Skip to Content

ستایڵی شیعریی ساتایەر یان ئایرۆنیك لە دنیای یۆتۆپیای عەباس عەبدوڵلا یوسفدا … سۆران محەمەد

ستایڵی شیعریی ساتایەر یان ئایرۆنیك لە دنیای یۆتۆپیای عەباس عەبدوڵلا یوسفدا … سۆران محەمەد

Closed
by ئاب 18, 2018 General, Literature


لێکۆڵینەوە
ستایڵی شیعریی
/ساتایەر/ یان /ئایرۆنیك/ Satire .ironic
لە دنیای یۆتۆپیای عەباس عەبدوڵلا یوسفدا

سۆران محەمەد

————————

ساتایەر یان ساتیر ئەو هونەرەیە کە قۆشمەو گاڵتەجاڕیی دەکاتە ڕێگایەك بۆ پەڕینەوەی بیرۆکەی دانەر بۆ تاك و کۆمەڵ، لەم تەرزە لە هۆنراوەدا دەبێت توانای تایبەتی لە وشەسازیی بەکار بهێنرێت بە شێوەیەکی زیرەکانە، بۆ گەیاندنی ئەو بابەتەی شایستەی ساتیر لێکردنە ، بەجۆرێك کە ڕاستەوخۆ نەبێت و ماناکان ئاشکرا نەبن، بەڵکو بە شێوەیەك خوێنەران وا هەست بکەن ئەو بابەتەی وا گیانی قۆشمە و ساتیری لە خۆ گرتووە پراوپڕ شایستەیەو جێگای خۆیەتی لە گەیاندنی ئەو بابەتەدا.(١)

ئەم تەرزە لە ئەدەب و هونەر بە ڕوونی و بە جۆرێك لە جۆرەکان، لە کاری سوریالیستەکاندا ڕەنگی دەدایەوە، سوریالیستەکان کەسانی خاوەن بڕوانامەو لێهاتووییە جۆراوجۆرەکانی مەیدانەکانی ژیان بوون، وەك دانیشمەندو پزیشك و هزرمەندان، کاتێکیش رەفزی عەقڵی رەهایان کردەوە لە ڕۆچوونی زیاد لە سنووردا بوو، کە هۆکارینەهامەتیەکانی بەرپابوونی جەنگە ماڵوێرانکەرەکانی یەکەم و دووەمی جیهانیان بۆ دەگەڕاندەوە.

لە ناو نۆتەکدا
بە چاو قوچاوی بڕۆم
سەلامەتم
بە چاو کراوەییش
مێشم لێ دەبێتە گامێش
سەت ساتمەش دەکەم (کلکی کتکی پرسیارە – ل ٢٢)

ئەم جوڵانەوە ئەدەبی و هونەریە لە کاتی سەرهەڵدانی خۆیدا نەك بینەران و بیسەران و خوێنەران لە کارەکانیان تێنەدەگەشتن، بەڵکو هەندێکیان ڕەفزیشیان دەکردەوە، تا دوایی وای لێهات مۆرك و جێ پەنجەی لە بوارەکانی ئەدەب و هونەر بە شێوازێکی کاریگەر جێهێشت و خوێنەرانیش داهێنانی ناوازەیان تیا وەدی دەکردن و تامەزرۆی ڕاڤە جۆراوجۆرەکانی بوون. ئەمە وێڕای ئەوەی هەر خۆی لە خۆیدا لەم ژیانەدا پێشهات و ڕووداوی وای تێدا دەبینرێت لە ڕاڤەیەکی ناماقوڵ و ئاکامێکی بیرلێنەکراوە زیاتر هیچی تر هەڵناگرێت، ئەمە ئەوە ناگەیەنێت ئەم بانگەوازە بە شێتێتی بشوبهێنرێت وهەموو لۆژیك و هزرێك وەلا بنێت، بەڵکو مەبەست لەوەیە ژیریی ئاراستە سروشتیە دروستەکەی خۆی وەرگرێتەوەو سنوورێك بۆ چاوچنۆکی مرۆڤ دابنرێت. ئەم هەوڵانەش لەوسەری ئەزموون و شارەزایی و ڕۆشنبیریەوە هەڵدەقوڵێن:

لە خودا دەپاڕێمەوە
لاوێتیم بۆ نەگەڕێنێتەوە
بمباتەوە منداڵی بەسمە.
ئیدی وەك ئەزموندارێك
لێ ناگەڕێم گەورە بم! (کلکی کتکی پرسیارە – ل ١٢٤)

/ساتایەر/ یان /ئایرۆنیك/ Satire .ironic شێوازێکی دەگمەنە لە داهێنانی ئەدەبی و هونەریی کە هەموو نووسەرو هونەرمەندو شاعیرێك ناتوانێت بە سەرکەوتوویی ئەسپی خۆی تیا تاو بدات، لە ئاستە باڵاکەیدا مەبەست لەمە ئەوە نیە ناوی کەس بزڕێندرێت، یان سوکایەتی لە خۆ بگرێت، بەڵکو ئەو زمانە تایبەتەی هزرە کە لە قوڵایی هۆشەوە دێتە سەر رووکارو بە گیانێکی قۆشمەئامێزەوە جیهانبینیەکی شاعیرانەی ناوازەو دەگمەنمان پێشکەش دەکات، لە جەنجاڵی کێشمە کێشەکانی ژیان و سەرگەردانی مرۆڤدا پشوویەك بە گیانی ماندوومان دەدات. پرسیار لە ناخماندا جێدەهێڵێت و هەر یەك لەئێمە خۆی لەبەردەم وەڵامەکانیاندا بە شیوازی جیاواز دەبینێتەوە، هەر یەك بە پێی ئەزموون و ئاستی تێگەشتن و ڕۆشنبیریی خۆی. هەر ئەمەشە وا لە شاعیر دەکات بابەتە سواوەکانی شیعر جێ بهێڵێت :

نوێخوازەکە..
نەکەی توخنی چاو بکەوی
جاو بابەتی تایبەتی
شاعیرە کلاسیکیەکانە (کلکی کتکی پرسیارە – ل١١٢)

گەرمەبەست لە شیعری ساتیر مامەڵەکردن بێت لەگەڵ کەموکوڕییەکی کۆمەڵگا یاخود تاک، یان هەردووکیان پێکەوە، ئەوا دەتوانین بڵێین لە ئەدەبیاتی جیهانییدا قۆناغێکی زۆر دوورو درێژی بڕیوە، تۆمارکراوە کە نزیکەی دوو هەزار ساڵ لەمەوپێش هەوڵی ئەم تەرزە بوونی هەبووە کاتێك شاعیر جۆڤیناڵ مەسخەرەی بە سیستەمی خۆراکی گشتی کرد لە دەقی ( نان و سێرك) دا.(٢)
دەبێت ستایلی دەقی هۆنراوەی ساتیر بە وێنەگەلێکی وا پڕ بکرێتەوە، کە بمانجوڵینێت، تەنانەت دەگمەنی و شێوازی میتافۆڕو خوازەی ناو ئەو دەقانە بە جۆرێکن سەراپا لەناو گەردووندا دەگەڕێن…لە بروسکەوە، تا ئەستێرەکان…تاد… وێنە و بەرواردکاریەکان دەخوازن و سوودی لێ وەردەگرن، بەڵام ئاشنایەتی بەو جۆرە شتانە بە جۆرێکە شاعیر شتانێکی تریان لێ دروست دەکات و خوێنەران تامەزرۆی ئەو گەمە زمانەوانی و تەکنیکی تێهەڵکێشکردنە دەکات.(٣)
جارانێك شاعیر بەم تەرزە لە شیعری پێکەنیناوی و گاڵتەئامێزانە ڕەخنە لە دەستەواژە ناقوڵاکانی دەوروبەر دەگرێت بە هەموو پێکهاتەکانیانەوە ، کە لە زیهنی شاعیردا کەڵەکە بوون و بەم ستایلی داهێنانە دەیانخاتە ڕوو.(٤)
گەر بمانەوێت نموونە بهێنینەوە لە ئەدەبی جیهانیدا، ئەوا نموونە زۆر هەن،بەڵام تەنیا بە دەقی شاعیرێکی بەناوبانگی سەدەی شانزەی ئینگلیزی دەوەستین، بۆ نموونە شەکسپیر لە سۆناتەی (سی/١٠٠)دا، لە دیدی شاعیرانەی خۆیەوە بە شێوەیەکی ساتیر دەیەوێت ڕووە نەرێنیەکەی کات بخاتە ڕوو، لە لەناوبردنی ئازیزان و تێکدانی ڕوخساریان، بۆ ئەم مبەستەو بۆ وەڵامدانەوەی پرسیارەکەی کەسایەتی پێغەمبەری نەوەی ئیسرائیلیەکان بەکاردەهێنێت، تا توانای شاعیرانەی پێ ببەخشێ و بتوانێتناوازە بنوسێت و بهۆنێتەوە و دەڵێت:

تۆ لە کوێی ئەی موسا وا لە یادکراوی لە مێژە
تا بدوێی بۆم لەمەڕ توانابەخشتەوە
ئایا ئیلهامت بە گۆرانیەکی بێ بایەخەوە بەسەر دەبەیت
توانای ڕاستەقینەت دەشاریەوە بە بەخشینی ڕوناکی بە بابەتی نابایەخدار
بگەڕێوە موسای لە بیرکراو یەکسەر هەقی بکەوە
ئیلهامم بە بۆ قەسیدەی نایاب لە جێی بەهەدەردانی کات
گۆرانی بڵێ بە گوێیەکدا کە بەڕێزەوە گوێ دەگرێ
و هەردوو لێهاتوویی و بابەت بە خامە بدە
هەستە موسای پشودەر ڕوخساری شیرینی ئەزیزم بپشکنە
گەر کات هیچ چروچولۆچیەکی هەڵکەندبێ لەوێ
گەر هەبێت ئەوا ساتیر بۆ خراپ بوون
و با لە گشت جێ بوغزانی تێکدەریی کات بێ
خۆشەویستەکەم خێراتر ناودار بکە لەوەی کات ژیان لەناوبەرێ
مەهێڵە داس و چەقۆی کات لەت لەتی کات (٥)

لە ئەدەبی کلاسیکی لەمەڕ خۆشمان نموونەی ئەم تەرزە لە داهێنان هەن، بۆ نموونە وەك شێخ رەزای تاڵەبانی لە شیعرە بەناوبانگەکەیدا لە فەزڵی نەتەوەی کورد ئاوها ئەسپی قەڵەمی خۆی بەرانبەر نەتەوەکانی تر تاو دەدات و دەڵێت:

عەرەب ئینكاری فەزلی ئێوه ناكەم ئەفزەلەن ئەمما
سەلاحەدین كه دنیای گرت له زومرەی كوردی بابان بوو
عومومی شەھر یاران و سەلاتینی فەرەنگستان
له روعبی سەتوەتی ئەوشێرەدا گشتی ھەراسان بوو
قوبوری پڕله نووری ئالی بابان پڕله ڕەحمەت بێ
كه بارانی كەفی ئیحسانیان وەك ھەوری نیسان بوو
كه عەبدولڵا پاشا له شكری والیی سنەی شڕكرد
ڕەزا ئەو وەخته عومری پێنج و شەش تفڵی دەبستان بوو(٦)

شاعیر عەباس عەبدوڵڵا یوسفیش لە دەقێکی ساتیرئامێزدا خودی خۆی لە نێو کاتدا بەم جۆرە دەنووسێتەوەو ماندووبوونی لەو پێشبڕکێ نابەرابەرەدا نزیکی دەکاتەوە لە بیری ئیگزیستیالیزم، زۆر لە خۆبووردووانەتر لە دنیای مادەدا ڕاشکاوانە پێمان دەڵێت چۆن مرۆڤ داماڵ دەبێت لە گیان:

سەیری کاتژمێرم کرد
تا چاوم مڕ بوو
هەر بە گڕناگەش تەماشام دەکرد
خۆم بوومە وردە بورغوو، بوومە شلکە سپرینگ
بوومە تك، تك، تك و
بە زەبری قامچی کات غارم دا
سات لە من خێراتر
لەو پێشبڕکێیەدا، ساتمەم کرد
هەلەنگوتم و لە نائومێدیەوە
دانم پیا نا: من و کات
قەت وەك یەك هاوڕۆ نابین (کلکی کتکی پرسیارە – ل ١٢١)

گەر بە قوڵایی دنیای دەقەکانی نێو کۆمەڵە شیعریی(کلکی کتکی پرسیارە – ساڵی نووسین ١٩٧٨- ٢٠٠٧ دەزگای ئاراس ، قەبارەی مامناوەندی١٤١ لاپەڕە) ی شاعیر عەباس عەبدوڵلا یوسفدا ڕۆبچین، دنیایەکی سەیرو سەمەرە دەبینینەوە ، بە شێوازێکی نایابی قۆشمە وەك مرۆڤێکی بلیمەتی تێپەڕیو بە نەهامەتی و ئەزموونە جۆراوجۆرەکانی ژیاندا دنیابینی خۆیمان بۆ دەهۆنێتەوە، خۆدان لە مەسەلە چارەنوس سازەکانی مرۆڤ، وەك ژیان و مردن و کێشەکانی نێو کۆمەڵگاو پێشبڕکێ و سەرسەختیەکانی مرۆڤ، خۆشی و ناخۆشی، خەون و راستی، ئازارو پێکەنین…تاد، دەبینین چۆن وەك ئەکتەرێکی کۆمیدی ڕاماو لە بەرانبەر شەرەنگێزی مرۆڤ و ئەزموونە تاڵەکانیدا هەوڵ دەدات بمانخاتە پێکەنین و لەناخیشەوە نوقورچێکمان لێبگرێت تا لەو دەستەواژانە ڕابمێنین کە هزرمان دەجوڵێنێت و دەمانباتەوە سەر ئەو مەسەلە گرنگانەی ژیان و بە تێڕوانینێکی نوێوە مامەڵە لەگەڵ بیرە دۆگماو سواوەکان و حاڵەتە دووبارە بووەکان دەکات ، وەك ئەوەی پێمان بڵێ ئەمەیە ئەزموونی ژیانم، ئەمە مەزنی ئەو دەقە فرە ڕەهەندانەیە، کە ڕەنگە کەسانێك بە ڕووکەشی تەماشای بکەن و تەنیا بە زاراوە سەیرو سەمەرەکانی نێوی پێبکەنن و نەزانن چییان لە پشتەوەیە. لە کاتێکدا لای خوێنەرانێکی تر دەیان پرسیاری گرنگ خۆیان ئاشکرا دەکەن و بەوای وەڵامدا دەگەڕێن. جیهانی شت و گیانەوەرە بچوکە فەرامۆشکراوەکان دەبیننەوە کە هەر لە نموونەی ئەم دەقانەدا پێشچاو دەکەون و دەرگای نوستالیژیاو چاولێکەریی دەشکێنن و دەپەڕنەوە بۆ دنیای داهێنانی خۆماڵی خودی شاعیر.

ساتایەر یان ئایرۆنیك، زیاتر لەمەڕ قۆشمەپێکردن و نارەزایی دەهۆنرێتەوە، وەك خستنە ڕووی لایەنی گاڵتەجاڕیی شتێك یان ڕووداوێك یان کەسێك چ لە رووی ناتەبایی یان ستەم یان هەڵەوە بێت، لە پێناو ئاماژەپێدانی یان نەهێشتنی، یاخود دامرکاندنەوەی باری نائارامی دەروون بەو دەربڕینانە، جارانێك پۆزەتیڤەو بزەهێنە کە پێی دەگوترێت ساتیری هۆراسی، ئەم ناوەش لە شاعیری ڕۆمەکانەوە هۆراس داکەوتووە.، بەڵام گەر بە ڕووە توندو تیژەکەیدا شۆڕبووەوە ئەوا پێی دەگوترێت ساتیری جوڤینال، کە ئەویش لە شاعیری ڕۆمانیەوە (جوڤینال) وە هاتووە.(٧)
کەواتە ساتیر بریتیە لە جۆرێکی تر لە ڕەخنە کە سیمای ناڕاستەوخۆیی لە خۆ دەگرێت، و دادەنرێت بە هونەرێکی مەسخەرە ئاراستەکردن، لە لێدانی تاك یان بیرۆکە بە شێوەی خوازراو.
ئەمەش لە خۆیدا جۆرێکە لە بەرەنگاربوونەوەو حوکمدان بەسەر دەستەواژە هەڵەو نادروستەکاندا کە لە هزری داهێنەرەوە جێی ئاماژە پێکردن و هۆنینەوەیە، نەك تەنیا لەمەڕ تاك و کۆمەڵ بەڵکو جارانێك کەلتوریش دەگرێتەوەو خودی شاعیریشی لێ وەدەرناچێت: (٨)

منێمە… ئاخ منێمە
بە تیژترین
تیغەی نۆژداری کارامەش
دوو لەت ناکرێیت
منێمە… دەرد منێمە! (کلکی کتکی پرسیارە – ل١٠٣)

هەرچەنده لێرەدا منێمە= من+ ئێمە، کە ئاماژەیەکی قوڵتر دەدات بە بابەتەکە، بەوەی لە کۆمەڵگا سەرەتاییەکاندا هەمیشە تاك بوونی خۆی لە باوەشی کۆ دا دەبینێتەوە.
ئەم شێوازەجارانێك بۆ گەیاندنی راستیە بە گوێی بیسەرو چاوی خوێنەر، جارانێکیش لە ڕێی ئاستی هوشیاری خوێنەرو پەی بردن بە مانا شاراوەکانی پشت وشەکانەوە سوودو چێژ وەرگرتنە لە ستایل و تەکتیکی وشەسازیەکان، هەرچەندە لە تێڕوانینی کەسانێکەوە هەندێك جار رەنگە پێداگریی تیا بێت ، بەڵام دەشکرێت مەوزوعی بێت و لە دووتوێی بەرگی نوێگەریی فۆرم و ناواخن هاوتا خۆیان ئارایشت بدەن.
ئەم شێوازە لە شیعر نووسین زۆر بە ناوبانگ نییە، هۆکەشی بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە جارانێك بێزارکەرە، نەك ساڕێژکەر، جارانێك برینە شاردراوەکان وەدیار دەخات و بۆ خەڵکی جێ دەهێڵێت مامەڵەی لەگەڵدا بکەن و تیماری بکەن، ئەمەش جۆرە سلبیەکەیەتی، نەك ئەرێنی، لەکاتێکدا دەکرێت بڵێین جارانێکیش لە شەرەنگێزیی وەئاگامان دێنێتەوەو زۆر مانای پەنهانمان بۆ وەدیار دەخات.(٩)
وێڕای توڕە بوون و ناقبوڵ کردن و گاڵتەجاڕیی بە دەقگەڵێکی ئاوها لە لایەن هەندێك خوێنەرانەوە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا دەکرێت نەفەسێك بێت بە گیانی شەکەتی مرۆڤ لە نێو ململانێکانی ژیاندا، نە خاسمە لە شێوازێکی کۆمیدیدا ئاراستە بکرێت، کە دەبێتە هۆی ئەوەی هەردووك لە شاعیرو خوێنەر توڕەییان بگۆڕن بە پێکەنین و قبوڵکردن، تەنانەت وەرگرتنی ڕەخنەش چ لە بواری کۆمەڵایەتی یان بوارەکانی تردا و قبوڵکردنی و جارانێکیش چێژ لێ بینینی. ڕەنگە بە شێوەی دیارو ئاشکرا ناوهێنانی کەسی تیا نەبێت و هەستی کەسی پێ بریندار نەبێت، جگە لەوەی هیچ ئازارێکی جەستەیی لێ ناکەوێتەوە. (١٠)

ئەمە چ دۆزەخێكە
هەر هێڵی ڕاست هەیە
چەماوە هەیە
ئەمانە زوو
دەبنە شیشی بەندیخانە
درەنگیش لە کاتی بەرهەڵدان
بەندیخانە بە هێڵەوە
دەبێتە شێتخانە (کلکی کتکی پرسیارە – ل ٧٤)

وا ئەزانم ڕەخنەنووس نەجات حەمید ئەحمەد زۆر باش پێکاویەتی لە خوێندنەوەی شێوازی بنیاتی زمانەوانی لە دەقەکانی شاعیردا کە نووسیویە ( هەندێك ساتیر بەرامبەر بەو زانین و بیرکردنەوانەی لە بیرماندا کۆنکرێتین… هەندێك بێ لایەنی و گوێ نەدان و پێکەنین… تۆزێك سەیرکردنی قوڵ، ئەمەیە بیرکردنەوە لە پاش زانین و گەیشتنی هەموو ئەو مانایانەی لە ژیانماندا هەن و دووبارە دەبنەوە… ( ل٢١٩/ زمان و فیکر لە نێوانی تیۆرو پراکتیکدا).

گێڕ بگۆڕە
بە چەشنی گوڵە بە ڕۆژە
هەتاویش لە بیر نەکەیت ( کلکی کتکی پرسیارە – ل ٦٠)

(ئەم هەموو وێنە سەیرانەی مرۆڤ لە لای شاعیر بەهایەکی فیکرییان نیەو مەبەستیش بەخشینی بەهایەکی فیکریی نییە، بەڵکو مەبەست بەخشینی وێنەیەکی ساتیریە کە تیایدا هەموو فیکرەکان وەلاوە دەنرێن و دەبنە شوێنی گاڵتەپێکردن…… ئەو وێنەکان لە حاڵەتی ساتیردا دەبینێت، ساتیرێك کە بۆی هەیە پێکەنین تێکەڵ بە گریان بکات، بێ هودەیی تێکەڵ بە واقیعی بوون بکات، ڕاستی تێکەڵ بە خەیاڵ و وەهم بکات…ل٢٢٣- زمان و فیکر لە نێوانی تیۆرو پراکتیکدا)

لێرەدا حەز دەکەم پێکەوە پیاسەیەکی خێرا بکەین بە هەندێك لە کۆڵانە خواروخێچەکانی دنیای ئەو قەسیدە ساتیر ئامێزانەدا و هەندێك خوێندنەوەیان بۆ بکەین، جگە لەوەی ئەمە ئەبێتە چاو ڕۆشنی زیاتری خوێنەران بە دنیای تەرزی هاوچەرخی ئەم دەقانەدا، هەرواش لە چێژو قۆشمە بێ بەش نابین کە چۆن خودی ئاگا لە پشت هەر دالێکەوە خۆی مەڵاس داوەو خوێنەران کەمەندکێشی جیهانی دەقەکان دەکات:-

* جیهانی مادەو گیان:
دەکرێت لە دنیای مادەدا هەموو شتێك بگۆڕدرێتەوە بۆ بەرژەوەندی، بۆیە لەم ساتە وەختانەدا ئاساییە مۆڕاڵی ڕاستگۆیی مرۆڤ لەدەست بدرێت و قێزەونترین سیفەت جێی بگرێتەوە کە درۆیە:

فیزیک
تا ڕاستیەک دەچەسپێنێ
هەزار درۆ دەکات ( کلکی کتکی پرسیارە – ل٧٧)

* سیستەمی ژیانی مێروولە:
هەموو شتێك بە خوێ و خوێش بە مەعنا، بەڵام هەڵپەی مرۆڤ جارانێك بە جۆرێكە سنوور دانانێت بۆ حەزو ویستەکانی تا سەری دەخوات، بەڵام شاعیر لە ئاماژەیەکی کورتبڕدا دەمانباتەوە بۆ سیستەمی ژیانی مێروولە ، لەگەڵ ئەوەی چەند بوونەوەرێکی بچووکە بەڵام زیرەکییەکی بێ هاوتای هەیە، شەرمیش نیە مرۆڤ سوود لەو یاسایانەی دەوروبەرو ئاژەڵان و سروشت ببینێت بۆ ڕێکخستنی شێوازی دروستی ژیانی خۆی:

مێروولە هەزار هەندی مرۆڤ
شەکر خۆرەو لەشساغه ( کلکی کتکی پرسیارە – ل٦٦)

* مافی ئاژەڵان:
سۆزو بیرکردنەوە لە مافی ئاژەڵان و نەرم و نییانی نواندن بەرانبەریان لە هزرێکی باڵاوە ڕچە دەگرێت، بۆیە دەبینین (ڤێجیتەریان- ڕووەك خۆران) لە وڵاتە پێشکەوتووەکانی ڕۆژئاوا لە زیادبووندان و مافی ژیانیش بە ئاژەڵان ڕەوا دەبین و بەڵکو شێلگیرانە جارانێك داکۆکی لە مافەکانیان دەکەن، شاعیریش بە شێوازێکی ساتیر ئەم مانایەمان فێر دەکات:

لە لۆقنتەدا
پاچەم دەخوارد
سەرکی مەڕەکە باعاندی
من نەبووم، ئەوەی پاچەی دەخوارد ( کلکی کتکی پرسیارە – ل ٨٢)

* مرۆڤ و ڕاستگۆیی:
سەرسەختی و چاوچنۆکی و فێڵبازی و دڕندەیی لە بەرگی مرۆڤدا ، کە سەراحەت و ڕاستگۆیی زەوت دەکەن، کۆمەڵگا بە ئاقارێکی نالەباردا دەبەن، وێڕای ئەوەی خۆیان ئارامییان لێ هەڵدەگیرێت شاعیریش دەهێننە گۆو ئەو ڕاستیە دەدرکێنێت، کە مرۆڤ چەندێك زاڵم بێت زۆر باشترە گەر ڕاستگۆ بێت، وەك لەوەی ستەمکار بێت و دانی پیانەنێت و خەڵەتاندنیش بکاتە پیشە: لەمکاتەشدایە مرۆڤ سیفەتی دڕندەیی ئاژەڵێکی وەك گورگ وەردەگرێت و سیفەتی سۆزو میهرەبانی وەلا دەنێت:

ئەوانەی ناو لە منداڵیان دەنێن
گورگ- سەگ- مار مەیمون- ڕێوی
چەند ڕاستگۆن ( کلکی کتکی پرسیارە – ل٤٩)

گورگێک بانگم دەکا
هەڵمەیە… برا! ( کلکی کتکی پرسیارە – ل٢٩)

* ناهارمۆنییەتی مرۆڤ و دەوروبەر:
لە دید وئەزموونی شاعیرەوە لانی کەم لەم چاخەدا مرۆڤ و ژیان و دەوروبەر لە ناهارمۆنیەتێکی ترسناکدا دەژین، لە هزری شاعیرەوە سەدای ژینگەپارێزییەکی قەشەنگ بڵند دەبێت و دەیدات بە گوێی ئادەمیزادانی دەوربەردا و ڕاستی ئەو دۆخە ناهەموارەی واقیعمان پێشچاو دەخات کە چۆن هەندێك مرۆڤ وەك سیمبوڵی تێکدان، بێ پەیڕەوکردنی هیچ پرەنسیپێك پێداگری لە خۆیان دەکەن و گەر لەسەر پێشێلکردنی ماف و بوونی ڕووەك و گیانەوەرانیش بێت:

هەر جارێ
بە تیشکی زەقەوە بڵێی:
– بژی مرۆڤ
بەیەکجارەکی ئاژەڵێك لەناو دەچێ
هەر جارێ
بە تیشکی زەقەوە بقیژێنی:
– بژی مرۆڤ
بەیەکجارەکی ڕەگەزی ڕووەکێك لەناو دەچێ ( کلکیکتکیپرسیارە – ل١٠٢)

زەمین هی کەروێشکان بوو
مرۆڤ هات و لێی زەوت کردن ( کلکی کتکی پرسیارە – ل١١٣)

* سیمبوڵی بەختەوەریی و پرسیارێکی فەلسەفی:
ئەمە ڕاڤەی ئەوەیە زەمین جێی بەختەوەری بوو پێش ئەوەی هێزی شەڕەنگێزی مرۆڤ وێرانی بکات و تەبایی و شادی تیا لە بەین بەرێت، هەر شاعیر خۆی لە لاپەرە ١٢٠ دا ئەم سیمبوڵەمان بۆ شیکار دەکات کە هەوڵێکی نوێیەو پێش ئەو نەمبینیوە کەروێشك بە سیمبوڵی شادی خوازرابێت، بەڵام گەر تەنیا چاوتروکانێك تەماشای کەروێشك بکەیت دەبینیت شێوازی دوو ددانی سەرەوەو خوارەوەی دەموچاوێکی پێکەنیناویدپێدەبەخشێت:
کەروێشك هەمیشە پێدەکەنێ
ماسیش هەمیشە دەگریێ ( کلکی کتکی پرسیارە – ل١٢٠)

ئەم چڕبوونەوەیە پەلکێشی دنیای فەلسەفەمان دەکات و ئەو پرسیارەمان لا دەهروژێنێت کە ئایا تا چەند قەدەرو ژینگە کەسایەتیمان ڕووپۆش دەکەن، ئەی ئەوە نیە ماسی لە ئاودایەو هەمیشە فرمێسک چاوانی داگیر کردووە؟

*مرۆڤ و گورگ:
میتافۆڕی ئاژەڵان نەك تەنیا فەیلەسوفی هندی بەیدەبا بەکاریهێناون، بەڵکو جارانێك بە چاو خشاندن و وردبوونەوە لە ژیان و سروشتی ئاژەڵان گەورەترین وانە فێر دەبین، گورگ ئەو گیانەوەرە دڕندەیەیە تینوێتی بە خوێن دەشکێت، بەڵام مەخابن شاعیر بە پارادۆکسی ماناکان ئەوەمان پێ دەڵێت کاتێك مرۆڤ مۆڕاڵی مرۆڤایەتی داماڵێت ، زۆر لە گورگ دڕندەتر دەبێت بەرانبەر هاوڕەگەزەکانی خۆی، بۆیە لەمبارەدا گورگیش سەرکۆنەی ئەم سیفەتە لەناوبەرەی مرۆڤ دەکات و ئاشتیخوازی خۆی رادەگەیەنێت:

مرۆڤ خۆی مرۆڤخۆرە
گورگ لوراندی بە خوا من نیم
سەیری دروشمی مرۆڤ کەن
کەلـلە سەرێك و دوو ئێسقان ( کلکی کتکی پرسیارە – ل٩٨)

* گازندە لە ئەهلی… مەکە:
گەر چەم بێ چەقەڵ نەبێت، ئەمە مانای هارمۆنییەت دەبەخشێت لە دنیای یۆتۆپیای ڕیالیزمی شاعیردا، ناکرێت کۆمەڵگای مرۆڤایەتی ببێتە فریشە و دنیاش هەر رووناکی بێت و تاریکایی بوونی نەمێنیت، ئەی ژیان چۆن بە بێ دوالیزمی کێشەکان دەبن؟ چەند جوان و بڵندە کاتێك بە مانا وەڵامێكی چڕو پڕاوپڕی ئەو گازندانەمان دەداتەوە کە جارانێك بێ ئاگایانە دەیکەین بێ ئەوەی ئەو پەندەمان لە یاد بێت کە دەڵێت (ئەوەی لە مشك بێت جەواڵ دەدڕێت) ئیتر گازندە بۆ؟ شاعیریش دەڵێت:

شار بێ مشك نابێ
گوند بێ کەر نابێ ( کلکی کتکی پرسیارە – ل ٨٩)

* دۆخی ئێراق:
دەگێڕنەوە پێشینانمان گوتوویانە دوای ئەوەی خەڵکی ئێراق بە ناهەق خوێنی حەسەن و حوسێنیان ڕشت ئەوا لەسەر ئەو خاکە هەرگیز خۆشی لە خۆ نابینن، شاعیریش زۆر بە کورتی و چڕی و لە ئەزموونی خۆی و مێژووەوە دەخوێنێتەوەو دەڵێت:

هەروا بووەو هەروا دەبێ
لە ئێراق دەوەشێتەوە ( کلکی کتکی پرسیارە – ل٧٩)

* تیۆرو پراکتیز یان خەیاڵ و واقیع:
زۆر ڕۆچوون لە بواری تیۆریدا جارانێك نەك توشی بێهیوایمان دەکات بەڵکو بەربینمان تەسك دەکاتەوەو ڕەفتارمان تار، بەڵام گەر بە مێشکێکی کراوەو فراوانەوە مامەڵە لەگەڵ دانەکانی بوون بکرێت زیاتر لە ڕاستیەوە نزیك دەبینەوەو ئەوجاش وەك تۆپ شەق لە مافی هیچ بوونەوەرێك نادرێت، لە ئازارو خۆشیەکانیاندا هەست بە ئازارو خۆشی خۆمان دەکەین:

زەمین بە تۆپی خڕ مەزانە
دونیات لێ تەسك دەبێتەوە ( کلکی کتکی پرسیارە – ل٩٠)

* ساتیری چاولێکەریی:
چاولێکەریی دەردێكی کوشندەی کۆمەڵایەتیەو رەنگە سەرچاوەکەی کاڵفامی خاوەنەکەی بێت، لێرەوە جێی خۆیەتی مرۆڤ خاوەنی کاراکتەری خۆی بێت و ئەوەی بۆ کەسانێکی تر لواوەو لەبارە ڕەنگە بۆ کەسانێکی تر بە جۆرێکی تر بێت، ئەم هوشیارییە ئاراستەی کۆمەڵگا بە ئاقارێکی باڵای پەیڕەوکردنی ئەرك و مافەکاندا دەبات و تەبایی پەخش دەکات:

لە ژوورێکا
یەکێك باوێشکی دەهات
دوازدە کەس بە دوایا وایان کرد
بۆقێکیش، بە هەموویان پێ دەکەنی ( کلکی کتکی پرسیارە – ل٩٦)

—————————
سەرچاوەو پەراوێزەکان:

١-ehow.com/how_5161652_write-satire-poem
٢-magmapoetry.com/archive/magma-39/articles/poetic-satire
٣-quod.lib.umich.edu/d/did/did2222.0000.694?rgn=main;view=fulltext
٤-people.virginia.edu/~jdk3t/epicintrog/others.htm
٥-دەقەکە لەم سەرچاوەیەوە وەرگیراوە:
www.poetrysoup.com/famous/poem/8816/Sonnet_C
ڕاڤەی دەقەکە لەم سەرچاوەیەوە وەرگیراوە:
nfs.sparknotes.com/sonnets/sonnet_100.
٦- دیوانی شێخ ڕەزای تاڵەبانی(١٨٣١-١٩١٠) – شوکور مستەفا- دەزگای ئاراس.
citelighter.com/literature/english/knowledgecards/satirical-poetry ٧-
funny-poems.edigg.com/Satire٨-
answers.yahoo.com/question/index?qid=20081118062121AAAonD8٩-
sarcasmsociety.com/satire.html١٠-
١١- وێڕای سوود وەرگرتن لە کۆمەڵە شیعریی ( کلکی کتکی پرسیارە) چاپی یەکەم ٢٠٠٧ – دەزگای ئاراس.
١٢- زمان و فیکر لە نێوانی تیۆرو پراکتیکدا- نەجات حەمید ئەحمەد- ٢٠١٣/ بەڕێوبەرایەتی چاپ و بڵاوکردنەوەی سلێمانی.

Previous
Next
Kurdish