەبدولڕەحمان، ئەحمەد سالار، جەلیل زەنگەنە، جیهاد دڵپاك، مەكی عەبدوڵڵا .. زۆرینەیان كۆمەڵگا لە هەقیقەتی خۆیان دادەماڵن بەدوو ئاراستە:
یەكێكیان ئەوەیە كە دەسەڵات وێنە تراژیدیاكانی كۆمەڵگا ببینێ و هەوڵی چارەسەركردنیان بۆ بدات .
دووهەمیان: كۆمەڵگا وەك ئاوێنەیەك خۆی لەو بەرهەمە شانۆیی و درامیانەدا ببینێ و هەست بەوە بكات كە ئەركی ئەو وەك هاوڵاتیەك دەستەپاچە بوون و تەماشا كردنی ئەو واقیعە نیە بە تەنها، بەڵكو رۆڵی ئەو ئەوەیە كە بەشداری لەگۆڕینی ئەو واقیعەدا بكات .
كۆمێدیای سیاسی لەسەردەمی كۆندا، لەپەنای پێكەنینەوە ڕاشكاوانە ترو ئاشكرا تر لە ئێستا، كاریگەری لەسەر هزرو دەروونی بینەردا جێ دەهێشت، ئەگەرچی هونەرمەندانی كورد، لەژێر فشای ڕژێمدا چاودێریەكی توند دەكران و لێپێچینەوەی وردیان لەگەڵدا دەكرا، بەڵام لە سەردەمی ئازادی دا ئەو كۆمێدیا سیاسییانە ڕوو لەكەم بوونەوە بوون.
كۆمیدیای رەش لە ئەدەب و هونەری جیهانیدا:
بۆ یەكەم جار كۆمێدیای ڕەش لەمێژووی نوێ دا، لەساڵانی پەنجاكان و شەستەكانی سەدەی بیستەمدا لەوڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا سەری هەڵدا.
كاتێ ساڵی 1064 دەرهێنەری ناسراوی ئەمریكی ( ستانلی كوبریك) فیلمی ( دكتۆر سترانج لاف) ی نمایش كردو باسی لەشەڕی ئەتۆم و نەمانی ژیان لەسەر گوێ ی زەوی دەكرد.
ئەم فیلمە دیارترین نموونەی كۆمێدیای رەِش بوو لەسەردەمی نوێ دا.
جاران بابەتە كانی كۆمێدیای ڕەش سنوور داربوون، بەبابەتی سەرەكی كۆمەڵایەتی، ئێستا بابەتەكان زۆر لق و پۆپیان لێ بۆتەوەو بەچەندین شێواز دەخزێنە ناو كۆمێدیای رەش لەوانە:
دیاردەكانی خۆكوشتن، شەڕ، تیرۆر، توندوتیژی، تاوان، ماددە هۆشبەرەكان، ناپاكی، شێتی، ڕەگەزپەرستی، شۆڤێنیزم و تاوان، جگە لەسێكس و هاوشێوەكانی.
سیناریۆنووسەكان بۆ نووسینی ئەو بابەتە جدییانە فۆرمێكی كۆمێدی بەكار دێنن، بەڵام لە چوارچیوەی كۆمێدیایەكی تاریك .
ئەو بابەتانە بەگشتی وەك مرۆڤ ئازارێكی دەروونیت پێ دەبەخشن، بەڵام بە فۆرمێك دەخرێنە ڕوو ناچاری ئەوە بیت لەگەڵیاندا پێبكەنی.
وەك چاپلن دەڵێ: لەناو دیمەنە كۆمێدییەكانی من گریان هەیە، بەڵام ئێوە وەك شێوە نایبینن.
ئەو خۆی یەكێك بووە لەگەورەترین پاڵەوانەكانی كۆمێدیای رەش و بەپادشای پێكەنین ناونراوە، وەك فەیلەسوفی گەورەی فەڕەنسی ( جاك بوار) دەڵێت:
هەموو كتێبە فەلسەفیەكانی دنیا كۆكەیتەوە، نەیان توانیووە بەقەد (چاپلن) شەڕی سەرمایەدارەكان بكەن و بزانن ئەو سەرمایەدارانە چۆن بەنواندنێكی بێ دەنگ ڕیسوا دەكرێن و تۆڵەی چینی زەحمەت كێشیان لێ دەكرێتەوە.
بۆیە ئەو جۆرە كۆمێدیایە كۆمیدیایەكی ئاسان نین و هەموو سیناریۆ نووسێك ناتوانێت كاری تێدا بكات، ئەگەر شارەزاییەكی باشی نەبێت لەچۆنیەتی دەرخستنی پرسێكی تراژیدی لە ناوەرۆكدا، بەڵام كۆمێدی لەشێوەدا .
نووسەرانی وەك (ویلیام فۆڵكنەر، تۆماس بێهنكن، كورت ڤۆنگوت، جۆزێف هێلەر، مارك توین، لویس فێردیناند سێلین و جۆرج برمادشۆ، چیرۆك و ڕۆمان و شیعر و شانۆنامەیان نووسیوە، قووڵبوونەوەیان لەفیلمە ترسناكەكاندا كردووە و بە شێوەیەكی كۆمیدی رووداوەكانیان كردووە بە وێنە.
كۆمیدیكارانی وەك لێنی بروس، جۆرج كارلین، بیل هیكس، پیتەر كوك، ساچا بارۆن كۆهین و تیپی مۆنتی پایتۆنی بەریتانی كاری زۆریان لەسەر كۆمێدیای ڕەش كردووە.
كۆمێدیای رەشی چیخەف:
چێخەف، وەك گۆگۆل، ڕۆڵەی شەرعی ئەو ئەدەبیاتە جەماوەرییە تەنزئامێزەن كە سەدان ساڵە ڕووسیا بەهۆیەوە ناوبانگی پێ دەركردووە.
وەك یەك ڕەخنەگر ئاماژەیان بەوە داوە، كە هەمیشە ئامادەن گاڵتە بكەن، پێبكەنن بەو یارییانەی كە بەسەر ئەوان و گەلانی دیكەش دادێت.
هەركەسێك بەدواداچوون بۆ نووسینەكانی چێخۆف بكات،سەرنجی پەیوەندییەكی دیالێكتیكی ڕاستەوخۆی نێوان پێكەنین و ئازارو خەم و گاڵتەجاڕییەكانی دەدات، لەبازنەی كۆمیدیای ڕەش دا.
لەلایەكی دیكەوە زۆربەی نووسینە تەنز ئامێزەكانی دیكەی وەك ڕۆماننووسی ڕووسی (ڤلادیمێر نابۆكۆڤ) دەكەونە نێوان پێكەنین و خەواڵوویی، یان لەنێوان تەقینەوە لەپێكەنین و گریان.
هەندێ جاریش هەموو شتەكان لەیەك كاتدا دێن، وەك پێكەنین و دڵتەنگی.
لەو كاتەدا تۆ ناتوانیت لایەنە خەمناكەكان بەتەنها ببینی، بەبێ بینینی كۆمیدیەكان، چونكە هەردوكیان لە هەناوی یەكتردان.
چێخۆف هەمیشە باڵای ئەدەبی خۆی بەگشتی و وەك تەنزنووسێك بەتایبەتی لەژیانی سادەی رۆژانەی خۆی و دەوروبەری وەرگرتووە، كە بەزنجیرەیەك ئەشكەنجەو ئازار تێپەڕیوە، هەرئەو ئازارانە بوون بەسەرچاوە بۆ نووسینی چیرۆك و شانۆگەریەكانی، هەر یەك لەو بەرهەمانە پارچەیەكی بچووك بوون لەئازاری گەلەكەی.
چیخەف لەناو ئەو ناوەندە كۆمەڵایەتیە تەسكەی تێیدا دەژیا، سودێكی زۆری لەو واقیعە بینی بۆ داڕشتنەوەی بەرهەمەكانی، كە زۆربەیانی بەكۆمێدیای ڕەش بەرجەستەی كردوون.
لە زۆربەی بەرهەمەكانییشدا چیخەف خۆی كاركتەری ڕووداوەكان بووە،
ئیدی هەر ئەو نەهامەتیانە بوون وایان لە چیخەف كرد، ناچاری ئەوە بێت وانەی تایبەتی بڵێتەوە، بۆ ئەوەی نان بۆ خۆی و خێزانە برسیەكەی پەیدا بكات و لە خوێندندا بەردەوام بێت.
بە گشتی چیخەف یەكێك بووە لەپێشەنگەكانی كۆمێدیای ڕەش لە رووسیا، وەك شكسپیر لە بەریتانیاو ستانلی كۆبریك لە ئەمریكاو مۆلێر لە فەڕەنسا .
حەیدەر عەبدولڕەحمان