كتێبی (ئایدۆلۆژست) ی بەختیار عەلی و چەند سەرنجێك.. سەدیق سەعیدڕواندزی

هەموو دەقێكی ئەدەبی، زادەی زەمەن و شوێنێكی دیاریكراوە.ئەگەر دەق بەرهەمی بیركردنەوە و دنیابینی نووسەربێت لە هەڵومەرجێكی دیاریكراودا، ئەوا نووسەریش وەك مرۆڤێك لە زەمەن و شوێنێك دەژیت و لە بەریەككەوتندایە لەگەڵ واقیع و دەوروبەر. لەم ڕوانگەیەشەوە دیاردەكانی دەوروبەری دەبنە جێگەی تێڕامان و بیركردنەوە كە دواجار ئەمەش لە دنیابینی نووسەردا ڕەنگدەداتەوە. لە بەشێكی زۆری دەقی ئەدەبیدا، دیاردە كۆمەڵایەتییەكان و سروشتی ژینگەیی و پەروەردەیی كۆمەلگای كوردی، بە تایبەتیش لە ڕابردوودا دەبینرێت. كە تیایدا نووسەرانی ئێمە، وەك پەیامێكی كۆمەڵایەتی و پەروەردەیی، دەقی ئەدەبیان بینیوە و لەوێوەش ڕەخنەی هەموو ئەو دیاردانەیان كردووە، كە ئەو كات بوونیان هەبووە. ناتوانین دەقێكی ئەدەبی لە چوارچێوەی ئەو زەمەن و شوێنە داببڕین كە تیایدا نووسراوە، چونكە ئەودەقە، بەرهەمی ئەو زەمەن و ژینگە كۆمەڵایەتی و پەروەردەیەیە. بۆ نموونە: هیچ شاعیرێكی قۆناغی بیستەكان، باسی فەیسبووكی نەكردووە، چونكە بوونی نەبووە، بەڵام هەمان ئەو شاعیرانە، سەدان جار باسی نەخوێندەواریی و جیاوازی چینایەتی و ستەمی ئاغا لە جوتیار و پەچەی ئافرەتیان كردووە. كەواتە لە بونیادی هەردەقێكدا، واقیعێك بوونی هەیە كە دەلالەتە لەوكات. بە هەمان شێوە، ئێستا هیچ لە شاعیرانی ئێمە باسی نەخوێندەواری ناكەن.بۆیە ناكرێت دەقێكی چیڕۆك یاخود ڕۆمان، بە میتۆد و دنیابینی ئەمڕۆ بخوێنینەوە. بە دەربڕینێكی تر، ناكرێ دنیابینی شاعیرێك و گوتاری شیعرەكانی بە نموونە لە سەرەتاكانی سەدەی بیستدا، ببەستینەوە بە تێڕوانینی ئێستامان و لە پەراوێزییەوە ڕەخنەی ئەو دەقانە بكەین، یاخود هەوڵی خوێندنەوەی دەقەكان بە كەرستە و چەمكگەلێك بدەین، كە ڕەنگە بۆ ئەو كات و قۆناغ هەربوونیشی نەبووبێت. لەو ڕوانگەیەوە، لە كتێبی (ئایدۆلۆژست)دا، بەختیار عەلی، هەوڵدەدات گوتاری شیعری كوردی و ئەزموونی شاعیرانی سەرەتای سەدەی بیست، ببەستێتەو بە چەمكی ئایدۆلۆژییاو لە پەراوێزییەوە ڕەخنەی توندوو ڕەت كەرەوە لە شیعری ئەو شاعیرانە دەگرێت. كە بە تێگەیشتنی ئەو، مەبەستییانە كەسیەتی تاك لە كەسییەتی كۆی جەماوەر بتوێننەوە و مانایەك بۆ سەربەخۆبوون و ئازادی تاكەكان نەهێڵنەوە، كە ئەمەش بە بڕوای ئەو، كاركردنە لە پێناو دروستكردن و بەرهەمهێنانی مرۆڤێكی ئایدۆلۆژست، كە دواجار لە خزمەت تێزێكی ئایدۆلۆژی دەبێت.بێگومان شیعری كوردی بە گشتی لە سەرەتای سەدەی بیستدا، شیعرێكە لە پێناوی كۆمەلگە و ڕیفۆرمكردنی تاكەكان و هاتنەوە بەگژ هەموو ئەقڵێكی میللی و دواكەوتوویی ئایینی و چینایەتی نووسراوە. كە لەم ڕووەوە ئەزموونی هەریەك لە قانع و بێكەس دیار و بەرچاون. نووسەر لەو كتێبەیدا، دەیەوێت گوتاری شیعری ئەو قۆناغە، بە گوتارێكی ئایدۆلۆژی ڕووت و شاعیرانی ئەو سەردەمەش بە بكەر و دروستكەری ئایدۆلۆژییا بناسێنێت، كە بە بڕوای ئەو، هەرچی نەهامەتی ئێمەیە، لێرەوە دێت و تەنانەت ئەو تیرۆرستانەی ئێستاش خۆیان دەتەقێننەوە، بەرهەمی شیعری (شێخ نوری و بێكەس و ئەحمەد موختارجاف) ن، كە ئەمە نەك هەر ڕایەكی نالۆژیكییە، بگرە ترسناكیشە و دەبێت بە توندی لە دژی بوەستینەوە، چونكە پێناسەكردنی شیعری كوردی، لەو چوارچێوە فیكرییە هەڵەیەدا، لە سەرێكەوە ئەو مێژووەی شیعری كوردی دەشێوێنێت و گومانی دەخاتە سەر، هاوكات بە بڕوای من گەورەترین خزمەتیشە بە هزری ئەوانەی خۆیان دەتەقێننەوە و خاوێن كردنەوەی پەرێزییانە كە ئەوان بەرهەمی سەید قوتب و ئیخوان و داعش و جوندلئیسلام و توندەڕەوە ئیسلامییەكانی كۆمەڵگەی ئێمە نین، بەڵكو بەرهەمی شیعری كوردی سەدەی بیستن. دیارە یەكێك لە سادەترین سیمای ئەدەبی بۆ ناسینەوەی ئەو قۆناغە و ئەو ئەزموونەی شیعری شاعیرانی كورد كە ئەو بە ئایدۆلۆژست ناویان دەبات ئەوەیە، كە شیعری ئەو شاعیرانە لە چوارچێوەی گوتارێكی كۆمەڵایەتی و پەروەردەیی و هوشیاریدایە، كە ئامانجییان هوشیاركردنەوەی خودی تاك و كۆمەڵگەشە. ئەو شاعیرانە، كاتێ جەخت لەسەر هوشیاربوونەوەی تاك و ڕەخنەكردنی مرۆڤی كورد و دیاردە كولتووریی و میللییەكانی كۆمەڵگە دەكەنەوە، مەبەستییان ئەوە نییە دواجار خۆیان ببنە ئایدۆلۆژست و لە بری هەمووان بیربكەنەوە و قسە بكەن، یاخود هەوڵی تواندنەوەی كەسیەتی تاك لە كەسییەتی دەستەجەمعی و كۆ بدەن، وەك ئەوەی بەختیار عەلی دەیڵێت، بەڵكو مەبەستییانە دواجار ئەو ڕەخنەكردنە، ببێتە هەوڵێك بۆ هوشیاركردنەوە و پێشكەوتنی ئەوانیش، هاوشێوەی خۆرئاوا. كاتێ بێكەس لە شیعرێكیدا باسی ئەوە دەكات ئەوروپا پاپای تەمبێ كردو دەستی دایە عیلم و فەن، ئەوا مەبەستییەتی كە كوردیش وەك خۆر ئاواییەكان دژ بەو ئەقڵە لاهوتی و خورافییە بوەستێتەوە، كە بڕوای بە زانست و پێشكەوتن نییە. مەگەر هیچ شاعیرێك هێندەی فایەق بێكەس، ڕوانگەیەكی ڕۆشنگەریی و پێشكەوتنخوازانەی لە شیعردا هەبووە؟ شاعیرێك كە هانی یەكسانی نێوان نێر و مێ بدات، شاعیرێك كە دژی ڕوانینی خورافی و ئایینی بوەستێتەوە، شاعیرێك كە باس لە فڕێدانی پەچەی شەرم وكاركردن و پاشكەوتكردن و فەرقنەكردنی نێوان نێرو مێ دەكات، ئیدی دەكرێ بڵێین ئەمە شاعیرێكی ئایدۆلۆژستە نەك ڕۆشنگەر؟ مەگەر بێكەس لەو شیعرانەیدا، لە خزمەت هیچ ئایدییاو ئایدۆلۆژییایەكی سیاسی بووە؟ كاتێ ئەم شاعیرە، لە بەرامبەر نوێنەری ئینگلیزەكان، باس لە بیست و هەفت ساڵەی ڕەنجەڕۆیی خۆی دەكات، ئاخۆ خزمەتی ئایدۆلۆژییا دەكات، یان دژی سیاسەتی ئیمپریالییەكان دەوەستێتەوە. كاتێ ئەحمەد موختار جاف، خەون بە ڕاكێشانی هێڵی شەمەندەفەر دەبینێت، زێوەر هەموو هەوڵێك دەدات لە پێناو خوێندەواریی و قانع دژی ئاغا و دەرەبەگ و كوێخاكان دەوەستێتەوە، دەكرێ بڵێین ئەمانە شاعیری ئایدۆلۆژست بوونە و لە خزمەت ئایدۆلۆژییا دابوونە یان دیدگایەكی مرۆڤدۆستی و ڕیفۆرمانەیان بە ئامانجی پێشكەوتن و كرانەوەی كۆمەڵگە هەبووە؟ ڕووبەرێكی گەورەی شیعری كوردی لە سەرەتای بیستەكانی سەدەی ڕابردوودا، واتە ئەو شاعیرانەی نووسەر لە كتێبی ئایدۆلۆژست ڕەخنەیان دەكات و دەیانسڕێتەوە، تەرخانە بۆ دواندنی كۆمەڵگە و كاركردن لە سەر هزر و ڕوانینی مرۆڤ بە ئاراستەی هوشیاریی كۆمەڵایەتی و پەروەردەیی و چینایەتی. ئەو شاعیرانە، تاكی كورد لە پێناو ئایدۆلۆژییادا نادوێنن، وەك ئەوەی بەختیار عەلی باسی دەكات، ئەو شاعیرانە، كار لە سەر ناسنامە و سەربەخۆیی تاك ناكەن، بۆ ئەوەی دواجار لە بۆتەی نەتەوە بیتوێننەوە، یاخود ناسنامە و سەربەخۆیی و خۆیان ون بكەن، بە پێچەوانەوە، بەڵكو بۆ ئەوە دەیاندوێنن تاكو درك بە ماف و ئەرك و پێگەیان بكەن. شاعیرێكی وەك قانح، كاتێ بەگژ ئەقلێ چینایەتی دادێتەوە، ئەوا گوتاری یەكسانی نێوان مرۆڤەكان و دادپەروەری كۆمەڵایەتی وەك پەیامێك لە شیعردا بەرجەستە دەكات. بێكەس بۆچی دژی پاپا و ئەقڵی لاهوتی دەوەستێتەوە، ئەگەر شیعر وەك پەیامێك بۆ ڕۆشنبیركردنی ئەوانیتر نەبینێت؟ڕەخنەكردنی ئەو شاعیرانە و ناساندنیان بە بكەری ئایدۆلۆژستی، دەلالەت لە دابڕان و هیچ پەیوەستبوونێكی دەقی شیعر و قۆناغی شیعری و كۆمەڵایەتی لای نووسەری كتێبەكە دەكات، چونكە ئەگەر بە وردی مێژووی شیعری كوردی بخوێنینەوە، زۆر بە ئاسانی لەو ڕاستییە دەگەین، كە ئایدۆلۆژییا وەك چەمك، وەك تیمەی سیاسی، لە دوای نسكۆی شۆڕشی كورد و بە دیاریكراوی لە شیعری ناوەڕاستی هەفتاكان، سەرهەڵدەدات و درێژ دەبێتەوە تاكو سەردەمی ڕاپەڕین. شیعری ئەو قۆناغە، كە دیسانەوە بەرمەبنای ئەو هەڵومەرجە كۆمەڵایەتی و سیاسی و مرۆیەیە كە كورد تیایدا دەژیت، كە قۆناغی نائومێدی و ڕەشبینی و گەڕانە بە دوای فریادرەسێك، شیعریكە تەماهییەكی زۆری لەگەڵ ئایدۆلۆژییا دەبێت، بە تایبەتیش شیعری شێركۆبێكەس، ئەزموونێكی هەرە چڕو دیاری ئەو بە ئایدۆلۆژیكردنەی شیعرە. ئایدۆلۆژییا وەك چەمك، وەك میتۆدێكی سیاسی كە مرۆڤ بۆ بەرنامەیەكی سیاسی، ئایینی، نەتەوەیی، تەیار دەكات، چەمكێك نییە بێكەس و قانع و زێوەر دایان هێنابێت. بەڵكو ئایدۆلۆژییا ئەو كاتە دەچێتە نێو گوتاری شیعری ئێمە، كاتێ لە مێژووی ئەدەبی ئێمەدا شاعیرانێك دەردەكەون، شیعر لەپێناو ڕێكخراوێكی سیاسی، كارەكتەر و سەركردەیەكی حزبی، شۆڕشگێڕێكی ڕێگەی سیاسی دەنووسن كە ئەمەش زۆر ئاساییە، چونكە هیچ كەسێك ناتوانێت و ئەو مافەی نییە، كە ڕەنگرێژی دنیابینی شاعیرێك بكات كە چۆن و بۆچی ئەو شیعرانە دەنووسێت. بە نموونە كاتێ هەژار موكریانی شیعر بۆ بارزانی دەنووسێت، ئەو شیعر لە ڕوانگەیەكی حزبی و ئایدۆلۆژی نانووسێت، بەڵكو شیعر بۆ مرۆڤێك دەنووسێت، كە خەونی گەورەی ڕزگاركردنی نەتەوەكەیەتی. ئەو شیعر لە پێناو پڕۆژەیەكی ڕزگاری و نەتەوەییە، كە ئەویش خەونی گەیشتنە بە ئازادی. لێرەوەش گرفتی بەشێكی زۆری ڕۆشنبیرانی ئێمە لە نێویشیاندا (ڕەهەندییەكان) ی پێشوو ئەوەیە، كە هەموو شتێك بە پێوەری سیاسی و ئایدۆلۆژی دەبینن. ئەوان بۆچوونیان وایە، چونكە سیاسەت كایەكی ناشرین و بێزراوە لە نێو ئێمەدا، حزبە سیاسییەكانی ئێمە نموونەیەكی جوانی كارگێڕیی و دیموكراسی و خزمەتگوزاریان نیشان نەداوە لەو چەند ساڵانەی دوای ڕاپەڕین، ئیدی كوردایەتی، ڕزگاری نیشتمانی، خەونی سەربەخۆیی و ئازادی، خەونی بچووك و بەتاڵ و بێ مانان. ئەو ڕۆشنبیرانە، بۆچوونییان وایە، وەك چۆن تاكێكی خۆرئاوایی، تاكایەتی خۆی دەژیت و نەتەوە و نیشتمان و سیاسەت و ئایین لە پەراوێزی ژیانیدان، ئیدی دەبێ تاكی كوردیش بە هەمان ئەقڵیەتی ئەوان بیر بكاتەوە و بژیت، بێ ئاگا لەوەی كە ئێمە هێشتا لە قۆناغی ڕزگاری نیشتمانی دەژین و وەزیفەی تاك زۆر جیایە لە وەزیفەی تاكێكی خۆرئاوایی، كەچی نووسەرلە لاپەڕە(149) ی كتێبەكەیدا دەنووسێت:(لە قووڵایی قۆناغەكەدا،هەوڵێكی گەورە هەیە بۆ دروستكردنی جەستەیەكی دەستەجەمعی، پرەنسیپی مانەوە لەسەر تواندنەوەی تاك لە جەستەیەكی كۆمەڵایەتی گەورەدا، لە سەر شۆڕكردنی ئینسانەكان بۆ بەرزە منێكی ڕزگار كەر ئیش دەكات هەموو هەوڵەكان بە ئاراستەی گەورەكردنی جەستەی جەماوەرە كە بە كورد گوزارشتی لێدەكرێت) لە پەراوێزی ئەو بۆچوونەوە، دەگەینە ئەو دەرەنجامەی كە نووسەر نەك هەر بیروڕای سیاسی تاكەكان لە ئاستی نەتەوەییبوون ڕەت دەكاتەوە، بەڵكو پێی وایە سەر شۆڕیەكی گەورەشە لە شۆڕشدا، بەدوای ڕزگاركەرێكدا بگەڕێین. وەلێ دەكرێ لێرەدا ئەو پرسیارە بكەین، ئاخۆ مانایەك و هەبوونێك بۆ جەستەی تاك لە ئاستی شوناس و ناسنامەدا هەیە، ئەگەر جەستەیەكی نەتەوەیی بوونی نەبێت؟ ئایا وێرای هەموو ئەو پێشكەوتنانەی سەردەم، كاڵبوونەوەی سنوورەكان، گلۆبالیزم و تێكڵبوونی چڕی مرۆیی و نەتەوەیی، هێشتا مانایەك بۆ ناسیۆنالیزم و نەتەوە نەماوەتەوە؟ ئەو تێزەی نووسەر كە توانەوەی جەستەی تاك، لە جەستەی كۆ ڕەت دەكاتەوە، ڕەنگە بۆ خۆرئاوا، بۆ ئەو وڵاتەی ئەو لێی دەژیت، تێزێكی دروست بێت، وەلێ بۆ نەتەوەیەكی وەك كورد، دۆخێكی ترە. نەتەوەییبوون و كوردایەتی وەك شوناس، لە پڕۆگرامی سیاسی حزبێكدا كورت ناكرێتەوە، تا نووسەر بۆچوونی وابێت ئەوانەی بە دوای ڕزگاركەرێكدا ئەگەڕێن، سەركز، سەرشۆڕ و خاوەنی بوون و ناسنامەی خۆیان نین. ئێمە هەر سێ ساڵێك لەمەو بەر، لەلایەن توندترین و جەنگەڵترین ڕێكخراوی تیرۆرستی ڕووبەڕووی پەلامار بووینەوە و هەڕەشە كەوتە سەر ناسنامە و بوون و ژیانمان. بۆیە ئێستاو تا بە دەستهێنانی قەوارەیەكی نەتەوەیی، ماناكانی جەستەی نەتەوەیی ئێمە لە ئاستی بوون و مانەوەدا پێویستن. هەڵەیەكی گەورەیە نەتەوەیەك لە نێوا دوژمنەكانیدا بژیت، بەردەوام لە ژێر هەڕەشەی سڕینەوە دابێت، كەچی تۆ بۆچوونت وابێت، وەك چۆن تاكێكی خۆرئاوایی، سەربەرستی و شوناسی تاكانەی خۆی بەلایەوە هەموو شتێكە، ئەویش بەو شێوەیە بیر بكاتەوە. ئێمە لە سەرەتا ئاماژەمان بەوەكرد كە بەشێكی زۆر لە ڕووناكبیرانی ئێمە، هەموو كایەكانی ژیان، بە پێوەری سیاسەت دەبینن و دەخوێننەوە. چونكە سیاسەتیش لە میتۆدی كاركردنی حزبی سیاسی بچووك دەكەنەوە، ئیدی بۆچوونییان وایە كە ئەوە كوردایەتییە هەر لە بنەڕەتەوە ناشرینە و نابێ بە ناوی شوناسی نەتەوەیی و كوردایەتییەوە، تاك، تاكایەتی خۆی لەجەستەی گشتی بتوێنێتەوە. گرفتێكی گەورەیە، تۆ بە میتۆدی كۆمەلگەیەكی خۆرئاوایی، كۆمەڵگەی خۆت بخوێنیتەوە. لە ڕاستیدا، بەشێك لە بۆچوونەكانی نووسەر بە تایبەتی ئەوانەی پەیوەندییان بە ئەدەب و شیعری كوردییەوە هەیە، جێگەی سەرسامین. خوێنەر كاتێ ئەو دیدە دەبینێت كە ئەو نووسەرە بە توانایە شیعری كوردی پێ هەڵدەسەنگێنێت، دەكەوێتە پرسیار و شۆكێكی گەورە. بەوەی چۆن نووسەرێك، ڕایەكی لەو شێوەیە، بێ هەبوونی هیچ ئەرگۆمێنتێك دەردەبڕێت. بۆ نموونە: ئەو لەڵاپەڕە (137) ی كتێبەكەیدا، لەپەراوێزی ڕەخنەگرتن لە شیعری كوردی سەدەی بیستدا، بە تایبەتی شیعرەكانی (شێخ نوری) و(بێكەس) و(قانح) دا، دەڵێت:(ئەم ستاییشەی مردن بە درێژایی سەدەی بیست و تا ئەمڕۆش لە هەموو شوێنێك هەڵدەقوڵێت ئەو تیرۆرستانەشی كە خۆیان دەتەقێننەوە، درێژكراوەی ئەو هێڵە ستایشكردنەی مەرگن كە ئایدۆلۆژستەكان لە سەدەی بیست جێگیری دەكەن) با لەوە گەڕێین كە چۆن ئەو نووسەرە تیرۆرستێك و ئەوانەشی لە پێناوی نەتەوەدا خوێن دەڕێژن، لە تای تەرازووێكدا یەكسانییان دەكات، تەنها دەپرسین لە كوێوەی شیعری شاعیرانی كوردی ئەو قۆناغەدا، ئەو پەروەردە تیرۆرستییە دەبینرێت؟ كام شاعیر و كام شیعر خۆتەقاندنەوە دەكاتە نەریت و بە مرۆڤی كوردی ئاشنا دەكات؟ دەكرێ مردنی تیرۆرستێك، بە مردنی هەمان ئەو خۆبەختكارە بەراورد بكەین كە بە نموونە لە ڕێگەی شیعرێكی شێركۆبێكەسەوە، ئامادەیە لە پێناوی نەتەوەكەیدا خۆی بكاتە قوربانی؟ هەر خوێنەرێك ئاگاداری مێژووی شیعری كوردی بێت، بۆچوونی ترسناكی لەو شێوەیە دەرنابڕێت! ئاخر تیرۆرستان بەرهەمی شیعری شێخ نوری نین، بەرهەمی شیعری بێكەس نین، كە ئەو ئەقڵیەتە ڕۆشنگەرەی ئێستا كاك بەختیار و هاوڕێكانی هەیتیان، بێكەس هەشتا ساڵ لەمەوبەر هەڵگڕی بووە، بەڵكو بەرهەمی ئیسلام، ئیسلامی سیاسی، جوندو ئەنساڕ و ئیسلامییە توندڕۆ و تیرۆستییەكانی داعشن، كە شمێشریان بەلاوە پیرۆزە. كارەكتەری تیرۆرست، نەك هەر كارەكتەرێكی بێزراو و نامۆ و قێزەوەنە لە فەرهەنگی كۆمەڵگەی ئێمەدا، بگرە تا سەرەتا دوو هەزارەكانیش، مرۆڤی كورد نەیدەزانی تیرۆر و تۆقاندن و ملپەڕاندن بە شمشێر هەیە، هەتا مەلاكرێكارو تیرۆستانی جوند، سەری پێشمەرگەیان لە خیڵی حەمە نەبڕی. لە مێژووی كورددا، كوشتن بوونی هەبووە، وەلێ كارەساتە تیرۆرست بە بەرهەمی كۆمەڵگەی كوردی و شیعری سەدەی بیست بزانیت. ئەو بۆچوونە ترسناكە، نەك هەر دەبێ ڕەت بكرێتەوە، بەڵكو دەبێ لە دژیشی بوەستینەوە. ئەو بۆچوونە، لە دوو ڕەهەندەوە مەترسییەكی گەورەیە، لەلایەكەوە بە بڕوای من، پاككردنەوەی پەرێزی ئەوانەیە كە تیرۆریان بۆ یەكەمجار وەك دیاردەیەكی سیاسی هێنا نێو كۆمەڵگەی كوردی، كە هەموومان دەزانین كێن ئەوانە، لەلایەكی دیكەشەوە سڕینەوەی ڕیشەی مێژووی ڕۆشنبیریی و فەرهەنگی ئێمەیە، چونكە نابێ ئەوەمان بیربچێت، كە مێژووی ڕۆشنبیریی كوردی لە شیعرەوە دەست پێ دەكات. ئەو كاتەی خانی بە شێوەیەكی سەرەتایی پرەنسیپەكانی ناسیۆنالیزم لە مەم و زیندا بینا دەكات، چەمكێك نەبووە بە ناوی ناسیۆنالیزم، ئەو كاتەی بێكەس، دژی چەوسانەوەی ڕەگەزی دەوەستێتەوە، قانع خەون بە یەكسانی و دادپەروەری و نەمانی جیاوازی چینایەتی دەبینێت، ڕێكخراوێكی سیاسی نەبووە، بە میتۆدێك لە دژی چەوسانەوەی چینایەتی بوەستێتەوە. شاعیرانی كورد، منەوەرەكانی كوردن. ئەگەر كورد مێژووێكی ڕۆشنبیریی و فەرهەنگی هەبێت، ئەوا ئەو سەرمایە ڕەمزییە گەورەیەیە كە شاعیرانی كلاسیك و سەدەی بیستیش، لە شیعردا بەرجەستەیان كردووە. شاعیرانی ئێمە بە تابەتیش قانع و بێكەس، كە بەختیار عەلی ڕەخنەی زۆری ئاراستەی ئەوانە، شیعر وەك پەیامێكی كۆمەڵایەتی، مرۆیی، نەتەوەیی و نیشتمان دەبینن. هاندانی ئەوان لە شیعردا، هەرگیز هاندانێكی ئایدۆلۆژیی و ڕووت نییە، بە پێچەوانەوە قانع، بەو پەڕی هەژاری و نەهامەتی ژیا، ئاشەوان بوو، وەلێ هەرگیز ڕۆژێك لەو هەژاریی و نەداریەی خۆی پەشیمان نەبوو. ،كەس ئەوەندەی قانع، شكۆ ناكاتە بەهایەك بۆ مرۆڤەكان، ئەو كاتێ دەڵێت لە تۆزی ئاشدا غەرقم لە بنی پێم تا تەوقی سەرم، بەلام بەختەوەرم كە هەر خۆم بۆ خۆم ئامێرم، مانای وایە، مرۆ ڤەكان، فێری شكۆمەندی، سەربەرزی، شكۆی كۆمەڵایەتی و بە ئامێرنەبوون دەكات. ئێمە چ سەرمایەكی هزری، ڕۆشنبیریی، كولتووریمان هەیە، كە ئاماژەیەك بێت بۆ ڕابردوومان جگە لە شیعر؟ كەواتە چۆن دەبێت نووسەرانی ئێمە لە ڕقی سیاسییەكان، بێن هێڵێكی ڕاست و چەپ بە سەر شیعر، ئەدەبیات، شاعیران دابێنن كە مێژووی فەرهەنگی و سیاسی و نەتەوەیی ئێمە لە شیعرەوە سەریهەڵداوە بەتایبەتیش لە سەرەتاكانی سەدەی ڕابردوودا، تا كۆتایی سەدەكە، شیعری كوردی شوناسی سیاسی و ئەدەبی و بەرگریی نەتەوەی كورد، لە باشووری كوردستان پێكدەهێنێت و لەو قۆناغەدا، ئەركی شیعر لە ئەركێكی وەسفییانە و ئایینی و كۆمەڵایەتییانە، كە گوتاری شیعری كلاسیك پێكدەهێنن، دەگۆڕێت و شیعری كوردی ڕۆڵێكی سیاسی و شۆڕشگێڕیی و پەروەردەیی، بە ئاراستەی كرانەوەو هوشیاربوونەوەی نەتەوە و تاك دەبینێتز شیعری كوردی، بەدرێژایی دەیەكانی سەدەی بیست، هەتا ڕاپەڕین، بە جیاوازی قۆناعەكانییەوە، شیعرێكە هەڵگڕی گوتارێكی نەتەەیی، كۆمەڵایەتی و پەروەردەیە. ئەوانەی شاعیرانی سەدەی بیست بە شیعر كردیان، ئێستا لەكۆمەلچگای كوردی، بەو هەموو نێوەندە زانستی و پەروەردەیانە ناكرێت، مەگەر كاتێ بێكەس لەگەڵ یەكسانی نێر و مێ دایە، هەشتا ساڵ دوای ئەو تازە لەكوردستان ژنان فێری نیقاب و باڵاپۆشی ناكرێن؟ بۆیە شیعری كوردی سەدەی بیست، ئەزموونی ڕۆنگەرانە، كرانەوە هوشیارییەو هەرگیز تیرۆ و خۆتەقاندنەوە بەرهەمی ئەو شاعیرانە نین، كە دڵنیایین نووسەر بەمەبەست و لە سۆنگەی ئەوەی هەمیشە ئەدەب و كولتووری كوردی ڕەت دەكاتەوە و بڕوای وایە ڕۆژهەڵات بەگشتی مەڵبەندی جەهالەتە، ئەو بۆچوونە ترسناكانە دەر دەبڕێت، كە مایەی ڕەت كردنەوەن. دواجار دەمەوێ ئاماژە بەوە بدەم، كە كتێبی ئایدۆلۆژستی بەختیار عەلی، لە چەندین ڕووەوە شایستەی ڕەخنە لێگرتنە. من چاوەڕوانی ئەوەبووم، نووسەران و ئەكادیمییانی ئێمە، ئەو دیدە هەڵەیەی نووسەر ڕاست بكەنەوە، كە تیرۆر خۆتەقاندنەوە بە بەرهەمی شیعری (قانع و بێكەس ) دەزانێت، كەچی بە داخەوە هیچ نووسینێكی ڕەخنەییم تائێستا، لە بارەی كتێبەكەكەوە (جگە لەنووسینێكی خوالێخۆشبوو نووسەر ستیڤان شەمزینی) نەبێت نەبینی. ئەوانیتر، هەموویان ستاییشتنامە و پەسنی ئەو بەرهەمەن كە بەداخەوە ئەمەش ساڵانێكی زۆرە بۆتە باو لە نێوەندی ڕۆشنبیری كوردی و هەر ئەمەشە وایكردووە نووسینەكانی ئەو نووسەرانە، لە سەرووی ڕەخنەوە ببینرێن. لە كاتێكدا، هیچ نووسینێك، نابێ لە سەرووی ڕەخنەوە بێت. بە تایبەتیش بۆ نووسەرێك كە بەرداوام ڕەخنە لە تەوتەمكردنی كەسەكان و بە پیرۆزكردنی هەمووشتێك دەگرێت و دژی دەوەستێتەوە،بەو مەرجەی دژی خۆی نەبێت !

*ئەم بایەتە لە هزرو هونەری ڕۆژنامەی خەبات ژمارە (208) لە 20/3/2025 بڵاوكراوەتەوە.

سەرنج: ئەم وتارە، بەشێكە لە پڕۆژەی كتێبێك لەسەر نووسینەكانی بەختیار عەلی بە ناوی (بێ گوناهان بۆچی بچنە دۆزەخ) كە خوا یاربێت، لە دەرفەتێكدا چاپ و بڵاوی دەكەینەوە.

Sadiq Said Rwandze

سەدیق سەعید ڕواندزی، لە ساڵی 1972 لە شارۆچکەی ڕواندز لە دایکبووە. خوێندنی سەرەتایی و دواناوەندی هەر لەو شارە و ساڵی 1993 _1994، بەشی کوردی _ پەیمانگای مەڵبەندی مامۆستایانی لە هەولێر تەواو کردووە. هەر لە ڕواندز دەژیت و خولیایەکی گەورەی بۆ کتێب و خوێندنەوە هەیە و زۆرجاریش وەک خوێنەرێک سەرنجەکانی لە بارەی پرس و بابەتە ئەدەبی و ڕۆشنبیرییەکان و کتێب و تێکست دەخاتە ڕوو.