جیاوازی ئەزموون و شێواز و بەدواداچوونێك.. سۆران محەمەد
پێشەکی
وەکو جۆن کۆهین دەڵێت شیعر زمانە و زمانی شیعریش لادانە لە زمانی ئاسایی، گەر هەوڵی تێكشكانی زمانی ئاساییش بدرێت ئەوا بەشیوازێکی تازەتر بنیاتی دەنێتەوە، هەرچەندە لە سەدەی نۆزدەدا کە شیعری رۆمانتیکی لە ڕۆژئاوا سەریهەڵداو نازك مەلائکە لە سییەکانی سەدەی بیستدا هێنایە عێراقەوەو دوای دوو دەیە گۆران هێنایە ناو شیعری کوردییەوە، بەس وەك کۆهین زمانی شیعر تەنانەت لە زمانی پەخشانیش جیادەکاتەوەو دوەمیان بە زمانی سفری نووسین ناودەبات، لێ لەم زەمانەدا سنووری ژانرە ئەدەبییەکان هێندەی کاڵبوونەوەی بەخۆوە بینیوەو پێکداچوون تێیدا ڕ وویداوە، هێندە سنوورو جیاکارییان لە نێواندا نەماوە، ئاوهاش ئەدۆنیس زمانی شیعر بە زمانی ئاماژە ناودەبات و لەکاتێکدا زمانی ئاسایی زمانی ڕوونکردنەوەیە، ئەمەشە وا لە شیعر دەکات ئەوە بڵێت کە لە زمانی ئاساییدا نییە، کەواتە زمانی شیعر خۆی لە خۆیدا دیاردەیەکی شێوازگەراییەو شێوازی هەر شاعیرێك بریتییە لە بەشێك لە ئەزموونکردنی شیعر نووسین و کۆو سەرجەم هەوڵەکانی ژیانی دادەنرێن بە ئەزموونی هەر شاعیرێك.
وتارێكم
لە گوتاری (شیعر؛ تییمە، بیرۆکەو تەکنیك)دا کە نزیکەی ٢٥٠٠ وشەی لە خۆ گرتووە، لە مەتن و پاشکۆیەك پێکهاتووە، مەتنەکە بابەتێکی شرۆڤەکاریی شیعرە کە بە عەرەبی لەژێر سەردێڕی (الشعر ثييمة، فکرة، تقنية)دا لە رۆژنامەیەکدا بڵاومکردووەتەوە.
لەهەمان وتارداو لە پاشکۆکەدا واتا (بەرەنجام)دا ئەو بۆچوونانەم بەسەر دەقێکی شیعری شاعیر (شوان تۆفیق)دا پراکتیزە کردووە، تیایدا تەنیا بە دوو دێڕ ئاماژەم بە پێگەی ئیلکترۆنی شیعریی (تەم) کردووە کە کۆی گشتی ئەم دوو ڕستەیە ٢٧ وشەیەو بەمجۆرە هاتووە:
١- ئەو شاعیرانەی لە(تەم)دا کۆبوونەتەوە بە شاعیرانی (سەعلوك) ناو دەبەم.
٢-ئەو شاعیرانەی لە(تەم)دا کۆبوونەتەوە هەریەکە خاوەنی شێوازێکی جیای نووسینی شیعرو دنیابینی شیعرە، جیاواز لەوانی دی.
رەخنەیەك
بەڕێزێك وتارێکی نووسیوە لە ژێر ناونیشانی (ڕاكردن به دوای تراویلكهی ئهزموونی جیاوازی شیعریی!..) دژی ئەو بۆچوونەی من کە لەو دوو دێڕەی سەرەوەدا هاتووەو تیایدا نووسیویە:
(نووسهرێك له وتارێكی درێژدا باس لهوه دهكات كه ههموو ئهو شاعیرانهی له ماڵپهڕی (تهم) دهنووسن و شیعر بڵاودهكهنهوه، له ڕووی ئهزموون و جیهانبینییهوه شاعیری جیاوازن له ههر شاعیرانێكی دیكه).
وەڵام و تێبینییەکانی من:
ڕەنگە گەر خوێنەر ئەو دوو ڕستەیەی سەرەوەی من ورد بخوێنێتەوە مەبەستەکانی منی زیاتر بۆ ڕوون ببێتەوە کە بەمجۆرەیە:
١- بۆ ئەوەی نەکەوینە بڕیاری هەڵەوە باشتر وایە شتەکان لە شوێنی خۆیاندا ببینین و دابنێین، بۆ نموونە ئەو وتارە درێژە تایبەت نییە بە باسی (تەم)، بەڵکو لە بەشی بەرەنجامەکەدا تەنیا بە ٢٧ وشە لە کۆی ٢٥٠٠ وشە وەکو بیروڕای خۆم بەرانبەر هەوڵە شیعرییەکانی پێگەی (تەم) نووسیومە.
٢-سەبارەت ڕستەی یەکەم؛ دەربڕین و وەسفکردن و هێنانە ئارای زاراوەی (سەعلوك) لە شیعردا، هاوچوونییەك دەخاتە ڕوو لە نێوان سیماکانی ئەو شاعیرانەی قۆناغێکی کۆن و شاعیرانی ئەو پێگەیەدا، هەر ئەو سیفەتەش بوو ڕامبۆی کردە پێشەنگ لە شیعردا، کەواتە شیعری ڕەسەن دەستەمۆ نابێت.
٣- وەك لە وتارەکەدا نووسیومە هەر شیعرە و مۆرکی تایبەتی و شێوازو تێگەشتنی شاعیرەکەیەتی و پەنجە مۆری کەس بە کەس ناچێت، بەڵام شێواز دەکرێت گۆڕانکاریی و پێشکەوتن بەخۆوە ببینێت، ئەمە ئەوە ناگەیەنێت هاوشێوەیی لە دنیابینی و شێوازی هەندێکدا نەبێت، من نا بەڵکو تەنانەت هەندێك لە ڕەخنەگران، شیعر بە جۆرێك لەلاساییکردنەوە وەسف دەکەن، ئیتر یا لاساییکردنەوەی سروشتە یان هی ئەوانی تر، بەڵام گرنگە شتێکی تری لێ بخولقێنرێت، واتا وەك فەلسەفە دەڵێت دوو بەرد لە یەك دەخشێنرێت لە ئاکامدا ئاگری لێ پەیدا دەبێت کە ڕەگەزێکی نوێیە.
٤- من بە هیچ جۆرێك باسی ئەزموونم نەکردووە، ئەزموون واتا کۆی هەوڵەکانی شاعیرێك، چ جای هی ئەو هەموو شاعیرەی لەو پێگەیەدا بەرهەمیان بڵاوکردووەتەوە! کە کارکردن لەسەر ئەو پنتە ساڵانێك دەخایەنێت، بەڵکو من باسی (شێواز)و(دنیابینی)م کردووە، هەردووکیشیان بەشێكن لە هەر شیعرێك، واتا هیچ شیعرێك بێ شێوازو دید و روئیا نابن. نەخاسمە ئەم زەمەنە زەمەنی تایەتمەندییەکانەو لەبری ئەوەی بە جوملە ڕەفزی ئەوانی تر بکەینەوە، پێم باش بوو کاکی نووسەر لێكۆڵینەوەی ڕەخنەیی لەسەر چەند دەقێك لەو دەقانە بنووسیایە بەو میتۆدەی خۆی باوەڕی پێیە، چونکە تەنانەت شیعری شاعیرێك لەگەڵ شیعرێکی تری خۆیدا ڕەنگە جیاواز بێت، لەکاتێکدا قەیرانی ڕەخنەی شیعریی لای ئێمە بەڕوونی دیارو بەرچاوەو ئەوەی کە دەیبینین و بووەتە مۆد زیاتر یەخەگرتنی گۆران و شێرکۆ بێکەسە، جگەلەوە شیعر بەس پەیام نییە تا ئێمە وەکو وتارێکی ڕامیاریی سەیری بکەین.
٥-ئەم گشتگیرکردنە ئەوە ناگەیەنێت خاڵی لاواز لە دەقەکاندا نەبێت، بەڵام یەك خاڵی بەهێز لەهەر دەقێکدا هەبێت بەسە بۆ چێژ وەرگرتن و بەهرەمەند بوون لێی و جۆرێك لە جیاوازبوون، چونکە شیعر لە زۆر لایەن و پنت و ڕەگەز پێکهاتووە، هەر بەڵگەش بۆ ڕاستی ئەم ڕایە ئەوەیە کە من لە وتاری (نوخبەی شیعر بەرەو کوێ؟) باسی کێشەکانی (وێنەی شیعر)م کردووە لای شاعیرێك لەو شاعیرانەی لەو پێگەیەدا شیعری بڵاوکردووەتەوەو چاوەڕوانی بەرەوپێشچوونی لێدەکرێت، جگە لەوەی لەسەر دوو شیعری تری ئەو پێگەیە لە وتاری (ئۆنتۆلۆژیاو میتافیزیکیای دەق)دا باسی خاڵی درەوشاوەی دوو دەقی شیعریی ترم کردووە.
٦-تێڕوانینەکان بەرانبەر شیعر جیاوازن، چێژو تێڕوانین وسەلیقە وقووڵبوونەوەو شارەزایی وهتد… ڕۆڵ دەبینن، ئەمەش دەبێتە هۆی ئەوەی ڕاکان تەنانەت بەرانبەر شیعرێكیش جیاواز بێت، بۆ نموونە عیزەدین زەکی زادە دەربارەی شیعرەکانی تەم دەنووسێت (دڵخۆشم، لەو پەیجە تا ئێستا دەقی خراپم نەدیوە)، بەڵام لە هەمانکاتدا ئاساییە بەڕێزی خاوەن وتار بەجۆرێکی تر لەشیعرەکان تێبگات و تێبینییەکەی لە خاڵی تییمای شیعردا چڕبکاتەوە و بنووسێت:( زۆر به ڕوونی ههست بهوه دهكهین كه نه له ڕووی جیهانبینی، نه له ڕووی ئهزموونیشهوه ئهم شاعیرانه نهك له یهكتر جیاواز نین، بگره لاسایی یهكتریش له ڕووی تێمای شیعری دهكهنهوه، وهك بابهتی ڕهشبینی و ڕهتكردنهوهی نیشتمان و ڕهخنهگرتن له سیاسهت و پووچگهرایی ژیان و چهندان بابهتی هاوشێوهی دیكهش. ئیدی نازانم كامهیه جیهانبینی و ئهزموونی جیاواز، گهر شاعیرانێك ههموویان ههمان بابهتیان كاوێژكردهوه؟)
٧-من خۆم هاوڕای بەڕێزی نووسەری وتار نیم و وابزانم ئەویش ڕێگەی ئەو ئازادییەم پێ بدات لە هەڵبژاردندا، لەو بڕوایەدام بەڕێزیان زۆر بڕیارێکی خێراو گشتگیری داوە بەسەر ئەو دەقە شیعریانەدا، تا بەدەقێك بگوترێت باش یان خراپ زۆر فاکتەر هەن دەبێت پێشچاوبخرێن و هەموو ڕەگەزەکانی شیعر لێکبدرێنەوەو دوایی ئایا ئەدەب پێیەکی لەناو واقیع و پێکەی تری لە ناو ئەندێشەدا نییە؟ ئایا دەبێت خەونی شاعیران سەبارەت واقیع سەرکوت و سەرکۆنە بکرێت؟ ئەی گوایا دەبێت بە (کامۆ)و (سارتەر)و(کافکا)و دەیانی تر بگوترێت هیچیان نەنووسیوەو کاوێژی یەکتری دەکەنەوە چونکە نووسینەکانیان ڕەشبینی تێدایە؟
٨-لە خاڵێکی تری نووسینەکەی بەڕێزیاندا هاتووە:
(گۆران كاتێ شیعری كوردی نوێ دهكاتهوه، نایهت وهك نالی و پیرهمێرد بنووسێت، نایهت به گشتی شیعری سهروادار، ئاسۆیی بنووسێت، بهڵكو زمان و دهربڕین و تۆپۆگرافیا و ڕووبهری دهقی شیعری پێش خۆی جێدێڵێت و به جیهانبینییهكی تازهوه شیعر دهنووسێت. بێگومان گۆران لهو نوێكاریهدا به تهنها نهبوو، بهڵام بۆچی تهنها ناوی وهك وهك نوێكهرهوهی شیعری كوردی ، به ئاراستهی شیعری ئازاد دێت؟ چونكه تهنها ئهو توانی سیما و خاسیهتهكانی شیعری ئازاد دابهێنێت).
پێویستە ئەو راستییە بزانرێت کە داهێنان و جیاوازبوون لە شیعردا مانای دەرچوون نییە لە کۆی ئەزموونی شیعری جیهانیی کە بوونی هەیەو لەئارادایە، ئەمە کارێکی نەك ئاستەم بگرە ڕەنگە مەحاڵ بێت، ڕەنگە لە سەدەیەکدا یەك قوتابخانەی شیعریی سەرهەڵبدا، هەر بۆ نموونە تەماشای قۆناغەکانی کلاسیکی و ڕۆمانتیکی بکە بزانە چەندان ساڵیان نێوان بووە؟ دۆخی ژیاریی کاریگەریی گرنگ لەوبوارەدا دەگێڕێت، نازانم گەر بەڕێزیان لە (زمان و دهربڕین و تۆپۆگرافیا!)دا بیبینن ئەوە ڕای خۆیانە. بەڵام ئەو تێگەشتنەی سەبارەت بەوەی کە دەبێت وەکو گۆران بکەین تا جیاواز بین ڕەنگە کەمێك پێداگیری تێدا بێت، ئەمە وێڕای ئەوەی گۆران خاسیەتەکانی شیعری ئازادی دانەهێنا وەك نووسیویەتی، بەڵکو گۆران گواستییەوە بۆ ناو ئەدەبی کوردی کە پێشتر لە ئەدەبی ڕۆژئاواو دوایی عەرەبی پێی دەنووسران، بەڵام سەلیقەی شیعریی گۆران زۆر شاعیرانە بەرجەستە بوو لەگەڵ ئەو قوتابخانەدا و ناوی ئەو بە پێشەنگ هێنرا.
٩-من سوپاسی بەڕێز نووسەری بابەت دەکەم و پێی دەڵێم: ئافەرین بوێریی سیفەتێکی گرنگی نووسینە، با ڕاکانیشمان لێکتر جیاواز بێت، چونکە گەر بابەتێك نەهروژێنرێت هیچ وتوێژێك نایەتە گۆڕێ و ڕەنگە مەودای لێك تێگەشتن زۆر لێك دووربخاتەوە، جارێکی تر سوپاسی دەکەم کە چەندان ساڵە دڵسۆزانە بە دوای وشەدا وێڵەو دەیەوێت خزمەت بە بوارە جیاوازەکانی فەرهەنگی کوردی بکات و لە زۆر بواردا دەنووسێت، بێگومان تا چەندێکیش نووسەر قووڵتربێتەوەو بە مەعریفە پڕ چەك بێت و بە زمانی تر بخوێنێتەوەو بەدواداچوونی هەبێت هێندە گوتارەکان پشت ئەستورتر دەبن بە بەڵگەو سەلماندن و شارەزایی زیاتر.
دوماهیی
لە کۆتاییدا حەز دەکەم ئەو ڕاستییە بڵێم کە نووسینی ئەو ٢٧ پیتەی من لە وتارەکەمدا سەبارەت هەوڵە شیعرییەکانی پێگەی (تەم) مانای ئەوە نەبوو هەموو ئەو وشانەی لەوێدا دەنووسرێن لە ڕووی شیعرەوە هاوڕایان بم، بەڵام من وەك موتابەعەکارێك کە حەز بەسەرودەری شیعر دەکەم، بەشێوەیەکی گشتی باسم کردوون و لە ڕاستیشدا گەر بە ویژدان بم دەبێت دان بەوەدا بنێم ئەو شیعرانە زۆر هەوڵی جوانن و بگرە زۆر لە نوخبەی شیعرنووسانی ئەم نەوەیە لەوێدا دەنووسن، هیچ پەیوەندییەکیش من نابەستێتەوە بە (تەم)ەوە جگە لە موتابەعەکردن و جارجاریش نووسینی شیعر، بەڵگەشم بۆ ئەم قسەیە وتارێکی ڕەخنەییمە کە لە بواری زمانەوە سەبارەت بە هەوڵی شیعریی سەرپەرشتیاری پێگەکەیە، لە ماوەیەکی کەمدا لە بڵاوکراوەیەکی کاغەزیدا چاپ دەبێت، کە ئەوە دەسەلمێنێت پێوەریی هاوڕێتی لای من هەرگیز نابێتە هۆی ئەوەی بڕیارو تێڕوانین و چێژی شیعرم لا شێلو بکات.
………………………………………………..
تێبینی/ وەڵامی ئەو بابەتەی له ڕۆژنامهی ههولێر ژماره ( 4354) له 14/8/2025 بڵاوكراوهتهوه
