ناسنامەی ئەدەبی …. عەبدولموتەلیب عەبدوڵڵا
ناتوانین هەرگیز لە زمانێك زێتر بە كار بهێنین.
“دریدا”
ناتوانین هەر تەنها زمانێك بە كار بهێنین.
“عەبد ئەلكەبیر ئەلخەتیبی”
لە ژێر تایتڵی پرسیاركردن لە تاریكی و سەبتایتڵی ” لە هیچ دنیایەكەوە رەوانە نەكراوم” كتێبی ناسنامەی ئەدەبی (عەبدولموتەڵیب عەبدوڵڵا) لە بڵاوكراوەكانی گۆڤاری “نما” هەولێر 2018 كەوتە كتێبخانەی كوردییەوە، ناوەڕۆكی ئەو كتێبە پێكهاتووە لەو بەشانە: نیگای هونەر، چاوی شۆڕش، نەخشی منداڵی، خەیاڵی كتێب، شۆڕشی نوێ، ئەدەبی بەرگری، پرسیاركردن لە رۆمان و رۆمانی كوردی، نیگای من و هەشتاكانی ئەدەبی كوردی، لە خوێندنەوەوە بۆ خوێندنەوە، من و یەكێتی نوسەران، من و ئازاد سوبحی وەك شاعیر، گۆڤاری سەراب سەراب…
لە پێشەكییەكی كورتدا پێناسەی ئەو كتێبە بەو جۆرە كراوە:
خوێنەری خۆشەویست ئەو دەقەی بەردەستتان یادەوەری نییە، چونكە گێڕانەوەی ژیانی كەسی نییە، وەك چەمكی یادەوەری داوای دەكات. ژیاننامە نییە، وەك ئەوەی لەسەر راستبێژی وەستا بێت، بەڵكو زمانێكی دیكەیە بەرانبەر زمان و لەگەڵ زماندا! نەك بەو مانایەی كە كاری چارەسەركردنی یەكیەتی زمان بكات، بەڵكو بەو مانایەی كە زمان دەیەوێت.
بە هەر زمانێك كە (من) دەخەینە نێو رستەوە، یان یادی (من) دەكەینەوە، یان زمانی (من) ئاشكرا دەكەین.. راستەوخۆ “من بیر دەكەمەوە”ی دیكارت ئامادەیی هەیەو (من) دەبێتەوە سێنتەری بیركردنەوە. ئەو دەقە بە نیازە (من)ی دیكارتی و (من)ی گرامەرو (من)ی ئەدەبی بخاتە سەر خودی خۆی، یان سەر ئێمە.. بیركردنەوەیەك هەیە پێیوایە كۆی ئەو (من)انە لە رووە (سۆسیۆ- رۆشنبیری)یەكەی با جیاوازیش بن، هەر هاوشێوەن، چونكە كۆی ئەو (من)انە بە هەمان واقیع و دەروون و دیاردەوە بەندن، ئەگەرچی رێگای زمانیان هەمان رێگاش نەبێت.. بە دیوەكەی دیكەش دریدا لە (ل 44) كتێبی (احادیە الاخر اللغویە) دەڵێت: هەر چۆنێ بێ گەڕان بە دوای چییەتیمان لە نێو زماندا، وەك مەسەلەی گەڕانەوەی بێكۆتایی سەیر دەكرێت.
بە كورتی دەمەوێ بڵێم (من) لەو دەقەدا بابەت نییە، بەڵكو دەكەوێتە نێو ئەزموونی زمان و ئەزموونی (سۆسیۆ- رۆشنبیری)یەوە، لەوێوە پەیوەندی بە جەوهەری (من) لە لەگەڵ زمان و زمانی ئەدەبییەوە دەبەستێت.
(1)
یەكێك گوتبووی ئەوەی زۆربەی وەرزەكان پانتۆڵێكی كاوبۆی شین و كراسێكی سپی و كڵاشێكی سپی لە پێ دەكا، هەمیشە كتێبێكی بە دەستەوەیەو خەیاڵی لێرە نییە، ئەوە موتەڵیبە؟! دەزانم سەرم لە نێو كتێبان دەجولێتەوە، بەڵام وەك (ئەرستۆ)ی گەورە خوێنەری دنیا نا، خەیاڵم بەدوای گرتنی گەردەلوولەوەیە، بەڵام (ریلكە) نیم! ئەوە فیگۆری ژیانی رووتی منە بە كەمەكێك دەستكارییەوە، مرۆڤێك كە نەیتوانی خۆی بكوژێ، نەیتوانی وڵات جێبهێڵێت، مرۆڤێك لە ناخەوە دژی دامەزراوی سیاسی و پیرۆزی ئیمانی داخراوو لەگەڵ شتە پەراوێزو بچوكەكاندا دێتەوە…
(2)
نابێ بیر لە تێكدانی دنیاو شۆڕش و یاخیبوون بكەینەوە، بەڵام ئەوەی ئەمڕۆ بۆ شۆڕشمان دەگەڕێنێتەوە، شتە بچوكەكانە نەك حیكایەتە گەورەكان، جیاوازییە نەك پەیوەستبوون…مرۆڤبوونە، مرۆڤبوون زێتر بە شۆڕشمان دەبەستێتەوە، زێتر لە پرسی چەوسانەوەو ئازادی…مرۆڤی شۆڕشگێر بەرگری لە دادپەرەوەری دەكات، شۆڕش پێویستی بە بەرگری نییە؟! نادادپەروەری دیارە، بەڵام دادپەرەوەری تەمومژاوییە، وەك چۆن تاریكی ئەو كاتە ئامادەیە، كە رۆناكی نائامادەیە! دادپەروەریش جگە لە ونبوونی نادادپەروەری شتێكی دیكە نییە! شۆڕش دیارە وەك ئەوەی هەیە، شۆڕشیش ئەو كاتە بوونی هەیە كە مرۆڤبوون و دواتر ئازادی و خودی دادپەروەری.. لە لێوی مەرگ نزیكترن، نەك لە دەمی ژیان…
(3)
شتەكان وەك چۆن هەن، ئەوە نین، یان مەرج نییە وابن.. ژمارەی دانیشتوانی ئەمریكا لە شەش پۆینت سێی دنیا تێپەڕ ناكات، بەڵام ئەو بانگەشەیەی كە بۆ مافی مرۆڤ دەیكات هەموو دنیای لەخۆگرتووە، بیر لەوە ناكاتەوە كە لە سەدە پەنجای سامانی هەموو دنیا لە ئەمریكایە، بیر لەو جیاوازییە گەورەیە ناكاتەوە لە نێوان ژمارەی دانیشتوانی دنیا و خۆی… ئەو قسەیەم لەوێوە دێت، كە ناكۆكی سیاسی هەموو شتێكی بەخۆوە گرێ داوەو هەموو شتێكی بە رەمزكردوە. دەزانم هەموو ناكۆكییەك بەرئەنجامی ناهاوسەنگی هێزە، ئەی خۆگونجانی خەڵكی مانای چییە؟ خۆگونجانی خەڵكی پەیوەستبوونێكی درۆزنانەیە! ئەو قسەیەم گشتگیر و هەندێ رەقە، بەڵام خەڵكی بە بێ ئاگایی بوون باوەڕ بە ئایدیۆلۆژیا دەهێنن، بەر لەوەی بیر لە راستییەكان بكەنەوە.. خەڵكی هەمیشە بە كارێك هەڵدەستن كە حەزی لێناكەن، چونكە دەیانەوێت لە واقیع دوور بكەونەوە، ئەوە ئایدیۆلۆژیایە! ئایدیۆلۆژیا مانا بە هەموو شتێك دەبەخشێت بە تیرۆر و كۆنەپەرستیش.. ئەوەی خەڵكی بێ ئاگا رێست دەكاتەوە ئایدیۆلۆژیایە، ئەوەی ماندوویان دەكات ئایدیۆلۆژیایە، ئەگەرچی ئایدیۆلۆژیا وەك ئەوەی هەیە، درۆزنانەش بێت.
(4)
كتێب ئازادی تاك دەچەسپێنێ و دەسەڵات رەتدەكاتەوە. یەكەمیان هەر تەنها پەیوەندی بەوەوە نییە كتێب تەنیامان دەكات، بەڵكو پەیوەندی بەوەوە هەیە كە دەرگاو پەنجەرەكانی مێشكمان بەسەر ئەویدیكەدا دەكاتەوە. دووەمیان مەبەست دەسەڵاتی رەهایە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا كتێب بەشێوە كراوەكەی وزەیەكمان پێدەبەخشێت كە بە مەعریفەی جیاوازەوە بەندە، هەمیشە لە نێوان وزەی مەعریفی و تەنیاییدا دیكتاتۆرییەت هەرەس دێنێ! لە پانتایی مەعریفەدا ژیان بە رەنگە جیاوازەكانی دەجولێتەوە، لە تەنیاییدا دەسەڵات بێ كەس دەمێنێتەوە…دنیای كتێب و خەیاڵی خوێندنەوە، دنیای رامان و هەڵوێست و بیركردنەوەیە. هەمیشە ژیان بابەتێكە مرۆڤ بەر لەوەی مامەڵەی لە تەكدا بكات و هاوژیانی بكات، دەبێ بیخوێنێتەوە، دەبێ تێیبگات.
(5)
من دەڵێم ئەوەم كە هەم، لە هیچ دنیایەكەوە رەوانە نەكراوم . قسەی پۆلیسی ئایدیۆلۆژیی هەرچی بێت، ئەوان سەربەستن چۆن بیر دەكەنەوە، من هەمیشە رێزم بۆ بیروڕای جیاوازی ئەویدیكە هەیە، نەیاری كەس نیم، من ئەوەم كە هەم و چێژی لێدەبینم، بێ ئەوەی كەس پێمبڵێت چێژ وەربگرە؟! ئێمە مرۆڤین كاڵا نین، وەك مامۆستای یەكەم ئەرستۆ دەڵێت بوونەوەرێكی كۆمەڵایەتین، بە تەنیا ناژین، پەیوەندی كۆمەڵایەتی بە یەكمان دەبەستێتەوە نەك بازاڕ، بەڵام گرفتی ئەویدیكەی سیاسیی لێرەوە دەستپێدەكات لە بەیەك بەستنەوەی بازاڕی ئایدیۆلۆژیا.. گرفتی ئەویدیكەی سیاسیی ئەوەیە دەیەوێت وەك ئەوان بیر بكەینەوەو وەك ئەوان خەیاڵ بكەین و وەك ئەوان هەڵبژێرین.. ئایدیۆلۆژیستەكان دەیانەوێ كتومت ئەوان بیت، سارتەر لە ئاماژەیەكی بەناوبانگی فەلسەفییدا بە ئەویدیكە دەڵێت “ئەو منەی كە من نییە” بەڵكو ئەویدیكەیە، ئەویدیكەیەك كە هەموو خەسڵەتە جەوهەرییەكانی خودی هەیە، لە بیركردنەوەو ئازادی و ویست…
(6)
(پێشمەرگە 1961)ی (رەحیمی قازی) یەكەمین رۆمانی كوردییە، یان (مەسەلەی ویژدان 1970)ی ئەحمەد موختار جاف، یان (لە خەوما 1975)ی جەمیل سائیب؟!.. رۆمان وەك كردەیەكی هونەری پەخشانئامێز لەسەر بنەمای گێڕانەوەو رووداوو كاراكتەر، لە نێوان خەیاڵ و حەقیقەتدا خۆی دەبینێتەوە و بە شێوەیەكی تا ئەندازەیەك ئاڵۆز دەچنرێت.. رەنگە ئەو بە ناو پێناسەیە (ئاڵۆزی رۆمان) و (ئازادیی رۆمان) لەوێدا هەڵگرێتەوە، كە تاكو ئێستا نەتوانراوە سنورەكانی رۆمان وەك پێویست دیاری بكرێت!! كەواتە پێشمەرگەی (رەحیمی قازی) ئاڵۆزترین رۆمانی چنراوی كوردییە، یان (لە خەوما)ی جەمیل سائیب چەمكی ئازادی لە رۆمانی كوردی دەخاتە روو؟! لەسەرەتادا هەموو ئەوانەش زۆر گرنگ نیین، گرنگ ئەوەیە لە كوێ وەستاوین، من دەڵێم هەتا ئەوەی دەگوترا كورد رۆمانی نییە، با رۆمان بنوسین.. لە نوكتەیەك وەستابووین، دەڵێت: كەسێك لە كافەیەكدا داوای قاوەیەكی بێ سەرتوو دەكات، دوای نیو سەعات لە چاوەڕوانی، گارسۆنەكە دێتەوە دەڵێت: سەرتوومان نییە، بەس شیریشمان نییە، بۆ قاوەیەكی بێ شیرت بۆ دروست نەكەم.
(7)
بزاڤی روانگە بەشێكی زۆری ئەدەبی حەفتاكانی كوردی (باشوری كوردستان)ی داگیر كردبوو و بانگەشەی بۆ كۆمەڵێ دروشم دەكرد لەوانەش: وتەی نوێ، بیری نوێ، كرداری نوێ، لە رووی بیركردنەوە هەنگاوێكی نوێ بوو بەرەو یاخیبوون لە دابونەریت، لە زمانی سروشئامێزی گۆران و هاوڕێكانی.. روانگە هەرگیز شۆڕش نەبوو، روانگە یاخیبوون لە رووی رەمزگەرایی و زمانی ئەدەبی و هونەرییەوە، بانگەشەی تیۆری هونەر بۆ هونەرییان دەكرد، هەموو ئەوانەش رووییەكی نوێی بە ئەدەبی كوردی بەخشی..
بە بڕوای من هەشتاكانی ئەدەبی كوردی ئەوەندە تاریك نەبوو، ئەدەبی هەشتاكان جگە لە پەرەپێدانی چێژی هونەری و زمان و جوانكاری، مەعریفەی ئەدەبی قوڵتر كردەوەو دنیابینییەكی بوونگەرانەی بەرهەم هێنا! دەشێ جوانكاری و زمانی مەعریفی و خودگەرایی وەك سیمایەكی جیاوازی شیعرییەتی هەشتاكان هەڵگرینەوە، دەمەوێ بڵێم بە شێوەیەكی گشتی ئاكامی شیعرییەتی هەشتاكان، دەكەوێتە نێوان چێژو خودگەراییەوە.
(8)
خوێندنەوە فەزایە، بۆیە دەخوێنینەوە تاكو فەزایەكی دیكەی جیاواز بە خۆمان دروست بكەین.. لە تیۆری (وەرگرتن) لە یەك نەچوونی دەق و خوێنەر وەك یەكێك لە مەرجە بنەڕەتیەكانی (ئاوێتەبوون) قسەی لێدەكرێت! بۆ ئەو مەسەلەیەش رەخنەگری ئەدەبی (وولفگانگ ئایزەر) سوودی لە توێژینەوە كۆمەڵایەتی و دەروونییەكانەوە وەرگرتووە بۆ نموونە: لە بواری كۆمەڵایەتیدا تێكەڵبوونی دوو كەس ئەو كاتە بەشێوەیەكی بەهێز روودەدات، كە هەر یەك لەوانە بتوانن ناسنامەی كۆنی یەكتر لەبیر بكەن، لە نوێوە یەكتر بناسن، چونكە لە كاتی لەبیركردنی ناسنامە كۆنەكانیان هەر یەك لەسەر ئەویدیكە لە ڕێگای خوێندنەوەی حەقیقی خۆی یان “ناشت” وێنەیەك دروست دەكات، یان تەئویلی تایبەت بەخۆی دەبێت و هەر لەسەر بنەمای ئەو وێنەیەی كە لە یەكەم ناسیینەوە دروست دەبێت، پەیوەندی نوێ دادەمەزرێنێ، دامەزراندنی پەیوەندی نوێ لەنێوان ئەو دوو كەسە، لەسەر بۆش و پڕكردنەوەی ئەو بۆشاییە، جگە لە پشتبەستن بە خوێندنەوەی حەقیقی و تەئویل شتێكی دیكە نییە، هەموو خوێندنەوەو تەئویلێكی نوێی دەقیش رەهەندێكی جولاو و نوێ بە تێڕوانین و بیركردنەوەی خوێنەر دەبەخشێت! وەك دەزانین هەمیشە تێڕوانین و بیركردنەوە لەسەر تەئویلی كۆن و پێشینە، حاڵەتە جێگیرو پەڕگیرەكە یان كۆنەكە زێتر دەچەسپێنێت، بەو مانایەش هیچ خوێندنەوەو تەئویلكردنێكی نوێ لەسەر ناسنامەی كۆن لە دایك نابێت، چونكە خوێندنەوەو تەئویلكردن لە دەرەوەی ئیبداع نییە، بە مانایەكی دیكە خوێندنەوە و تەئویلكردن لەسەر ناسنامەی كۆن، زۆرجار بۆ وەهم دەگۆڕێت، بەڵام لەگەڵ هەموو ئەوەشدا خوێندنەوەو تەئویلكردنیش وەك كردەیەكی بەردەوام لە تێگەیشتن، هەرگیز خاوەندارێتی ناكرێت، بەڵكو فۆرمێكە لە فۆرمەكانی بوون لە جیهاندا، بەو مانایەش دەشێ “وەهم”و ” تەئویلكردن” دوو فۆڕمی هاوپەیوەست بن..
(9)
سوكرات لە دووری شاری زاڵمان پیاسە دەكات و لە نێو قساندا خەون بە شارێكی دیكەوە دەبینێ! سوكرات لە دەرەوەی شاری زۆرداران، لەگەڵ قسان هەنگاو دەنێ و خەون بە شارێكی دیكەوە دەبینێ! شاری زاڵمان و شاری زۆرداران لەو دوو نەخشەیەدا یەك واتایان هەیە، بەڵام دەشێ زاڵم شار بەڕێوە ببات و زۆردار ئەوە بێ كە واز لە دەسەڵات ناهێنێت؟! لەگەڵ هەموو ئەوانەدا دەزانم لە شەڕی نێوان كەسەكان و هۆزو گروپ و دیدە جیاوازەكان.. خەونبینین یۆتۆپیایە، خەونبینین ئەو كاتە واقیعییە كە دادپەروەری بوونی هەیە، راستە دادپەروەری چەمكێكی ئیشكالییە! من چیڕۆكنوس نیم، بەڵام هەوڵمدا زاڵم لە نادادپەروەری وێنا بكەم و زۆردار لە شەڕدا بنەخشێنم، چونكە لە مێژووی دەسەڵاتی كوردیدا خەونبینین هەمیشە كورتی دێنێ، نهێنی دەسەڵاتی كوردی لە ژمار نایەت، بە داخەوە مێژووی دەسەڵاتی كوردی، مێژووی شەڕو نادادپەروەرییە، نهێنی دەسەڵاتی كوردی ئەو نهێنیانەشن كە شەهیدان بردیانە ژێر گڵ.
(10)
چۆن (لم نیازمە)ی عەباس عەبدوڵڵا یوسف و (دوكەڵ)ی هاشم سەراج و (گەرم نەبوونەوە)ی جەلال بەرزنجی و قەسیدەی (سوتانی رەنگەكان)ی دلشاد عەبدوڵڵا و (لە غوربەتا)ی حەمە عومەر عوسمان و (تەمە سپیەكانی رۆح)ی كەریم دەشتی و (زەردك)ی ئەحمەدی مەلا.. وەك شیعر بۆ من جیاوازی خۆیان هەبوو، ناسینی (ئازاد سوبحی)یش وەك مرۆڤ و وەك شاعیر، نەك هەر تەنها جیاوازی، بەڵكو دڵكرانەوە بوو.
(11)
ئێمە كۆمەڵێك هاوڕێی نوسەر، لە دوای ئەوەی لە رووی بڵاوكردنەوەی بەرهەمەكانمان دووچاری جۆرێك لە نائومێدی بووین، دوای ئەوەی پانتایی میدیای كوردی جگە لە هیچ نەگوتن و بێنرخكردن، فریای گوتن و جیاوازی نەدەكەوت، جگە لە رووكارخوازی و دروشمبازاڕی ئازادی و ئەویدیكە شكاندن و پیاهەڵدانی بێ بنەما، كاری بە بیركردنەوەی جیدی و راڤەكردن و رەخنەوە نەبوو.. ئیتر من و دانا سەعید سۆفی و ئازاد سوبحی بیرمان لە دەركردنی گۆڤارێكی ئەدەبی كردەوە، لە چەند بەیەكگەیشتنێكی سێ قۆڵیدا بیرۆكەی گۆڤاری (سەراب)مان هێنایە ئاراوە، دواتریش بە پێشنیاركردنی نەوزاد ئەحمەد ئەسوەد لە لایەن ئازادەوە، سەراب بووە جێگای بیركردنەوەو پرۆژەی ئەدەبیمان.
